Stalag w Olchowcach (Sanok)

Stalag w Olchowcach

Typ	obóz jeniecki, stalag
Odpowiedzialny	III Rzesza
Rozpoczęcie działalności	lipiec 1941
Zakończenie działalności	1944
Terytorium	Landkreis Sanok
Miejsce	Olchowce
Pierwotne przeznaczenie	Koszary w Sanoku–Olchowcach
Powierzchnia	7 ha
Liczba więźniów	~ 20 tysięcy
Narodowość więźniów	Rosjanie, Ukraińcy, Tatarzy, Żydzi
Liczba ofiar	~ 1000/10 000
Wyzwolony przez	radzieccy partyzanci
Upamiętnienie	cmentarz jeńców radzieckich w Olchowcach
Położenie na mapie Sanoka Stalag w Olchowcach
49°33′23,77″N 22°13′13,66″E/49,556603 22,220461

Stalag w Olchowcach – niemiecki obóz dla jeńców radzieckich w Olchowcach (pow. Sanok) podczas II wojny światowej.

Cmentarz jeńców radzieckich w Olchowcach

Opis

Obóz powstał po ataku Niemiec na ZSRR z 22 czerwca 1941 (według jednej wersji w lipcu 1941^[1][2], według innej jesienią 1941^[3]). Stalag umieszczono na terenie przylegającym do dawnych zabudowań koszarowych położonych na prawym brzegu Sanu, w odległości ok. 1,5 km od centrum miasta Sanoka, w pobliżu mostu prowadzącego do ówczesnej wsi Olchowce^[3][4][1][2]. Celem usprawnienia infrastruktury w 1941 obóz był rozbudowywany, zostało postawionych kilka baraków oraz obiekty gospodarcze i administracyjne^[3][1][2]. Łącznie powstało 30 baraków^[3]. Osadzonych przetrzymano także w starej ujeżdżalni i w stajni^[3]. W narożnikach terenu stalagu istniały wieżyczki wartownicze^[3]. Całość została ogrodzona wysoką siatką z drutem kolczastym, zaś wzdłuż ogrodzenia odbywały się patrole strażnicze^[3][4][1][2]. Obóz zajmował powierzchnię 7 ha^[3][5]. Przy rozbudowie obozu zatrudnieni byli mieszkańcy Sanoka^[1], a także Żydzi.

Początkowo działał jako filia Stalagu 327^[6]. Obozy o tej samej numeracji istniały jeszcze w Nehrybce i Pikulicach, także dla jeńców włoskich i holenderskich. W niemieckich sprawozdaniach z obozów, zamiast nazwy Olchowce używana była czasem nazwa Sanok, gdyż Olchowce odgradzała od Sanoka tylko rzeka San, podobnie zamiast Pełkinie - nazwa Jarosław, itp.^[7]. Stalagowi w Olchowcach podporządkowane były m.in. obozy jenieckie w Rymanowie (utworzono dwa obozy Rymanowie wskutek przeludnienia obozu w Olchowcach^[1]) i Szebniach.

W obozie zostali osadzeni sowieccy jeńcy wojenni^[2][1]. Według źródeł rosyjskich w obozie osadzeni byli jeńcy, którzy „временно не были готовы к несению службы”^[8]. W wyniku prowadzonej przez Niemców akcji werbunkowej następnie oddzielono ochotników do kolaboracyjnej armii Własowa od pozostałych osadzonych^[2]. Według danych niemieckich 1 maja 1942 obóz liczył 906 jeńców, a 1 czerwca 1942 już 7340^[2]. Warunki życia osadzonych były skrajnie niekorzystne^[3]. Jako pożywienie podawano im gotowane buraki, zepsute ziemniaki, chleb wypieczony z mąki i trocin^[3]. Cierpiący głód jeńcy spożywali trawę^[3]. Doskwierało im zimno^[3]. Podczas osadzenia nękanym przez głód i choroby jeńcom udzielała pomocy miejscowa ludność, mimo tego, że Niemcy oddawali strzały w stronę osób zbliżających się do ogrodzenia^[3][1]. Okoliczni mieszkańcy podawali jeńcom żywność także podczas ich drogi do pracy poza stalag^[4]. W pewnym stopniu pożywienie przekazywali także zatrudnieni wewnątrz obozu^[3]. Zarówno głód i chłód, jak też choroby i wynikające z nich epidemie, przyczyniały się do masowej umieralności jeńców, wobec czego dziennie śmierć ponosiło od kilku do kilkudziesięciu osób^[3][4]. Dochodziło do tego mimo wysiłków lekarzy, osadzonych w gronie jeńców^[3]. Po bitwie stalingradzkiej, zakończonej w lutym 1943, Niemcy zmniejszyli rygoryzm wobec jeńców, którzy od tej pory mieli możliwość pracy rolniczej poza obozem, co zarazem stwarzało okazję do ucieczek^[1]. Grupa około 20 jeńców po ucieczce ukrywała się w pobliskich Górach Słonnych, tworząc oddział partyzancki, potem operujący w rejonie Komańczy^[3]. Inna z ucieczek zakończyła się niepowodzeniem i uczestniczący w niej jeńcy polegli^[3]. W 1943 rozważana była możliwość ataku radzieckich partyzantów z oddziału partyzanckiego im. Pożarskiego, przebywającego w tym czasie w Górach Słonnych, lecz ostatecznie z planu zrezygnowano^[3].

Stalag funkcjonował do lipca 1944 (do lutego 1944 jako Stalag 327/Z, do lipca 1944 jako Stalag 325/Z)^[9][4]. Wobec zbliżania się frontu wschodniego Niemcy czynili starania zmierzające do likwidacji stalagu^[3]. Pozostały przy zdrowiu jeńcy skierowano do Krosna^[10], skąd mieli zostać wywiezieni na obszar III Rzeszy^[3]. Pozostali mieli zostać zamordowani^[3][10]. W planowanym dniu ich likwidacji przelatujące samoloty radzieckie zrzuciły bomby w okolicy, co doprowadziło do popłochu w obozie, wskutek czego jeńcy pokonując ogrodzenie zbiegli w okoliczne lasy, gdzie przy wsparciu miejscowej ludności przeczekali do czasu wkroczenia Armii Czerwonej^[3]. Dozorujący obóz Niemcy wyjechali z tego miejsca przed nadejściem sowietów^[11]. Przejęcia obozu dokonał oddział Leonida Berensteina, przejmując ok. 100 osadzonych tam żołnierzy radzieckich^[12].

Według szacunków Tadeusza Kowalskiego przez stalag przeszło ok. 20 tysięcy jeńców, a ok. tysiąc poniosło w nim śmierć^[13][2]. Według innej wersji łącznie w obozie przebywało 16-20 tys. jeńców, a zmarło ok. 10 tys.^[3][11]. Ciała zmarłych były chowane w miejscu nieopodal na wzgórzu, później zaadaptowanym na cmentarz, położony przy obecnej ulicy ppor. Mariana Zaremby w Olchowcach^[4]. Ustanowiono tam obelisk upamiętniający^[3] z inskrypcją Pamięci pomordowanych radzieckich jeńców wojennych 1941-1944^[14].

Pozostałości ogrodzenia obozu przetrwały co najmniej do początku lat 80.^[3].

Przypisy

Bibliografia

• Emil Garlicki: Przewodnik. Szlakiem miejsc pamięci narodowej. Sanok: ZBoWiD, 1985, s. 1-39.
• Tadeusz Chmielewski. Tamte złe dni. „Podkarpacie”. Nr 15, s. 6, 10 kwietnia 1986. 
• Tadeusz Kowalski: Eksterminacja ludności na Rzeszowszczyźnie w okresie II wojny światowej (1939–1945). Rzeszów: Towarzystwo Naukowe w Rzeszowie, 1987.