Stanisław Barańczak

Stanisław Barańczak
Stanisław Barańczak wraz z żoną Anną (1995)
Data i miejsce urodzenia	13 listopada 1946 Poznań
Data i miejsce śmierci	26 grudnia 2014 Newtonville
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	literatura piękna
Ważne dzieła
Jednym tchem Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu
Odznaczenia

Stanisław Barańczak (ur. 13 listopada 1946 w Poznaniu, zm. 26 grudnia 2014 w Newtonville) – polski poeta, krytyk literacki, tłumacz, jeden z najważniejszych twórców Nowej Fali, działacz Komitetu Obrony Robotników. Używał pseudonimów Barbara Stawiczak oraz Szczęsny Dzierżankiewicz, Feliks Trzymałko, Hieronim Bryłka. J.H., Jan Hammel, Paweł Ustrzykowski, S.B., Sabina Trwałczańska, St.B., Tomasz Niewierny. Brat pisarki Małgorzaty Musierowicz, wuj pisarki i tłumaczki Emilii Kiereś, siostrzeniec bł. ks. Mariana Konopińskiego. Cierpiał na chorobę Parkinsona. Zmarł 26 grudnia 2014. Został pochowany 3 stycznia 2015 na cmentarzu Mount Auburn w Cambridge (Massachusetts).

Praca naukowa

Absolwent I LO w Poznaniu. Pracownik naukowy Uniwersytetu Adama Mickiewicza: tam ukończył filologię polską i w 1973 r. uzyskał doktorat za rozprawę o twórczości Mirona Białoszewskiego (praca pod tytułem „Język poetycki Mirona Białoszewskiego” przygotowana pod opieką profesora Jerzego Ziomka)^[1]. Wychowanek Jerzego Ziomka i Edwarda Balcerzana. Wykładał również na Uniwersytecie Latającym w Poznaniu i Krakowie, w 1978 r. podpisał deklarację założycielską Towarzystwa Kursów Naukowych. 23 sierpnia 1980 roku dołączył do apelu 64 uczonych, pisarzy i publicystów do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami^[2].

Cenzura komunistyczna

W grudniu 1975 roku był sygnatariuszem protestu przeciwko zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (List 59)^[3]. Nazwisko Stanisława Barańczaka znalazło się na liście autorów pod szczególnym nadzorem peerelowskiej cenzury. Tomasz Strzyżewski w książce o cenzurze w PRL publikuje poufną instrukcję cenzorską z 21 lutego 1976 roku Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, na której umieszczono jego nazwisko oraz następujące wytyczne: „Wszystkie własne publikacje autorów z poniższej listy zgłaszane przez prasę i wydawnictwa książkowe oraz wszystkie przypadki wymieniania ich nazwisk należy sygnalizować kierownictwu Urzędu, w porozumieniu z którym może jedynie nastąpić zwolnienie tych materiałów. Zapis nie dotyczy radia i TV, których kierownictwo we własnym zakresie zapewnia przestrzeganie tych zasad. Treść niniejszego zapisu przeznaczona jest wyłącznie do wiadomości cenzorów”^[4].

Emigracja

W 1981 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych i rozpoczął pracę na Uniwersytecie Harvarda, gdzie objął katedrę języka i literatury polskiej im. A. Jurzykowskiego na wydziale slawistyki. Członek Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie. W latach 1986–1990 był także redaktorem naczelnym „The Polish Review”, kwartalnika wydawanego przez PIASA.

Twórczość

Debiutował w roku 1965 wierszem Przyczyny zgonu opublikowanym w numerze pierwszym miesięcznika „Odra”. Pierwszy wydany tomik poezji to Korekta twarzy z 1968 roku. W latach 1964–1968 był członkiem grupy poetyckiej Próby, zawiązaną przez środowisko tzw. poznańskich lingwistów. Zafascynowany był w tym okresie twórczością Józefa Czechowicza[1]. W latach 1964–1969 pełnił funkcję kierownika literackiego studenckiego Teatru Ósmego Dnia. W latach 1967–1971 członek redakcji miesięcznika „Nurt” (1967–1973 jako kierownik działu literackiego; w roku 1972 opublikował cykl esejów „Odbiorca ubezwłasnowolniony”), 1967–1975 miesięcznika „Odra”, 1967–1971 „Orientacji”, 1968–1976 „Twórczości”, od 1977 wydawanego w drugim obiegu „Zapisu”, od 1983 czasopisma „Zeszyty Literackie”.

Od 1982 członek Funduszu Pomocy Niezależnej Literaturze i Kulturze Polskiej (Francja) i Komitetu Nagród Fundacji POLCUL (Australia). Członek Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.

Eseje i tomy poetyckie

• 1964: Na wznak w lesie [nieoficjalny debiut poetycki, tomik wydany w nakładzie 4 egzemplarzy]

• 1968: Korekta twarzy
• 1970: Jednym tchem
• 1971: Nieufni i zadufani. Romantyzm i klasycyzm w młodej poezji lat sześćdziesiątych
• 1972: Dziennik poranny. Wiersze 1967–1971
• 1973: Ironia i harmonia. Szkice o najnowszej literaturze polskiej
• 1974: Język poetycki Mirona Białoszewskiego
• 1977: Ja wiem, że to niesłuszne. Wiersze z lat 1975–1976
• 1978: Sztuczne oddychanie
• 1979: Etyka i poetyka. Szkice
• 1980: Knebel i słowo. O literaturze krajowej w latach siedemdziesiątych
• 1980: Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu
• 1981: Wiersze prawie zebrane
• 1981: Książki najgorsze
• 1981: Dziennik poranny. Poezje 1967–1981
• 1981: Bo tylko ten świat bólu...
• 1983: Czytelnik ubezwłasnowolniony. Perswazje w masowej kulturze literackiej PRL
• 1984: Uciekinier z Utopii. O poezji Zbigniewa Herberta
• 1986: Atlantyda i inne wiersze z lat 1981–1985
• 1988: Przed i po. Szkice o poezji krajowej przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych
• 1988: Widokówka z tego świata i inne rymy z lat 1986-1988
• 1990: Tablica z Macondo, albo osiemnaście prób wytłumaczenia sobie i innym po co i dlaczego się pisze
• 1991: Biografioły
• 1991: 159 wierszy. 1968–1988
• 1994: Podróż zimowa
• 1995: Pegaz zdębiał
• 1996: Poezja i duch Uogólnienia. Wybór esejów 1970–1995
• 1998: Geografioły
• 1998: Chirurgiczna precyzja

Działalność polityczna

W latach 1967–1969 należał do PZPR. Sygnatariusz Listu 59 oraz członek założyciel Komitetu Obrony Robotników (1976). Od 1977 roku został również objęty cenzuralnym zakazem publikacji, a także zwolniony dyscyplinarnie z pracy na UAM w Poznaniu. Rozpoczął współpracę z prasą niezależną, między innymi: „Zapisem”, „Krytyką” i „Biuletynem Informacyjnym”. W roku 1977 przystąpił do członkostwa Polskiego PEN Clubu, a w prasie oficjalnej publikował nadal, lecz pod pseudonimem (jako Barbara Stawiczak w „Tygodniku Powszechnym” i „Znaku”, jako Paweł Ustrzykowski w „Tekstach” i „Nurcie”, jako Sabina Trwałczańska w „Tygodniku Powszechnym”, „Zwierciadle” i „Literatura na Świecie”).

Uczestniczył w głodówce w kościele św. Marcina w Warszawie, która była apelem o uwolnienie ofiar wypadków czerwcowych. W 1980 aktywnie działał w wielkopolskiej „Solidarności”, a w sierpniu tego roku został przywrócony do pracy na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Tłumaczenia

Mural przedstawiający Stanisława Barańczaka; Poznań, okolice Wydziału Neofilologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza

Stanisław Barańczak jest zazwyczaj uważany za przedstawiciela poznańskiej szkoły przekładu. Jego publikacje dotyczące teorii przekładu służą kształceniu kolejnych polskich tłumaczy pracujących w różnych językach.

W swoim dorobku ma dużą liczbę przekładów m.in. z angielskiego, rosyjskiego i litewskiego. Tłumaczył utwory bardzo różnorodne pod względem czasu powstania i stylu.

Ocalone w tłumaczeniu (1992) Barańczaka to często cytowana książka w tekstach dotyczących teorii tłumaczenia. Autor porusza w niej problemy takie jak: ekwiwalencja i przekładalność, tłumaczenie polisemii i komizmu, kryteria zastosowania technik adaptacyjnych, archaizacja w tłumaczeniu itd. Jako przykłady rozwiązań poszczególnych trudności Barańczak podaje fragmenty własnych tłumaczeń.

Książka składa się z trzech części. W części pierwszej Barańczak przedstawia swoje ogólne podejście do tłumaczenia poezji poparte przykładami tłumaczeń stworzonych przez innych autorów wraz ze swoimi wersjami. Część drugą stanowi zbiór esejów opisujących problemy, z którymi muszą zmierzyć się tłumacze, na przykład: tłumaczenie poezji dla dzieci, czy tłumaczenie Szekspira dla potrzeb teatru. Część trzecia to „mała antologia przekładów-problemów: 40 łamigłówek w postaci wierszy do przetłumaczenia(...)”, w której autor prezentuje hiszpańskie, niemieckie, rosyjskie i angielskie teksty oryginalne, analizuje je i przedstawia własną propozycję przekładu danego tekstu.

Jedną z teoretycznych propozycji Barańczaka w przekładzie poezji jest heurystyczny model tłumaczenia, którego podstawą jest pojęcie „dominanty semantycznej”.

Zgodnie z modelem Barańczaka w interpretacji poezji nie są potrzebne informacje biograficzne czy społeczno-historyczne.

• E.E. Cummings
  • 150 wierszy (1983)
• William Shakespeare
  • Hamlet (1990)
  • Romeo i Julia (1990)
  • Jak wam się podoba (1990)
  • Król Lear (1991)
  • Burza (1991)
  • Kupiec wenecki (1991)
  • Sen nocy letniej (1991)
  • Zimowa opowieść (1991)
  • Makbet (1992)
  • Dwaj panowie z Werony (1992)
  • Poskromienie złośnicy (1992)
  • Otello (1993)
  • Juliusz Cezar (1993)
  • Komedia omyłek (1994)
  • Stracone zachody miłości (1994)
  • Wieczór Trzech Króli (1994)
  • Wiele hałasu o nic (1994)
  • Koriolan (1995)
  • Król Ryszard III (1996)
  • Tymon Ateńczyk (1996)
  • Wesołe kumoszki z Windsoru (1998)
  • Król Henryk IV część 1 (1998)
  • Król Henryk IV część 2 (1998)
  • Król Henryk V (1999)
  • Wszystko dobre, co się dobrze kończy (2001)
  • Sonety (2011)
• Antologia angielskiej poezji metafizycznej XVII stulecia (PIW 1991)
• Jan od Krzyża, Poezje wybrane (Kraków 2010, Wydawnictwo karmelitów Bosych)
• Elizabeth Bishop, 33 wiersze (1995)
• Emily Dickinson
  • 100 wierszy
  • Drugie 100 wierszy (1995)
• Wystan Hugh Auden,
  • 44 wiersze (1994)
  • Morze i zwierciadło. Komentarz do „Burzy” Szekspira (Kraków 2003, Wydawnictwo a5)
• Seamus Heaney,
  • 44 wiersze (1994)
  • Ciągnąc dalej. Nowe wiersze 1991–1996 (1996)
  • Światło elektryczne (Kraków 2003, Wydawnictwo Znak)
• Thomas Hardy, 55 wierszy (1993)
• Gerard Manley Hopkins, 33 wiersze.
• Wybór poezji, wyboru dokonał, przełożył i wstępem opatrzył S. Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 1981, wyd. I, s. 108
• Miłość jest wszystkim, co istnieje: 300 najsławniejszych angielskich i amerykańskich wierszy miłosnych: Antologia (Kraków 1992, Wydawnictwo Znak)
• Ursula K. Le Guin, Czarnoksiężnik z Archipelagu (Wydawnictwo Literackie 1983)
• Thomas Stearns Eliot, Koty (1995)
• Iosif Brodski, Znak Wodny (1993)
• Charles Simic, Madonny z dorysowaną szpicbródką oraz inne wiersze, prozy poetyckie i eseje (1992)
• Thomas Campion, 33 pieśni (1995)
• Andrew Marvell, 24 wiersze (1993)
• John Keats, 33 wiersze (1997)
• Robert Herrick, 77 wierszy (1992)
• Robert Frost, 55 wierszy (1992)
• George Herbert, 66 wierszy (1997)
• Edward Lear, 44 opowiastki (1998)
• Philip Larkin, 44 wiersze (1991)
• John Donne, 77 wierszy (1997)
• Paul Celan, Utwory wybrane (1998)
• Władimir Bukowski, I powraca wiatr ... (1999)
• Aleksandr Galicz, Pytajcie, synkowie. Wiersze i piosenki (1995)
• James Merrill, Wybór poezji (1990)
• Natalja Gorbaniewska, Drewniany anioł. Wiersze
• Edward Lear, Lewis Carroll, W.S. Gilbert, A.E. Housman, Hilaire Belloc, 44 opowiastki wierszem (Wydawnictwo Znak 1998)
• Henry Vaughan, 33 wiersze (Wydawnictwo Znak 2000)
• Z Tobą więc ze Wszystkim: 222 arcydzieła angielskiej i amerykańskiej liryki religijnej (Wydawnictwo Znak 1992)
• Ocalone w tłumaczeniu: szkice o warsztacie tłumacza poezji z dodatkiem małej antologii przekładów-problemów (Wydawnictwo a5 Kraków 2004)
• Fioletowa krowa: antologia angielskiej i amerykańskiej poezji niepoważnej (Wydawnictwo a5 Kraków 2007)
• Ogden Nash, W świecie mułów nie ma regułów (Media Rodzina 2007)
• Dr. Seuss (Theodor Seuss Geisel)
  • Sam to wszystko widziałem na ulicy Morwowej
  • Słoń, który wysiedział jajko
  • Kot Prot (2003)
  • Kot Prot znów gotów do psot (2004)
  • Kto zje zielone jajka sadzone
  • Na każde pytanie odpowie czytanie
• Peter Barnes, Czerwone nosy (w: Dialog, rocznik 1993, nr 1–2, s. 35–101)
• 444 wiersze poetów języka angielskiego XX wieku (Wydawnictwo Znak, Kraków 2017)
• na język niemiecki w antologiach:
  • Panorama der polnischen Literatur des 20. Jahrhunderts, Zürich: Ammann, 1997
  • Polnische Lyrik aus 100 Jahren, Gifkendorf: Merlin, 1997
• na język angielski
  • The Weight of the Body: Selected Poems, Chicago: Another Chicago Press / TriQuarterly, 1989
  • A Fugitive from Utopia: The Poetry of Zbignew Herbert, Harvard University Press, 1987

Nagrody i odznaczenia

• 1972: nagroda Pióra za poezje
• 1972: Nagroda Fundacji im. Kościelskich
• 1974: Medal Młodej Sztuki
• 1980: nagroda im. Jurzykowskiego
• 1982: doktorat honoris causa w Curry College w Milton (stan Massachusetts)
• 1990: nagroda PEN Clubu za przekłady
• 1991: nagroda miasta Poznania
• 1994: Gigant według poznańskiego oddziału Gazety Wyborczej
• 1995: doktorat honoris causa Uniwersytetu Śląskiego (5 czerwca)
• 1996: Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego^[5]
• 1996: amerykańska nagroda za przekład tomiku Wisławy Szymborskiej Widok z ziarnkiem piasku (ang. View with a Grain of Sand) wykonany wspólnie z Clare Cavanagh
• przed 1998: Nagroda Fundacji Władysława i Nelli Turzańskich z Toronto w dziedzinie literatury^[6]
• 1999: Nagroda Literacka „Nike” za tom poetycki Chirurgiczna precyzja
• 2005: nagroda honorowa Instytutu Książki za wkład w promocję literatury polskiej w obszarze języka angielskiego oraz bogaty dorobek translatorski^[7]
• 2006: Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
• 2006: doktorat honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego
• 2008: Honorowe Obywatelsto Miasta Poznania
• 2009: Wrocławska Nagroda Poetycka Silesius za całokształt twórczości
• 2012: Doroczna Nagroda Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w dziedzinie literatury^[8]
• 2014: Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”^[9]
• 2015: Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie)^[10]

Stypendium im. Stanisława Barańczaka

W 2015 roku Miasto Poznań i Uniwersytet im. Adama Mickiewicza zainicjowali Poznańską Nagrodę Literacką^[11], której częścią jest Nagroda – Stypendium im. Stanisława Barańczaka. Wysokość stypendium wynosi 40 tys. zł. Nagrodę – Stypendium im. Stanisława Barańczaka przyznaje się twórcom, którzy nie ukończyli 35. roku życia.

Przypisy

Bibliografia

• Marian Stala: Chwile pewności: 20 szkiców o poezji i krytyce. Kraków: Znak, 1991, s. 180–192. ISBN 83-7006-103-6.
• Stanisław Stabro: Poeta odrzucony. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1989, s. 229–249. ISBN 83-08-01941-2.
• Stanisław Barańczak: Wiersze zebrane. Kraków: Wydawnictwo a5, 2007. ISBN 83-85568-84-0.
• StanisławS. Barańczak StanisławS., Ocalone w tłumaczeniu. Szkice o warsztacie tłumacza poezji z dodatkiem poglądowym w postaci „Małej Antologii Przekładów-Problemów”., Poznań: Wydawnictwo a5, 1992, ISBN 83-85568-00-X, OCLC 233426950 .
• Krzysztof Biedrzycki: Świat poezji Stanisława Barańczaka, Kraków: Universitas, 1995
• Zespół pod redakcją Alicji Szałagan: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny. Warszawa: WSiP 1993–2004, s. 98–104.
• Tomasz Strzyżewski: Wielka księga cenzury PRL w dokumentach. Warszawa: Prohibita, 2015, s. 95. ISBN 978-83-61344-70-4.

Linki zewnętrzne

• Utwory Stanisława Barańczaka w bibliotece Polona