Stanisław Ignacy Witkiewicz

Stanisław Ignacy Witkiewicz
Witkacy
Ilustracja
Stanisław Ignacy Witkiewicz, ok. 1912
Data i miejsce urodzenia

24 lutego 1885
Warszawa

Data i miejsce śmierci

18 września 1939
Jeziory

Narodowość

polska

Dziedzina sztuki

literatura piękna, malarstwo, fotografika

Muzeum artysty

Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku

Ważne dzieła
Faksymile
Odznaczenia
Złoty Wawrzyn Akademicki
Strona internetowa

Stanisław Ignacy Witkiewicz, pseud. artystyczny „Witkacy” (ur. 24 lutego 1885 w Warszawie, zm. 18 września 1939 w Jeziorach) – polski pisarz, malarz, filozof, dramaturg i fotografik.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Młody S.I. Witkiewicz z ojcem, ok. 1893
Akt urodzenia (warszawska parafia św. Aleksandra, 495/1885)

Stanisław Ignacy Witkiewicz urodził się w Warszawie 24 lutego 1885 roku[1], jako syn malarza i pisarza Stanisława Witkiewicza h. Nieczuja oraz Marii z Pietrzkiewiczów h. Ostoja, nauczycielki muzyki.

Pierwsze lata życia spędził w Warszawie, mieszkając wraz z rodzicami w nieistniejącej dziś kamienicy przy ul. Hożej 11[2]. W roku 1890, z powodu choroby Stanisława Witkiewicza ojca, rodzina przeniosła się do Zakopanego. Po przeprowadzce w góry, 27 stycznia 1891 roku Stanisław Ignacy został ochrzczony – matką chrzestną była aktorka Helena Modrzejewska, a ojcem chrzestnym Jan Krzeptowski-Sabała, gawędziarz i pieśniarz góralski.

Edukacją Stanisława Ignacego zajął się ojciec, który, uważając, że szkoła niszczy indywidualność młodego człowieka, organizował synowi domowe korepetycje, często prowadzone przez wybitnych artystów i profesorów uniwersyteckich. Ukształtował też w młodym Stanisławie Ignacym zainteresowanie sztuką i literaturą. Młody Witkiewicz pisał dramaty, prace filozoficzne, interesował się malarstwem, fotografią i naukami ścisłymi[3]. W roku 1903 eksternistycznie zdał maturę we Lwowie. Wśród jego przyjaciół, poznanych w tym okresie, znajdowali się m.in.: Leon Chwistek – malarz, późniejszy matematyk, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, Tadeusz Szymberskimłodopolski poeta, Bronisław Malinowski – przyszły antropolog oraz fotografik Tadeusz Langier[4].

W roku 1905 Witkiewicz – wbrew woli ojca – rozpoczął studia w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, najpierw w pracowni Jana Stanisławskiego, później Józefa Mehoffera. Kilkuletni pobyt w Krakowie był w jego życiu podstawowym doświadczeniem. Włączył się wówczas w działania artystyczne grupy młodych malarzy związanych z ASP, wiele podróżował, m.in. do Paryża, poznając najnowsze prądy malarstwa europejskiego. W tym okresie Witkiewicz przeżywał też burzliwy, kilkuletni związek z Ireną Solską, wybitną artystką teatralną. Wyrazista postać kobieca, której pierwowzorem była „pani S.”, stanie się częstym motywem w jego późniejszej twórczości.

Podróże i pobyt w Rosji

Stanisław Ignacy Witkiewicz, Autoportret wielokrotny w lustrach, 1915–1917[5]

Lata po krakowskich studiach Stanisław Ignacy spędził w Zakopanem, malując i pisząc. Często podróżował do Lovranu w Chorwacji, gdzie z powodu choroby przeniósł się jego ojciec. 21 lutego 1914 roku popełniła samobójstwo narzeczona Witkiewicza, Jadwiga Janczewska. Jako że tragedia wydarzyła się bezpośrednio po kłótni narzeczonych, zarówno Stanisław Ignacy, jak i wiele osób z otoczenia obwiniało jego samego o przyczynienie się do samobójstwa Janczewskiej. Jako jeden z nielicznych pomoc zaoferował mu przyjaciel Bronisław Malinowski, proponując udział w wyprawie naukowej na Nową Gwineę. Witkiewicz miał uczestniczyć w niej w roli fotografa, dokumentującego kolejne etapy podróży. W czerwcu 1914 roku pojechał do Londynu, gdzie miała się rozpocząć podróż, a następnie już z Malinowskim i kilkoma jego towarzyszami wypłynęli w kierunku Australii i Nowej Gwinei, z kilkudniowym pobytem na Cejlonie.

Choć sama podróż, dająca możliwość obcowania z egzotyczną kulturą i przyrodą, była dla Witkacego interesująca, nie dała poprawy jego depresyjnego stanu, wywołanego tragicznymi wydarzeniami. Po serii konfliktów z Malinowskim podjął decyzję o odłączeniu się od wyprawy i powrocie do Europy, gdzie w tym samym czasie rozpoczęły się walki I wojny światowej. Witkiewicz nie podzielał poglądów politycznych swojego ojca, zwolennika Piłsudskiego, i uważał, że Polacy powinni w nowym konflikcie zbrojnym poprzeć Rosję i w ten sposób próbować wywalczyć niepodległość. Te poglądy, połączone z pesymistycznym obrazem własnego życia, były przyczyną jego kolejnej decyzji – o zaciągnięciu się do armii Imperium Rosyjskiego. Przybył do Petersburga, gdzie dzięki staraniom mieszkających tam krewnych Witkiewiczów, nieco przestraszonych jego radykalną decyzją, udało mu się zaciągnąć do Lejb-Gwardyjskiego Pułku Pawłowskiego, elitarnej jednostki piechoty.

Do czwartej roty zapasowego batalionu tego pułku, która rewolucję naprawdę zaczęła, miałem zaszczyt być później wybranym przez moich rannych żołnierzy z frontu (byłem tylko w jednej bitwie pod Witonieżem nad Stochodem). Zawdzięczam ten zaszczyt słabym zasługom negatywnym: nie biłem w mordę, nie kląłem „po matuszkie”, karałem słabo i byłem względnie grzeczny – nic ponadto; trzystu ludzi zamkniętych w ogromnej, okrągłej, pułkowej stajni przez kilka dni walczyło przeciw całej carskiej Rosji.

Witkacy, Narkotyki[6]

O wydarzeniach następnych lat wiadomo bardzo niewiele, głównie z powodu milczenia samego Witkiewicza, który nigdy nie opisał ani nie opowiedział nikomu swoich losów z czasów I wojny. Wiadomo, że w początkach 1915 roku był studentem szkoły oficerskiej. Jesienią tego roku został skierowany na front, w okolice miasta Wilejka, w pobliżu Mińska. Uczestniczył w walkach na terenie dzisiejszej Białorusi i dostał awans oficerski na dowódcę kompanii. W ofensywie Brusiłowa oddział Witkiewicza uczestniczył w ciężkich walkach stoczonych 17 lipca 1916 roku nad Stochodem. W bitwie tej Witkiewicz został ranny w trakcie ataku na pozycje wojsk niemieckich i austro-węgierskich pod wsią Witoneż (wśród przeciwników armii rosyjskiej znajdowały się tam oddziały Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego). Prawdopodobnie przez dłuższy czas znajdował się na polu bitwy bez pomocy lekarskiej i dopiero po dwóch dniach ewakuowano go razem z innymi rannymi do Petersburga. Po powrocie do zdrowia nie wrócił już na front, a pod koniec 1917 roku został zwolniony z wojska. Przebywał okresowo w Moskwie, gdzie był świadkiem wybuchu rewolucji październikowej. Część badaczy utrzymuje, że jako były oficer brał w niej bezpośredni udział i został przez żołnierzy wybrany na komisarza politycznego, nie jest to jednak zbyt prawdopodobne. W czerwcu 1918 roku udało mu się wyjechać z ogarniętej wojną domową Rosji i powrócić do Zakopanego. Doświadczenie sowieckiej rewolucji wywarło głęboki wpływ na jego późniejszą twórczość – pesymistyczną historiozofię, która odzwierciedlała wydarzenia rewolucji bolszewickiej, a później narodziny nazizmu w Niemczech. Potęgę i losy ślepego tłumu, kierowanego przez zręcznych demagogów, Witkacy ukazywał w swoich późniejszych powieściach i dramatach.

Okres formistyczny

Kuszenie św. Antoniego II, 1921–1922

W trakcie pobytu w Rosji Witkiewicz zaczął zarobkowo malować portrety. Stworzył też wtedy i spisał podstawy swoich teorii artystycznych, wydanych po powrocie jako Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia. Od roku 1918 intensywnie malował i pisał. Został przyjęty do grupy malarzy Formistów, z którymi zorganizował kilka wystaw, głównie w krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych. Zaczął wydawać pierwsze utwory dramatyczne, które już kilka lat później doczekały się premier teatralnych. W tym okresie mieszkał w Zakopanem, w pensjonacie prowadzonym przez jego matkę, odbywając tylko krótkie podróże do Krakowa, Warszawy czy innych miast. Stał się ważną postacią życia kulturalnego i towarzyskiego. Jego działalność i twórczość odbierano na dwa sposoby – fascynował talentem i osobowością, jego portrety i przedstawienia stały się niezwykle modne, a jednocześnie uważano go za artystę niepoważnego, dziwaka i ekscentryka, do czego przyczyniał się jego – nieco szokujący – tryb życia oraz forma jego dzieł, bardzo nowatorska i dla wielu zbyt awangardowa. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, Stanisław Ignacy Witkiewicz został awansowany do stopnia porucznika rezerwy Wojska Polskiego w Korpusie Oficerów Piechoty ze starszeństwem z 1 czerwca 1919[7]. W kwietniu 1923 roku Witkacy ożenił się z Jadwigą Unrug, wnuczką Juliusza Kossaka. Początkowo mieszkali oboje w Zakopanem, jednak narastające kłótnie i konflikty doprowadziły do przeprowadzki Jadwigi do Warszawy. Związek ten trudno uznać za udane małżeństwo, przekształcił się jednak w trwałą przyjaźń, oboje często się spotykali i odwiedzali, zachowała się też korespondencja Witkacego do żony, licząca setki listów.

Firma Portretowa i lata trzydzieste

Willa „Witkiewiczówka”, w której od końca 1931 do września 1939 mieszkał Witkiewicz

W 1925 roku Witkiewicz zrezygnował zupełnie z malarstwa olejnego, nawiązującego do stylu formistów, uważając, że malarstwo nie jest już w stanie wyrażać czystej formy, pierwotnego składnika sztuki odwołującego się bezpośrednio do wrażliwości odbiorcy i jego „uczuć metafizycznych”. Zamiast tego rozwinął swoją twórczość portretową, nadając jej ironiczną nazwę „Firma Portretowa S.I. Witkiewicz”, nawiązującą do rzekomo seryjnie malowanych portretów, które każdy mógł zamówić za określoną z góry kwotę. Mimo że nie cenił swoich portretów zbyt wysoko i nie przyznawał im miana sztuki, to właśnie one stały się jego najsłynniejszymi dziełami malarskimi. Od połowy lat dwudziestych pisał już niewiele utworów teatralnych, bardziej koncentrując się na pisaniu powieści. Jednocześnie jego dramaty zaczęły być wystawiane w ważnych polskich teatrach, zdobywając przychylne opinie widzów.

Od lat 20. utrzymywał znajomość z małżeństwem Stanisława i Kazimiery Alberti, bywając w salonie literackim w ich domu w Białej Krakowskiej (Stanisław Alberti recenzował dramat Witkiewicza pt. W małym dworku[8], a artysta namalował jego portrety)[9][10][11].

Pod koniec lat dwudziestych Witkacy zajął się też filozofią, tworząc podstawy własnego systemu filozoficznego, skoncentrowanego na ontologii, który nazwał monadyzmem biologicznym. Idee te zawarł w wydanym w 1935 roku traktacie Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie Istnienia. W 1936 roku udał się wraz ze swoim przyjacielem, grafikiem Bronisławem Linke na Śląsk, gdzie dokumentowali życie tamtejszych mieszkańców skażone brudem i chorobami. Efektem podróży była wspólna wystawa, wkrótce zamknięta w atmosferze skandalu z powodu naturalistycznych, wręcz drastycznych treści.

W ciągu ostatnich lat życia Witkiewicz poświęcił się twórczości filozoficznej, pisząc kolejne prace i wygłaszając kilka serii wykładów. Zajmował się też krytyką literacką, publikując artykuły i recenzje w prasie oraz współorganizując cykle wykładów zwane Kursami Naukowo-Literackimi. W latach trzydziestych poznał też ważnych pisarzy tego okresu – Zofię Nałkowską, Witolda Gombrowicza i Brunona Schulza, którego pisarstwo oceniał szczególnie wysoko. W roku 1934 kończy swoje najbardziej znane dzieło literackie - dramat Szewcy, wydany ostatecznie w 1948 roku[12].

Pod koniec sierpnia 1939 roku pojechał do Warszawy. Po wybuchu II wojny światowej w czasie kampanii wrześniowej starał się o przyjęcia do Wojska Polskiego, jednak z powodu wieku i stanu zdrowia nie został zakwalifikowany. Kilka dni później, 5 września, razem ze swoją partnerką Czesławą Oknińską opuścił Warszawę i skierował się, razem z innymi uchodźcami, na wschód. Około 15 września dotarli do majątku znajomych Witkacego, rodziny Ziemlańskich, we wsi Jeziory na Polesiu. 18 września 1939 roku, po dotarciu informacji o ataku Związku Radzieckiego na Polskę, Witkiewicz popełnił samobójstwo, podcinając sobie tętnicę szyjną i zażywając weronal. Towarzysząca mu Czesława Oknińska również próbowała odebrać sobie życie, lecz pomimo zażycia dużej dawki lekarstwa została odratowana. Ciało Witkacego odnalazł siedemnastoletni wówczas Włodzimierz Ziemlański, syn właścicieli majątku. Następnego dnia Witkacy został pochowany na miejscowym cmentarzu[13].

Teorie alternatywne

Witkacy, ok. 1938

Życiu Witkacego towarzyszyła atmosfera tajemnicy i skandalu, którą on sam wzmacniał, jednocześnie narzekając na brak poważnego odbioru swoich dzieł. Jego sposób życia był w pewnej mierze kontynuacją stylu młodopolskich modernistów, dla których szokowanie „mieszczuchów” było zarówno rodzajem rozrywki, jak i sposobem wyróżnienia siebie jako artysty. Klimat ten sprzyjał powstawaniu legend wokół osoby Witkiewicza. Część z nich dotyczyła jego rzekomego uzależnienia od narkotyków. Pierwszych eksperymentów z substancjami psychoaktywnymi Witkiewicz dokonywał w czasie pobytu w Rosji, gdzie odkrył ich stymulujący wpływ na wyobraźnię i powiększenie możliwości artystycznych. Eksperymenty z substancjami takimi jak kokaina, pejotl i syntetyczna meskalina, eter czy zwykły alkohol kontynuował też i później, skrupulatnie notując na obrazach rodzaj użytej substancji. Eksperymentów tych dokonywał jednak pod kontrolą znajomych lekarzy, którzy niekiedy sami dostarczali mu narkotyków. Nie przyjmował żadnego z nich w sposób ciągły i nic nie wskazuje na to, że był od któregokolwiek (z wyjątkiem tytoniu) uzależniony.

Podobne legendy towarzyszą okolicznościom śmierci Witkiewicza. Jedyna osoba towarzysząca mu w ostatnich chwilach, jego partnerka Czesława Oknińska, w późniejszych latach często zmieniała szczegóły swoich wspomnień. Do zaistnienia alternatywnych teorii na temat śmierci Witkacego przyczyniły się też kontrowersje związane z jego nieudaną ekshumacją, w czasie której w wyniku pomyłki przewieziono do Polski szczątki przypadkowej osoby, a na cmentarzu w Jeziorach oznaczono tylko orientacyjnie miejsce pochówku. W roku 2008 w wywiadzie dla Gazety Wyborczej reżyser Jacek Koprowicz przedstawił własną hipotezę o upozorowanym samobójstwie Stanisława Ignacego Witkiewicza w Jeziorach[14], będącą częścią scenariusza jego filmu „Mistyfikacja”. Według tej teorii Witkiewicz sfingował swoje samobójstwo, po czym powrócił do Polski i ukrywał się z pomocą Oknińskiej, a zmarł w 1969 roku w Łodzi. Według Koprowicza teorii sprzyja fakt, że Czesława Oknińska nie widziała ani momentu samobójstwa, ani zwłok artysty i wielokrotnie zmieniała zeznania, a zwłok do tej pory nie udało się zidentyfikować – zob. pogrzeb w Zakopanem w 1988 roku i ekshumacja z 1994 roku[15]. Ponieważ świadkami pogrzebu Witkiewicza była rodzina Ziemlańskich oraz inni mieszkańcy Jezior, a główną przyczyną nieodnalezienia grobu artysty były: m.in. brak przygotowania i szybkość działania radzieckiej komisji dokonującej ekshumacji[16], rezygnacja ze świadka pogrzebu w 1939 – Włodzimierza Ziemlańskiego[17], teorie dotyczące sfingowanego samobójstwa nie znajdują żadnego potwierdzenia zarówno w relacjach świadków, jak i w pracach naukowych.

W maju 1989 roku na cmentarz do Wielkich Jezior dotarł Włodzimierz Ziemlański – świadek pogrzebu z 1939 roku ponownie oznaczając mogiłę Stanisława Ignacego Witkiewicza i 10 maja 1989 roku wykonał zdjęcie mogiły[17].

Grób Stanisława Ignacego Witkiewicza na Cmentarzu na Pęksowym Brzyzku (sektor P-I-4)

Witkacy i jego dzieła w powojennej Polsce

W latach 80. XX wieku po tym, jak UNESCO ogłosiło rok 1985 rokiem Witkacego (stulecie urodzin), władze PRL postanowiły przewieźć trumnę artysty do kraju i urządzić państwowy pogrzeb Witkacego w Zakopanem. W 1988 roku sprowadzono z Ukrainy szczątki, które pochowano w grobie na cmentarzu na Pęksowym Brzyzku. Jednak z powodu braku konsultacji z rodziną, i co za tym idzie błędnego oznaczenia miejsca pochówku na Polesiu, w 1994 roku okazało się, że do Polski sprowadzono szczątki młodej, niezidentyfikowanej ukraińskiej kobiety. Badań w roku 1994 dokonała komisja anatomów powołana na wniosek posła Stanisława Rusznicy. Perypetie związane z ponownym pochówkiem poety opisał w swojej piosence Rymowanka zza grobu Jacek Kaczmarski[18], który osobie Witkiewicza poświęcił także dwa inne swoje utwory: Autoportret Witkacego[19] i Witkacy do kraju wraca[20]. Wątek śmierci Witkacego znalazł się także w książce Stefana Chwina zatytułowanej Hanemann[21].

Równie paradoksalne były dzieje jego dzieł plastycznych. Chociaż artysta był związany głównie z Krakowem, Zakopanem i Warszawą, największy zbiór jego obrazów (ok. 200 dzieł) trafił w 1965 roku do Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, z powodu braku zainteresowania większych muzeów zbiorami będącymi wtedy w posiadaniu syna zmarłego przyjaciela Witkacego, Teodora Białynickiego-Biruli. W 2018 roku słupskie muzeum posiadało kolekcję obejmującą ponad 260 prac Witkacego, która jest największą kolekcją prac artysty na świecie.

Twórczość

W roku 1917 przyłączył się do grupy „formistów” i brał udział w jej wystawach. Dwa lata później, w roku 1919, wydał swoje główne dzieło estetyczne Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia zawierające Teorię Czystej Formy. Ta teoria estetyczna (bo nie był to program, w przeciwieństwie do ówczesnych, licznych nowych kierunków artystycznych) zdeterminowała jego późniejszą twórczość malarską oraz teatralną. I chociaż teoria ta stanowiła najlepszy opis tego, co się wówczas w sztukach plastycznych działo (m.in. kubizm, abstrakcjonizm), to pozostała właśnie niezrozumiana, budząc szereg nieporozumień (uprzedzonych niejako samym tytułem publikacji) i w zasadzie trwa to do dzisiaj. Teoria Czystej Formy została wykorzystana także w teatrze. Tutaj Witkacy okazał się wizjonerem i inspirował reżyserów. Pod wpływem teorii Witkacego wykreował swój teatr Tadeusz Kantor.

Portrety

Portret Juliana Tuwima, luty 1929
Portret Stefanii Tuwimowej, luty 1929
Portret Neny Stachurskiej, 1930

Około 1926 roku Witkacy zrezygnował zupełnie z malarstwa olejnego. Ograniczył się do wykonywania pastelowych portretów w ramach tzw. „Firmy portretowej S.I. Witkiewicz”. Portrety te w regulaminie „firmy” zostały podzielone na 5 typów, w zależności od usytuowania na skali: naturalizm – Czysta Forma. Te ostatnie, wykonywane niegdyś pod wpływem narkotyków, z którymi Witkacy zapoznał się podczas służby w Rosji, a później „na trzeźwo”, przyniosły mu sławę. Witkacy skategoryzował swoje portrety w pięciu podstawowych typach: od A do E.

  • Typ A: osoba portretowana była przedstawiona bardzo dokładnie, bez przerysowań, bez cienia karykatury, jedynie tło portretów typu A było bardzo fantastyczne: dziwne postacie zwierzęce, bujna i niespotykana roślinność itp.
  • Typ B: również dokładne ujęcie portretowanego, jednak z niewielką dozą podkreślenia charakterystycznych cech portretowanego.
  • Typ C: przeznaczony głównie dla przyjaciół i znajomych, artysta wykonywał je na spotkaniach towarzyskich, czasami pod wpływem narkotyków, dlatego też na portretach typu C istnieją również dopiski takie jak Co – co oznaczało, że artysta tworzył pod wpływem kokainy, Et – eteru, Eu – eukodalu, portrety tego typu charakteryzowały się dużą dozą karykatury.
  • Typ D: To samo co w Typie C, jednak bez pomocy jakichkolwiek środków odurzających.
  • Typ E: zupełna dowolność w portretowaniu: czysta forma.

Oprócz wymienionych powyżej głównych typów, są również portrety będące połączeniem dwóch typów, na przykład A+E.

Dodatkowe znaki na obrazach Witkacego

Witkacy bardzo często na swoich obrazach (najczęściej portretach) dopisywał pod wpływem czego tworzył, ale nie tylko. Na jego obrazach można więc zauważyć takie oznaczenia:

  • FBZ – fajka bez zaciągania,
  • FZZ – fajka z zaciąganiem,
  • NP 12 – nie palił 12 dni,
  • NΠ 3 – nie pił 3 dni,
  • cof. – pił kawę,
  • pyfko, pywo – piwo
  • Co – kokaina.

Wśród tych oznaczeń znajdowały się także nazwy narkotyków, jak np. pejotl, bowiem Witkiewicz przez całe lata 30. z nimi eksperymentował, malując pod ich wpływem obrazy oraz pisząc teksty.

Portrety wszystkich typów są chętnie kupowane przez kolekcjonerów, bowiem są oryginalne i świadczą o wielkiej inwencji artystycznej i talencie Witkacego. Witkacy jednak ubolewał, że największą popularnością cieszą się te „normalne” portrety, ale dzięki nim Firma Portretowa stała się przez pewien czas jego głównym źródłem utrzymania.

Sztuki teatralne i literatura

Mimo ówczesnych niepowodzeń inscenizacyjnych jego sztuk teatralnych, Witkacy nie zrezygnował z dalszego ich pisania. Jego sztuki doczekały się udanych inscenizacji w latach 70. XX wieku, np. Szewcy. Witkacy był także płodnym pisarzem. Po młodzieńczej powieści 622 upadki Bunga, czyli demoniczna kobieta napisał Pożegnanie jesieni, Nienasycenie oraz niedokończone Jedyne wyjście.

Prace filozoficzne

Witkiewicz wielokrotnie podejmował problematykę filozoficzną i jest autorem kilku pism ściśle filozoficznych. W 1935 roku ukazało się podstawowe dzieło filozoficzne Witkacego: Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia – zwane przez niego „hauptwerkiem”. Jako krytyk Witkacy był równie radykalny i nonkonformistyczny jak Stanisław Brzozowski, co nie przysparzało mu przyjaciół. Ostatnie dzieło filozoficzne Witkacego, uzupełnienie „hauptwerku”, to Zagadnienie psychofizyczne (1938). Zajmował się trzema dziedzinami filozofii: ontologią, historiozofią i estetyką.

Witkacy krytycznie oceniał wiele współczesnych nurtów filozoficznych: filozofię analityczną Bertranda Russella i szkołę lwowsko-warszawską za odrzucający metafizykę scjentyzm. W Pojęciach i twierdzeniach... wypracował swoje stanowisko filozoficzne, które określał jako biologiczny monadyzm. Była to filozofia inspirowana monadyzmem Leibniza, mająca bronić indywidualizmu, godząc go jednak z biologizmem. Biologia była dla niego nauką nieredukowalną do fizyki[22].

Ważniejsze dzieła

Mimo że prawie całe jego archiwum przepadło podczas powstania warszawskiego, jego dzieła zebrane (bez wszystkich listów) obejmują 25 tomów.

Dzieła literackie

Powieści

Dramaty

Pisma estetyczne

Pisma filozoficzne

Pisma różne

Dzieła malarskie i graficzne

W Katalogu dzieł malarskich z 1990[30] odnotowano 2274 zachowanych lub zidentyfikowanych obrazów i rysunków oraz 799 wzmianek – przeważnie w listach – o wykonanych obrazach i rysunkach, które się nie zachowały. Wiele dzieł Witkacego znajduje się w muzeach polskich, między innymi ponad 250 dzieł w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, jak również kolekcje w Muzeum Narodowym w Warszawie, Muzeum Narodowym w Krakowie, Narodowym Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem i wielu innych. Także wiele portretów Witkacego znajduje się w kolekcjach prywatnych.

Rysunki

Obrazy olejne z okresu formistycznego

Pastele

Film

  • „Witkacy z Niną w Warszawie” – krótki, pięciominutowy film komediowy nakręcony w Warszawie w 1927 roku, autorstwa Witkacego z udziałem jego samego i jego żony Jadwigi. Film zachował się w zbiorach Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie i został zrekonstruowany cyfrowo przez Filmotekę Narodową – Instytut Audiowizualny w Warszawie w 2015 roku[32][33][34].

Fotografie Prace czarno-białe, czasem ręcznie kolorowane (ponad 1500[35])

  • wczesne kompozycje fotograficzne: pejzaże, zdjęcia lokomotyw na dworcu w Zakopanem
  • portrety, najczęściej rodziny i przyjaciół
  • autoportrety
  • jedna fotografia wykonana w Egipcie (1914) w drodze powrotnej z tropików (Australia, Nowa Gwinea, Cejlon)
  • jedna fotografia wykonana w Rosji (Autoportret wielokrotny w lustrach, 1917)

Odznaczenia

Dziedzictwo

Patron

Ekranizacje

Odniesienia w kulturze masowej

Instytut Witkacego

Instytut Witkacego
Czyste dusze w niemytej formie
Państwo

 Polska

Siedziba

Warszawa

Data założenia

30 lipca 2015

Prezes

Przemysław Pawlak

Nr KRS

0000612304

Data rejestracji

27 kwietnia 2016

brak współrzędnych
Strona internetowa

Fundacja Instytut Witkacego powołana została do istnienia 30 lipca 2015 roku w Warszawie. Wśród fundatorów znaleźli się: Janusz Degler, Lech Sokół, Jan Gondowicz.[45] Celem Instytutu jest „upowszechnianie twórczości artystycznej i dorobku naukowego, a także wiedzy o życiu, rodzinie i otoczeniu Stanisława Ignacego Witkiewicza, poszukiwanie jego zaginionych dzieł, gromadzenie, digitalizacja, konserwacja, opracowanie naukowe i udostępnianie zbiorów o charakterze muzealnym i archiwalnym, działanie na rzecz nadania właściwej rangi międzynarodowej temu najwszechstronniejszemu, najbardziej przenikliwemu w diagnozach społecznych i historiozoficznych, a także najpłodniejszemu polskiemu artyście, pisarzowi i filozofowi”[46][47]. Wykonując swoje zadania fundacja organizuje, a także obejmuje patronatem wydarzenia odnoszące się do osoby pisarza, takie jak wystawy[48], konkursy[49] czy konferencje[50].

W 2016 roku Instytut Witkacego nabył odnalezioną w Paryżu korespondencję Stanisława Ignacego Witkiewicza z francuskim farmakologiem Alexandrem Rouhierem(ang.)[51].

Fundacja zajmuje się także redagowaniem i wydawaniem naukowo-artystycznego półrocznika „Witkacy!”, którego pierwszy numer ukazał się 24 lutego 2016 roku[52]. Redaktorem naczelnym pisma jest historyczka literatury Małgorzata Vražić. Czasopismo w całości poświęcone jest postaci Stanisława Ignacego Witkiewicza i zawiera poświęcone mu artykuły naukowe, wywiady i eseje tworzone przez autorów z kraju i zagranicy. Do tej pory (stan na 2022) ukazało się 12 numerów pisma[53].

Zobacz też

Przypisy

  1. Stanisław Ignacy Witkiewicz przez całe życie posługiwał się dokumentami, w których figurowała błędna data urodzenia 24 marca 1885 r. Taką też datę zapisano w dokumentach parafii św. Aleksandra w Warszawie, gdzie Witkacemu udzielono chrztu „z wody” 8 czerwca 1885 r., jednak on sam urodziny obchodził w lutym, taka też data niezbicie wynika z zachowanej korespondencji rodziców Witkacego.
  2. Obecnie w tym miejscu pod nr 11/15 znajduje się budynek szkoły podstawowej; na frontowej ścianie budynku znajduje są tablica upamiętniająca Stanisława Ignacego Witkiewicza.
  3. M. Szynkiewicz, Kosmos i filozofia–kilka uwag na temat „niepokoju kosmologicznego” Stanisława Ignacego Witkiewicza, „Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna, Tom I/2012, nr 2”, s. 66–86, DOI10.14746/fped.2012.1.2.4.
  4. Stanisław Ignacy Witkiewicz Listy do żony (1923-27), Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2005, s. 240.
  5. Ewa Franczak, Stefan Okołowicz: Przeciw nicości: fotografie Stanisława Ignacego Witkiewicza. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1986, s. 63. ISBN 83-08-01398-8.
  6. Co Witkacy zobaczył w Rosji? – Portal historyczny Histmag.org – historia dla każdego.
  7. Lista oficerów Wojska Polskiego z lat 1914–1939. Stanisław Ignacy Witkiewicz. officersdatabase.appspot.com. [dostęp 2014-12-18].
  8. Agnieszka Pollak-Olszowska: Skandalistka z Białej. bielsko.biala.pl, 18 lutego 2011. [dostęp 2015-01-22].
  9. Witkacy u Albertich. kalendarz.bielsko.biala.pl, 17 marca 2014. [dostęp 2015-01-22].
  10. Kazimiera Alberti. wbielsku.eu. [dostęp 2015-01-22].
  11. Marta Pollak: Kazimiera, która rozruszała Białą. babskiebielsko.pl. [dostęp 2015-01-22].
  12. Witkacy - biografia - LekcjaPolskiego.pl, 14 września 2021 [dostęp 2022-09-08] (pol.).
  13. Antoni Adamski, Czy Witkacy był kobieta?, „VIP Business & Styl”, Rzeszów, czerwiec 2010, ISSN 1899-6477 [zarchiwizowane z adresu 2010-07-16].
  14. Jacek Szczerba, Witkacy się nie zabił, Wyborcza.pl, 26 sierpnia 2008 [dostęp 2008-08-26] [zarchiwizowane z adresu 2008-08-29].
  15. „…Przeprowadzone badania wykazują, że szczątki kostne, przywiezione w 1988 roku ze wsi Jeziory na Ukrainie należą do kobiety w wieku 25–30 lat, o wzroście około 164 cm.…” z protokołu Komisji powołanej przez Ministerstwo Kultury i Sztuki po ekshumacji dn. 26 XI 1994 r. domniemanego grobu Stanisława Ignacego Witkiewicza na cmentarzu na „Pęksowym Brzyzku” w Zakopanem. za: Maciej Pinkwart: Wygraliśmy. Moje Zakopane, 2005-02-21. [dostęp 2010-12-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-14)]. (pol.).
  16. (…) w wyniku porozumień na najwyższym szczeblu, (…) strona radziecka udzieliła wreszcie zezwolenia na ekshumację prochów (…), urzędnicy obu umawiających się stron ochoczo przystąpili do dzieła. Bez żadnych wstępnych ekspertyz i nikogo nie pytając o zdanie – dla pana Ziemlańskiego, choć nalegał, nie znalazło się miejsce w samochodzie oficjalnej delegacji – sprawnie wykonano polecenie (…). A. Micińska, Z Witkacym do Jezior, w: A. Micińska, Istnienie poszczególne: Stanisław Ignacy Witkiewicz, Wrocław 2003.
  17. a b Maciej Pinkwart: Wygraliśmy. Moje Zakopane, 2005-02-21. [dostęp 2010-12-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-14)]. (pol.).
  18. a b Jacek Kaczmarski: Rymowanka zza grobu, czyli piosenka nie bez racji, z racji ekshumacji. kaczmarski.art.pl, 3 lutego 1989. [dostęp 2018-08-04].
  19. a b Jacek Kaczmarski: Autoportret Witkacego. kaczmarski.art.pl, 1980. [dostęp 2018-08-04].
  20. a b Jacek Kaczmarski: Witkacy do kraju wraca. kaczmarski.art.pl, 17 września 1987. [dostęp 2018-08-04].
  21. „Death in Danzig” i życie Gdańska w Wiadomości24.pl(pol.).
  22. Agata Szymaniak, Witkiewicz Stanisław Ignacy (Witkacy), [w:] Andrzej Maryniarczyk (red.), Encyklopedia filozofii polskiej, t. 2, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2011, s. 813–816.
  23. Stanisław Ignacy Witkiewicz, Pożegnanie jesieni. Powieść, wyd. 1927, polona.pl [dostęp 2020-10-12].
  24. Stanisław Ignacy Witkiewicz, Nienasycenie. Powieść. Cz. 1, Przebudzenie, wyd. 1930, polona.pl [dostęp 2020-10-12].
  25. Stanisław Ignacy Witkiewicz, Nienasycenie. Powieść. Cz. 2, Obłęd, wyd. 1930, polona.pl [dostęp 2020-10-12].
  26. Stanisław Ignacy Witkiewicz: Jedyne wyjście. Anna Micińska (oprac.). Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1993. ISBN 83-06-02169-X.
  27. Stanisław Ignacy Witkiewicz, Sonata Belzebuba, czyli Prawdziwe zdarzenie w Mordowarze. Sztuka w 3-ch aktach; wyd. [1938], polona.pl [dostęp 2020-10-12].
  28. Stanisław Ignacy Witkiewicz, Szkice estetyczne, wyd. 1922, polona.pl [dostęp 2020-10-12].
  29. Stanisław Ignacy Witkiewicz, Nikotyna – alkohol, kokaina – peyotl, morfina – eter + appendix, wyd. 1932, polona.pl [dostęp 2020-10-12].
  30. Stanisław Ignacy Witkiewicz 1885–1939. Katalog dzieł malarskich, oprac. I. Jakimowicz przy współpracy A. Żakiewicz, Warszawa 1990.
  31. Unikatowe dzieło Witkacego w Muzeum Tatrzańskim. stefczyk.info. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-24)]..
  32. Rzeczpospolita nr.228 30.09.2015.
  33. Rekonstrukcja | NInA, nina.gov.pl [dostęp 2019-01-31] [zarchiwizowane z adresu 2019-05-29] (pol.).
  34. Teatr w Polsce – polski wortal teatralny, www.e-teatr.pl [dostęp 2020-07-09] (pol.).
  35. Stefan Okołowicz Przeciw nicości Wydawnictwo Literackie 1986.
  36. M.P. z 1935 r. nr 257, poz. 305 „za wybitną twórczość literacką”.
  37. LXIV Liceum Ogólnokształcące im. St. I. Witkiewicza.
  38. XXI Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Ignacego Witkiewicza – Witkacego w Krakowie. oficjalna strona. [dostęp 2021-10-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-09-07)].
  39. O SZKOLE – Liceum Plastyczne im. St. I. Witkiewicza w Słupsku, plastyk.slupsk.pl [dostęp 2017-01-28].
  40. Marek Grechuta – Szalona lokomotywa, discogs.com [dostęp 2020-03-31].
  41. Raj/Muzeum w bazie Discogs.com (ang.)
  42. Twarze Witkacego, czyli regulamin firmy portretowej w bazie filmpolski.pl
  43. Kosmopolak w bazie Discogs.com (ang.)
  44. Suplement – utwory. bibliotekapiosenki.pl. [dostęp 2018-08-04].
  45. Instytut Witkacego, Witkacy! [dostęp 2022-07-23].
  46. Wymagana kontrola bezpieczeństwa, facebook.com [dostęp 2017-09-17] (pol.).
  47. Marek Średniawa, Witkacy, witkacy.eu [dostęp 2017-09-17] (pol.).
  48. PRZEZ CZWARTĄ ŚCIANĘ. DRAMAT WITKACEGO NA PŁÓTNIE., mowianamiescie.pl [dostęp 2018-09-28] (ang.).
  49. Daniel Klusek, „Witkacy pod strzechy” – konkurs interpretacji w słupskim Rondzie, „gp24.pl” [dostęp 2018-09-28] (pol.).
  50. Międzynarodowa Konferencja Naukowa „W teatrze dziejów. O dramacie historycznym od 1864 roku do dzisiaj” | Ośrodek Badań nad Polskim Dramatem Współczesnym, polskidramat.pl [dostęp 2018-09-28] (pol.).
  51. Instytut Witkacego nabył odnalezione w Paryżu listy Stanisława Ignacego Witkiewicza. [w:] Dzieje.pl [on-line]. 2016-08-30. [dostęp 2020-01-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-01-15)]. (pol.).
  52. Ukazuje się kolekcjonerskie pismo poświęcone twórczości Witkacego [dostęp 2018-09-28] (pol.).
  53. Witkacy! Nr 12, Witkacy! [dostęp 2022-07-23].

Bibliografia

Podmiotowa

  • S.I. Witkiewicz, Dzieła zebrane. Red.: Anna Micińska, Janusz Degler i Lech Sokół. Wstęp: Jan Błoński. Warszawa od 1992 – nieukończona, z inicjatywy Anny Micińskiej.
  • S.I. Witkiewicz, Pisma filozoficzne i estetyczne. Warszawa 1974–1978, tomy I–IV.
  • S.I. Witkiewicz,Bez kompromisu. Pisma krytyczne i publicystyczne. Oprac. Janusz Degler. Warszawa 1976.
  • S. Witkiewicz, Listy do syna, Warszawa 1969.

Przedmiotowa

  • Bocheński, Tomasz: Witkacy i reszta świata. Łódź: „Officyna”, 2010. ISBN 978-83-929572-9-4.
  • Błoński, Jan: Witkacy: sztukmistrz, filozof, estetyk. Wyd. 2. Kraków: Wyd. Lit., 2001. ISBN 83-08-03073-4
  • Degler, Janusz: Witkacy w teatrze międzywojennym. Warszawa: WAiF, 1973. [b. ISBN].
  • Dombrowski, Maciej: Filozofia i nauka: Trudne związki: Metallmann – Witkiewicz – Gawecki. Toruń: WN UMK, 2011. ISBN 978-83-231-2763-5.
  • Kosnarewicz, Andrzej: Witkiewicz Stanisław Ignacy. [Hasło w:] Słownik psychologów polskich. Red. Kosnarewicz, Elwira; Rzepa, Teresa; Stachowski, Ryszard. Poznań: UAM, 1992; s. 211–213. [b. ISBN].
  • Michalski, Bohdan: Polemiki filozoficzne Stanisława Ignacego Witkiewicza. Warszawa: PIW, 1979. ISBN 83-06-00020-X.
  • Micińska, Anna: Istnienie Poszczególne: Stanisław Ignacy Witkiewicz. Wrocław: Wyd. Dolnośląskie, 2003. ISBN 83-7384-033-8.
  • Nowotny-Szybistowa, Magdalena: Osobliwości leksykalne w języku Stanisława Ignacego Witkiewicza. Wrocław: Ossolineum, 1973. [b. ISBN].
  • Pinkwart, Maciej: Wariat z Krupówek. Nowy Targ: „Wagant”, 2015. ISBN 978-83-935649-6-5.
  • Puzyna, Konstanty: Witkacy. Warszawa: „Errata”, 1999. ISBN 83-907833-6-3.
  • Siedlecka, Joanna: Mahatma Witkac. Wyd. 3. popr. i uzup. Warszawa: „Prószyński i S-ka”, 2005. ISBN 83-7469-122-0.
  • Witkacy – malarstwo. Oprac. Żakiewicz, Anna. Wyd. 2. Olszanica: Wyd. „Bosz”, 2015. ISBN 978-83-7576-246-4.
  • Witkacy – malarz. Oprac. Jakimowicz, Irena. Wyd. 2. Warszawa: WAiF, 1987. ISBN 83-221-0305-0
  • Zgodzińska-Wojciechowska, Beata; Żakiewicz, Anna: Witkacy – Stanisław Ignacy Witkiewicz: Kolekcja dzieł Stanisława Ignacego Witkiewicza w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku. Warszawa: WAiF, 2001. ISBN 83-01-13602-2.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

POL Wawrzyn Akademicki BAR.svg
Baretka: Wawrzyn Akademicki.
Witkiewicz 3.jpg
Stanisław Witkiewicz z synem
Witkacy-Portret Michała Choromańskiego 2.jpg
Stanisław Ignacy Witkiewicz - Portrait of Michał Choromański, Polish writer
Grób Stanisława Ignacego Witkiewicza.jpg
Autor: Kordiann, Licencja: CC BY-SA 4.0
Grób Stanisława Ignacego Witkiewicza na Cmentarzu na Pęksowym Brzyzku (sektor P-I-4)
Witkiewiczowka.JPG
Willa Witkiewiczówka
Witkacy-Portret Neny Stachurskiej 3.jpg
Stanisław Ignacy Witkiewicz - Portrait of Nena Stachurska 3
Stanisław Ignacy Witkiewicz.jpg
Stanisław Ignacy Witkiewicz
Stanisław Ignacy Witkiewicz, "Matka".jpg
Autor: Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona, Licencja: CC0
Rękopis dramatu "Matka" Stanisława Ignacego Witkiewicza
Stanisław Ignacy Witkiewicz - Portret wielokrotny - Google Art Project.jpg
Autoportret wielokrotny w lustrach, Petersburg, 1915–1917.
Zdjęcie wykonano w kabinie z lustrami; Witkiewicz w oficerskim mundurze Lejbgwardii Pawłowskiego Pułku.
Witkacy-autograf.svg
Podpis Witkacego
Witkacy Julian Tuwim.jpg
Portrait of Julian Tuwim
Stanislaw Ignacy Witkiewicz (Napoleon) - Tadeusz Langier.jpg
Stanisław Ignacy Witkiewicz jako Napoleon, Zakopane 1937-39
Witkacy-Portret Stefanii Tuwimowej.jpg
Portret Stefanii Tuwimowej. Papier, pastel. 62x47cm. Muzeum Pomorza Środkowego, nr inw.: MPŚ-M/1379