Stalowa Wola

Stalowa Wola

miasto i gmina
Muzeum Regionalne w Stalowej Woli (2009)
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	stalowowolski
Data założenia	1938
Prawa miejskie	1 kwietnia 1945
Prezydent	Lucjusz Nadbereżny
Powierzchnia	82,52 km²
Wysokość	151–160 m n.p.m.
Populacja (31.12.2021) • liczba ludności • gęstość	58 545[1] 709,46 os./km²
Strefa numeracyjna	15
Kod pocztowy	37-450, 37-464, 37-462, 37-463, 37-465, 37-467
Tablice rejestracyjne	RST
Położenie na mapie powiatu stalowowolskiego Stalowa Wola
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Stalowa Wola
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Stalowa Wola
50°34′34″N 22°03′40″E/50,576111 22,061111
TERC (TERYT)	1818011
SIMC	0981133
Urząd miejski ul. Wolności 7 37-450 Stalowa Wola
Strona internetowa
BIP

Stalowa Wola – miasto w województwie podkarpackim, w powiecie stalowowolskim, położone w Kotlinie Sandomierskiej. Przez miasto przepływa rzeka San.

W latach 1945–1975 miasto administracyjnie należało do województwa rzeszowskiego, a w latach 1975–1998 do województwa tarnobrzeskiego.

Według danych GUS z 31 grudnia 2021 roku miasto liczyło 58 545 mieszkańców^[1].

Położenie

Stalowa Wola powstała na gruntach wsi Pławo i jej przysiółków Chyłów i Swołów. Miasto położone jest na obszarze, który w średniowieczu stanowił część ziemi sandomierskiej Małopolski^[2]. Leży w Kotlinie Sandomierskiej, gdzie charakterystyczny pas równin nadrzecznych zwany jest potocznie „Nadsaniem”.

Stacja Stalowa Wola Rozwadów posiada bezpośrednie połączenie z Warszawą, Krakowem, Wrocławiem, Lublinem, Częstochową, Radomiem, Rzeszowem, Opolem, Tarnowem, Ostrowcem Świętokrzyskim, Zamościem, Przemyślem, Tarnobrzegiem, Sandomierzem i Hrubieszowem^[3].

Według danych z 1 stycznia 2010 r. powierzchnia miasta wynosiła 82,52 km²^[4]. Miasto stanowi 9,89% powierzchni powiatu.

Miasto jest położone na terenie o zmiennej wysokości od 151 do 160 m n.p.m.^[5]

Środowisko naturalne

Ochrona przyrody

Niedaleko Stalowej Woli, na terenie powiatu, znajdują się dwa rezerwaty przyrody:

• rezerwat przyrody Pniów (Jezioro Pniów) o pow. 1,72 ha z największymi skupiskami kotewki – jadalnego orzecha wodnego;
• rezerwat przyrody Jastkowice o pow. 45,68 ha. Został on utworzony w celu ochrony fragmentu dawnej Puszczy Sandomierskiej. Rośnie tu wiele gatunków drzew, takich jak: jodła, świerk, grab, sosna, buk, olcha, jawor, brzoza. Interesujące jest też runo leśne. Spotkać tu można m.in. czerniec groszkowy, czosnek niedźwiedzi, żywiec gruczołowaty.

W latach 1953–1970 na terenie miasta znajdował się również rezerwat przyrody Sochy^[7]. Organizacje przyrodnicze w 2020 r. złożyły wniosek o przywrócenie ochrony rezerwatowej lasu w Sochach^[8].

Na terenie gminy Stalowa Wola zlokalizowanych jest 13 pomników przyrody^[9] chroniących 15 drzew, w tym najwyższą topolę białą w Polsce, Topolę Pławiankę.

W gminie znajdują się również fragmenty 3 obszarów Natura 2000: Dolina Dolnego Sanu, Puszcza Sandomierska i Enklawy Puszczy Sandomierskiej^[10].

Klimat

Teren Stalowej Woli zalicza się do typu klimatu podgórskich nizin i kotlin. Średnia roczna temperatura wynosi 8 °C. Temperatura najcieplejszego miesiąca lipca wynosi 18 °C, najzimniejszego stycznia – 3,8 °C. Okres wegetacyjny kształtuje się w granicach 200–210 dni. Maksymalne opady deszczu przypadają na miesiąc lipiec, minimalne na luty, natomiast średnia suma rocznych opadów waha się w granicach 600–700 mm. Przymrozki mogą się już zacząć we wrześniu. Dni z pokrywą śnieżna jest 60–90 w ciągu roku, w miesiącach zimowych, przy przeciętnej grubości 5–15 cm. Natomiast szczególnie szkodliwe dla upraw okazują się przymrozki wiosenne, które mogą wystąpić w maju, bądź nawet w czerwcu^[11].

Rzeki

Przez miasto przepływa rzeka San, a także Barcówka, Jelnia i Bukowa^[12]. Przy czym najwyższym poziomem czystości charakteryzują się 2 ostatnie. Duże zasoby stanowią wody podziemne, które są głównym źródłem zaopatrzenia ludności w wodę pitną. Obecność rzek stwarza ogromny potencjał jeśli chodzi o zapotrzebowanie w wodę zarówno dla osiedlania się na tym terenie, jak również na potrzeby gospodarcze^[13].

Historia

Drewniany kościół św. Floriana z 1802 roku

Pomnik Eugeniusza Kwiatkowskiego przy ul. Staszica

Pomnik Walczących o pokój na cmentarzu komunalnym

Miasto powstało jako rezultat decyzji o zlokalizowaniu w pobliżu wsi Pławo między miasteczkami Nisko i Rozwadów w ramach budowy COP tzw. Zakładów Południowych. Pierwsze historyczne wzmianki na temat wsi Pławo, na terenie której powstało miasto, pochodzą z 1. połowy XV wieku. W pobliskim Przyszowie znajdował się dwór łowiecki króla Władysława Jagiełły, zbudowany przed 1358 rokiem przez Kazimierza Wielkiego. W końcu XV wieku Pławo było wsią królewską. Osiadła ludność trudniła się łowiectwem, wyrębem drzew, bartnictwem, uprawą roli, a także flisactwem, czyli spławianiem drewna. W pieczęci wsi Pławo znajdowały się dwa skrzyżowane wiosła^[14]. Dzisiaj natomiast w mieście jest osiedle flisaków. W czasie potopu szwedzkiego w roku 1656, widły Wisły i Sanu stały się miejscem bitwy wojsk hetmana Stefana Czarnieckiego z wojskami króla Karola Gustawa.

W czasie I rozbioru Polski w 1772 r. królewska wieś Pławo weszła w skład kameralnego dominium Nisko, należącego do skarbu austriackiego. W latach 1837–1867 dobra te stanowiły prywatną własność baronów Reichenbachów. Następnie przeszły w ręce magnackiej rodziny Rességuier. Podczas I wojny światowej dobra zostały sprzedane obszarnikowi Maksymilianowi Franckemu.

10 kwietnia 1927 roku w obecnej dzielnicy Stalowej Woli, Rozwadowie powstał Bank Ludowy^[15]. W 1943 roku jego nazwę zmieniono na Bank Spółdzielczy, w 1950 roku na Gminną Kasę Spółdzielczą, a w 1956 roku na Kasę Spółdzielczą. W 1961 roku wrócono do nazwy Bank Spółdzielczy. W 2011 roku nazwę zmieniono na Nadsański Bank Spółdzielczy^[16].

Przełomowym momentem dla mieszkańców Pława było zatwierdzenie w 1937 roku planu Centralnego Okręgu Przemysłowego i budowa od 1938 roku Zakładów Południowych na terenach wsi. Głównym inicjatorem planu i autorem programu był ówczesny wicepremier i minister skarbu, budowniczy Gdyni, Eugeniusz Kwiatkowski. Przed wybuchem II wojny światowej powstała część zakładów oraz osiedla przyfabryczne nazwane Stalowa Wola. Nazwa miasta pochodzi od słów ówczesnego ministra spraw wojskowych, gen. Tadeusza Kasprzyckiego, który o planie budowy COP mówił, że jest to stalowa wola narodu polskiego wybicia się na nowoczesność^[17].

W latach okupacji w osiedlu i hucie działał ruch oporu. Funkcjonowała tu Placówka AK „Stalowa Wola”, „154” należąca do Obwodu AK Nisko. Za udział w konspiracji zginęło wielu mieszkańców. Masowo wywożono tu więźniów z zamku w Rzeszowie na miejsca publicznych straceń, np. w Charzewicach w październiku 1943 r. rozstrzelano 20 osób.

Miejscowość została zdobyta przez wojska radzieckie po walkach, które oddziały I Frontu Ukraińskiego stoczyły 1 i 2 sierpnia 1944 roku (wiosną 1945 roku na rynku w Rozwadowie wzniesiono Pomnik Wdzięczności Armii Radzieckiej^[18]). W Stalowej Woli rozpoczęły się represje stosowane przez NKWD^[19]. W dniu 1 kwietnia 1945 r. Stalowa Wola otrzymała prawa miejskie.

W 1953 roku miasto zostało wydzielone jako odrębny powiat miejski. W 1973 przyłączono do niego Rozwadów, a w 1977 – Charzewice. W latach powojennych rozpoczął się dynamiczny rozwój miasta. Powstały nowe osiedla, ulice, budynki użyteczności publicznej, wiele zakładów przemysłowych i usługowych, szkoły podstawowe, średnie i wyższe, baza kulturalna i sportowa.

Rozwój miasta był nierozerwalnie związany z Zakładami Południowymi, które w 1948 r. otrzymały nazwę Huty Stalowa Wola. Przez wiele lat huta była kombinatem obejmującym szereg zakładów, położonych również w innych miastach. Były to m.in.: Fabryka Maszyn w Radomsku, Fabryka Maszyn w Leżajsku, Fabryka Maszyn w Strzyżowie, Zakład Maszyn Budowlanych w Lubaczowie, Zakład Projektowania i Realizacji Inwestycji i Remontów Budowlanych w Stalowej Woli, Zakład Projektowo-Technologiczny w Stalowej Woli, Odlewnia Żeliwa w Koluszkach. Kombinat zatrudniał w szczytowym okresie w zakładzie macierzystym i szeregu filii zamiejscowych około 35 tys. pracowników. Po zmianie ustroju polityczno-gospodarczego kraju dalsze istnienie i rozwój huty wymagały równoczesnego dokonania prywatyzacji, przeprowadzenia zmian organizacyjnych oraz utworzenia spółek z udziałem kapitału prywatnego. 15 lipca 1991 roku nastąpiło przekształcenie HSW Kombinatu Przemysłowego w HSW Spółkę Akcyjną. Huta Stalowa Wola SA specjalizuje się w produkcji i eksporcie maszyn budowlanych, maszyn do prac drogowych i ziemnych. Jest miejscem pracy dla kilku tysięcy mieszkańców miasta i okolic.

Drugim co do wielkości zakładem powstającym w Stalowej Woli w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego była Elektrownia Stalowa Wola. Początkowo elektrownia dostarczała energię elektryczną na potrzeby Huty, później w wyniku rozbudowy i modernizacji stała się podstawowym dostawcą energii cieplnej dla przemysłu i okolicznych miast. Przez wiele lat Elektrownia Stalowa Wola funkcjonowała w ramach Zakładów Energetycznych Okręgu Wschodniego jako tzw. Ozet od skrótu Okręgowy Zakład Energetyczny Tarnów, od 1989 roku stała się samodzielnym przedsiębiorstwem państwowym, zaś od 1 października 1996 roku działa jako spółka akcyjna.

W ciągu 60 lat Stalowa Wola z małego przyfabrycznego osiedla urosła do dużego miasta. W końcu 2019 zajmuje w województwie podkarpackim trzecie miejsce po Rzeszowie i Przemyślu pod względem ludności. Jest od 1 stycznia 1999 również miastem powiatowym. W skład powiatu wchodzą gminy: Bojanów, Pysznica, Radomyśl nad Sanem, Stalowa Wola, Zaklików i Zaleszany. W 2016 na terenie powiatu stalowowolskiego o powierzchni 832 km² zamieszkiwało ok. 108 tys. osób.

W 1989 roku miasto zostało odznaczone Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski^[20].

Zabytki

Kościół Matki Boskiej Szkaplerznej w Rozwadowie

• Zespół klasztorny Ojców Kapucynów w Rozwadowie (dzielnica Stalowej Woli);
• Kościół parafialny św. Floriana i drewniana dzwonnica;
• Kościół parafialny Matki Bożej Szkaplerznej w Rozwadowie;
• Cmentarz parafialny w dzielnicy Rozwadów;
• Zamek Lubomirskich w Rozwadowie (dzisiejsze Muzeum Regionalne);
• Obelisk w Charzewicach.

Demografia

Od 1993 roku zaludnienie Stalowej Woli zmniejszyło się o 13474 osoby, zatem niemal 19%.

Dane z 31 grudnia 2021^[1]:

• Ludność Stalowej Woli
• Piramida wieku mieszkańców Stalowej Woli w 2014 roku^[21].

Gospodarka

Elektrownia Stalowa Wola od ul. Grabskiego

Wyrzutnia WR-40 Langusta

Haubicoarmata Krab produkowana w Hucie Stalowa Wola

Przez większość historii miasta dużymi zakładami pracy były Huta Stalowa Wola S.A. oraz Elektrownia Stalowa Wola S.A. Obie spółki były jednymi z największych obiektów przemysłowych w Polsce. Po trudnym okresie transformacji ustrojowej po roku 1989 powstały nowe zakłady. Jest to np. powstały w 1998 r. ATS Stahlschmidt & Maiworm zatrudniający w 2005 r. prawie 800 pracowników i plasujący się na 403 miejscu^[22] Listy 500 gazety „Rzeczpospolita” wobec zatrudniającej podobną liczbę pracowników HSW Huty Stali Jakościowych, plasującej się na pozycji 483^[23]. HSW w 2012 roku sprzedała firmie LiuGong część cywilną produkującą maszyny budowlane i obecnie produkcją i sprzedaż maszyn budowlanych odbywa się w spółce LiuGong Dressta Machinery, która zatrudnia około 1500 pracowników^[24]. Jedną z ważniejszych firm od 2006 roku stało się Tesco, które na początku roku przejęło sklep sieci Julius Meinl, w maju otworzyło hipermarket o pow. 5 tys. m², zatrudniając w nim około 300 osób, a w lipcu kupiło sieć sklepów Leader Price posiadającą w Stalowej Woli swój sklep. Firmy związane z budownictwem, takie jak Mostostal SA, Prefabet, są drugim ważnym elementem gospodarczego pejzażu miasta. 9 września 1997 roku otwarto Tarnobrzeską Specjalną Strefę Ekonomiczną „Euro-Park Wisłosan”. Tereny, jakie obejmuje obszar Podstrefy Stalowa Wola, należą do Huty Stalowa Wola S.A., która w wyniku restrukturyzacji dysponowała niewykorzystywanym majątkiem w postaci budynków produkcyjnych, niewykończonych w pełni hal, pomieszczeń magazynowych oraz uzbrojonych działek pod zabudowę przemysłową. Teren TSSE w momencie ustanawiania obejmował obszar 215,7 ha. Strefa oferuje udogodnienia podatkowo-finansowe, wysoko wykwalifikowaną kadrę inżynieryjno-techniczną, zaplecze badawczo-naukowe oraz możliwość kooperacji ze spółkami powstałymi w wyniku restrukturyzacji HSW S.A. Tarnobrzeską Specjalną Strefą Ekonomiczną zarządza Agencja Rozwoju Przemysłu SA, która uczestniczy w transformacji państwowych podmiotów gospodarczych. Na terenie HSW został utworzony Inkubator Przedsiębiorczości i Park Technologiczny. Pod tę inwestycję tworzona jest obecnie infrastruktura drogowa.

Stalowowolskie produkty

Budżet miasta

Projekt uchwały budżetowej na rok 2017 rok przewidywał dochody miasta w wysokości 314,5 mln zł i wydatki 339,5 mln zł. Różnicę stanowił deficyt budżetowy nie przekraczający 25 mln zł^[27].

Infrastruktura techniczna

Mieszkańcy Stalowej Woli korzystają z następujących nadajników radiowo-telewizyjnych:

Transport

Ulice miasta – skrzyżowanie ul. Mickiewicza i Staszica

Obwodnica, droga krajowa 77

(c) Zbigniew Czernik / Wikimedia PL, licencja: CC-BY-3.0

Dworzec kolejowy Stalowa Wola Rozwadów

Przez miasto przebiegają szlaki komunikacyjne:

• droga krajowa nr 77 Lipnik – Stalowa Wola – Przemyśl (obwodnica miejska^[28])
• droga wojewódzka nr 855 Olbięcin (dalej DK74 do Kraśnika) – Stalowa Wola
• droga wojewódzka nr 871 Tarnobrzeg – Stalowa Wola
• linie kolejowe: Lublin Główny – Kraśnik – Stalowa Wola Rozwadów – Stalowa Wola Południe – Przeworsk, Tarnobrzeg – Grębów – Stalowa Wola Rozwadów Towarowy – Stalowa Wola Rozwadów i Zwierzyniec – Stalowa Wola Południe.

Głównymi arteriami miasta są aleje Jana Pawła II i ulica Podskarpowa. Ważną funkcję spełniają także ulice Komisji Edukacji Narodowej, Poniatowskiego, Brandwicka, Sandomierska, Ofiar Katynia, Solidarności, Hutnicza i Energetyków.

MAN Lion’s City na linii 1

Jelcz M101I na nieistniejącej obecnie linii 2

• W samym mieście można skorzystać z linii Miejskiego Zakładu Komunalnego. Obejmuje ona miasto Stalowa Wola, Nisko oraz najbliższe wsie.
• W podróże dalekobieżne można udać się Polskimi Kolejami Państwowymi. Bezpośrednie połączenia z Lublinem, Warszawą, Krakowem, Wrocławiem, Rzeszowem, Przemyślem, Zamościem, Radomiem, Częstochową oraz Jelenią Górą. Pociągi w większości zatrzymują się na stacjach Stalowa Wola Południe, Stalowa Wola, Stalowa Wola Centrum oraz Stalowa Wola Rozwadów.
• Także PKS-em w Stalowej Woli z dworca autobusowego możemy wyruszyć do większości najważniejszych miast w Polsce, ale również na trasy międzynarodowe (Biuro Podróży „Komfort” PKS).

Stalowa Wola jest punktem początkowym dwóch krajowych szlaków rowerowych:

• niebieskiego szlaku rowerowego do wsi Wrzawy przez Bojanów, prowadzący przez Puszczę Sandomierską;
• zielonego szlaku rowerowego do wsi Wrzawy przez Pysznicę, Szwedy, Lipę, Zaklików, prowadzący przez zachodnią część rezerwatu Lasów Janowskich^[29].

Przez miasto przebiegają również trasa nr IX (tarnobrzesko-niżańska) szlaku architektury drewnianej obejmująca kościół pw. św. Floriana, oraz żółty szlak turystyczny z Sandomierza do Leżajska^[30].

Baza hotelowa

• Hotel Stal
• Hotel Hutnik
• Hotel Metalowiec
• Zajazd Sezam
• Dwór Olimp

Kultura

Miejski Dom Kultury

Typowa architektura Stalowej Woli (1938)^[31]

W Stalowej Woli funkcjonują następujące instytucje kultury:

• Miejski Dom Kultury,
• Muzeum Regionalne,
• Muzeum Jana Pawła II
• Miejska Biblioteka Publiczna im. Melchiora Wańkowicza,
• Spółdzielczy Dom Kultury,
• Państwowa Szkoła Muzyczna I i II st. im. I.J. Paderewskiego.

Oświata

W mieście działalność dydaktyczną prowadzą lub prowadziły następujące uczelnie:

• Katolicki Uniwersytet Lubelski
  • Wydział Zamiejscowy Prawa i Nauk o Społeczeństwie w Stalowej Woli (zlikwidowany w 2019^[32])
• Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Stalowej Woli
• Polsko-Czeska Wyższa Szkoła Biznesu i Sportu „Collegium Glacense”
• Politechnika Rzeszowska
  • Wydział Budowy Maszyn i Lotnictwa – Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny w Stalowej Woli

Ponadto w mieście znajduje się:

• 13 przedszkoli publicznych (nr 1–7, 9–12, 15 i 18)
• 10 publicznych szkół podstawowych (nr 1-5, 7-9 i 11-12) i 1 społeczna
• 6 gimnazjów publicznych (nr 2 i 4–8), 1 społeczne i katolickie
• 4 zespoły szkół ponadgimnazjalnych (publicznych) oraz samodzielne licea:
  • Liceum Ogólnokształcące im. Komisji Edukacji Narodowej w Stalowej Woli
  • Samorządowe Liceum Ogólnokształcące im. Cypriana Kamila Norwida przy Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 2
  • Społeczne Liceum Ogólnokształcące
  • Katolickie Liceum Ogólnokształcące

oraz:

• Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Ignacego Jana Paderewskiego
• Medyczna Szkoła Policealna im. Hanny Chrzanowskiej
• Zespół Szkół nr 6 Specjalnych
• Centrum Kształcenia Ustawicznego
• Centrum Kształcenia Torus – oddział w Stalowej Woli

Media

Radio

• Radio Leliwa – radio regionalne (nadaje od 1992)

Telewizja

• Stella TVK – telewizja kablowa (nadaje od 27 lipca 2004)
• Telewizja Miejska Stalowa Wola – dostępna w Multimedia Polska (nadaje od 1995)

TVK Diana została w 2012 roku wykupiona przez Multimedia Polska.

Prasa

Cmentarze

• Cmentarz Komunalny
• Cmentarz parafialny w dzielnicy Rozwadów
• Cmentarz Żydowski

Sport i rekreacja

Podkarpackie Centrum Piłki Nożnej

Lista klubów sportowych biorących udział w rozgrywkach ogólnopolskich:

Obiekty sportowe

Liceum Ogólnokształcące im. Komisji Edukacji Narodowej

Prezydenci Miasta

Wspólnoty wyznaniowe

Bazylika konkatedralna Matki Bożej Królowej Polski

• Kościół rzymskokatolicki

Stalowa Wola ma 8 parafii, należących do dekanatu Stalowa Wola:

• parafia św. Floriana
• parafia św. Jana Pawła II
• parafia Trójcy Przenajświętszej
• parafia Matki Bożej Różańcowej
• parafia Matki Bożej Szkaplerznej
• parafia Matki Bożej Królowej Polski
• parafia Opatrzności Bożej
• parafia Zwiastowania Pańskiego

• Kościoły protestanckie:
  • Kościół Zielonoświątkowy – zbór w Stalowej Woli^[34]
  • Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej – zbór „Dom Modlitwy”^[35]
  • Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – zbór Stalowa Wola^[36]

• Świadkowie Jehowy (Sala Królestwa ul. Ściegiennego 4)^[37][38]:

• zbór Stalowa Wola-Północ
• zbór Stalowa Wola-Wschód
• zbór Stalowa Wola-Zachód (w tym grupa ukraińskojęzyczna)

• Świecki Ruch Misyjny „Epifania”^[39]
• Buddyjski Ośrodek Medytacyjny Diamentowej Drogi w Stalowej Woli^[40]

Miasta partnerskie

• Evergem^[41]
• Liuzhou^[42]

Sąsiednie gminy

Bojanów, Grębów, Nisko, Pysznica, Radomyśl nad Sanem, Zaleszany

Przypisy

Bibliografia

• Kazimierz Bobiński: Centralny Okręg Przemysłowy: Przyczyny powstania i warunki rozwoju. Warszawa: Z. Kozierkiewicz, 1939.
• Marek Adam Stańkowski: Stalowa Wola. Marek Myśliwiec (zdjęcia). Rzeszów: Libra, 2008. ISBN 978-83-89183-32-3.

Linki zewnętrzne

• Pławo (2), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 280 .