Stanisław Jankowski (architekt)

Stanisław Jankowski

Agaton

kapitan artylerii
Data i miejsce urodzenia	29 września 1911 Warszawa
Data i miejsce śmierci	5 marca 2002 Warszawa
Przebieg służby
Lata służby	1939–1946
Siły zbrojne	Wojsko Polskie Polskie Siły Zbrojne Armia Krajowa
Jednostki	Gabinet Naczelnego Wodza
Stanowiska	adiutant osobisty Naczelnego Wodza
Główne wojny i bitwy	II wojna światowa kampania wrześniowa powstanie warszawskie
Odznaczenia

Patrol plutonu „Agaton” w drodze z Woli do Śródmieścia w pierwszych dniach sierpnia 1944. Na czele plutonu Stanisław Jankowski

Stanisław Jankowski (drugi z lewej) w urbanistycznej pracowni „Śródmieście” Biura Odbudowy Stolicy

Pomnik Stanisława Jankowskiego na skwerze jego imienia w Warszawie

Stanisław Michał Jankowski ps. „Agaton” (ur. 29 września 1911 w Warszawie, zm. 5 marca 2002 tamże) – polski architekt i urbanista, kapitan artylerii Wojska Polskiego, cichociemny, oficer wywiadu Armii Krajowej i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, uczestnik kampanii wrześniowej, powstaniec warszawski, adiutant osobisty gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego.

Życiorys

Był synem Czesława^[1]. Rodzina Jankowskich mieszkała na pierwszym piętrze oficyny kamienicy przy ul. Mokotowskiej 39 w Warszawie^[1].

Ukończył prywatne Gimnazjum Towarzystwa Ziemi Mazowieckiej przy ul. Klonowej 16^[2]. W 1929 roku podjął studia, najpierw na Uniwersytecie Warszawskim, a następnie na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Tam po ukończeniu studiów (1938) rozpoczął pracę jako asystent, przerwaną wybuchem II wojny światowej^[1]. W momencie rozpoczęcia studiów wstąpił do Korporacji Akademickiej Sarmatia (w 1992 uczestniczył w procesie jej reaktywacji). Po ślubie zamieszkał z żoną przy ul. Topolowej 8 (obecnie al. Niepodległości 216)^[1].

W czasie wojny obronnej 1939 w stopniu podporucznika został skierowany do Ośrodka Zapasowego Artylerii Lekkiej Nr 3 w Wilnie. Po ataku ZSSR na Polskę przekroczył granicę i został internowany na Litwie. Wraz z grupą kolegów uciekł z obozu dla internowanych w Połądze i przedostał się przez Łotwę, Estonię do Szwecji, a stamtąd przez Danię, Holandię i Belgię do Francji. Tam wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych. Po upadku Francji w czerwcu 1940 został ewakuowany na brytyjskim okręcie do Wielkiej Brytanii^[3]. Jego jednostka stacjonowała w St Andrews w Szkocji^[4].

W kwietniu 1940 Niemcy aresztowali w Warszawie jego ojca i brata Andrzeja, których następnie rozstrzelali w Palmirach^[3]. W sierpniu 1941 aresztowali jego żonę i jej matkę^[3].

Cichociemny

W 1941 został skierowany na Kurs Doskonalący Administracji Wojskowej w Londynie, będącym kryptonimem Szkoły Oficerów Wywiadu^[5].

W nocy z 3 marca na 4 marca 1942 w operacji lotniczej „Collar” został zrzucony na spadochronie na placówkę odbiorczą Pole w okolicach miejscowości Łosinno pod Wyszkowem^[6].

Po powrocie do Warszawy zorganizował i objął kierownictwo Wydziału Legalizacji i Techniki w Oddziale II Komendy Głównej Armii Krajowej. Podstawowym zadaniem wydziału była „legalizacja”, tj. zaopatrywanie innych komórek wywiadu w fałszywe dokumenty^[7]. W latach 1943–1944 wszystkie pracownie Wydziału wytwarzały ich ok. 1000 sztuk miesięcznie^[8].

Powstanie warszawskie

Po wybuchu powstania warszawskiego w 1944 został dowódcą plutonu „Agaton” w batalionie „Pięść”^[9]. Szlak bojowy rozpoczął na Woli, obsadzając cmentarz ewangelicko-augsburski przy ul. Młynarskiej^[9]. Po kilku dniach jego oddział przeszedł przez ruiny getta na Stare Miasto^[8]. W nocy z 13 na 14 sierpnia wraz z patrolem przedarł się ze Starego Miasta na Żoliborz z rozkazami dla płk. Mieczysława Niedzielskiego „Żywiciela”, po czym następnej nocy do oddziałów grupy „Kampinos” w Puszczy Kampinoskiej. Wrócił na Żoliborz i wraz z żołnierzami m.in. z grupy „Kampinos” wziął udział w nocy z 21 na 22 sierpnia w nieudanym ataku na Dworzec Gdański. Od 8 września 1944 służył w oddziale osłonowym Komendy Głównej AK. W czasie powstania siedem razy przechodził kanałami^[10].

W ostatnich dniach powstania został awansowany na stopień kapitana^[11]. Po upadku powstania poszedł do niewoli i jako jeniec niemieckiego oflagu został adiutantem gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego. Był więźniem m.in. oflagu 73 Langwasser koło Norymbergi i oflagu IV C Colditz^[12].

Po wojnie

11 maja 1945 roku przybył do Londynu. 28 maja 1945 roku został przydzielony do Gabinetu Naczelnego Wodza na stanowisko adiutanta osobistego Naczelnego Wodza^[13][14]. Chcąc być jak najbardziej przydatny przy odbudowie Warszawy, w której chciał wziąć udział, zapisał się na roczne studium urbanistyczne na Uniwersytecie w Liverpoolu, gdzie w lipcu 1946 uzyskał dyplom Civic Design^[15]. W kwietniu 1946 spotkał w Londynie kolegę Stanisława Dziewulskiego, który przyjechał razem z kilkoma urbanistami z Warszawy na konferencję w Hastings^[16][14]. Po spotkaniu zwrócił się listownie do Biura Odbudowy Stolicy (BOS) z pytaniem o możliwość zatrudnienia i otrzymał odpowiedź pozytywną^[16][14].

Wrócił do Polski 8 września 1946, drogą morską przez Gdańsk^[16][14]. 15 września tego roku zgłosił się do pracy w BOS. Był zatrudniony w Pracowni Urbanistycznej Warszawy przekształconej w Biuro Planowania Rozwoju Warszawy. Pracował do 1977 roku. W tym okresie był współautorem m.in. Trasy W-Z, MDM oraz kolejnych opracowań Planu Perspektywicznego Rozwoju Warszawy i Warszawskiego Zespołu Miejskiego.

Przez 18 lat mieszkał z rodziną na osiedlu domków fińskich na osiedlu Jazdów^[8].

W latach 1960–1961 przebywał w Iraku. Z zespołem polskich urbanistów opracował plany rozwoju takich miast jak Mosul, Karbala i Basra. W latach 1964–1965 był kierownikiem polskiego zespołu opracowującego plany odbudowy miasta Skopje w Jugosławii (dziś stolica Macedonii Północnej), zniszczonego przez trzęsienie ziemi w 1963 roku, za co został odznaczony srebrnym medalem miasta Skopje.

W latach 1971–1972 wszedł w skład polskiej grupy opracowującej plan odbudowy miasta Chimbote w Peru, także zniszczonego przez trzęsienie ziemi. W latach 1975–1977 był ekspertem Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie do spraw budowy domków mieszkalnych dla ofiar bombardowań w Wietnamie Północnym.

Jest współautorem projektu Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów w Warszawie^[17]. Wystąpił w filmie dokumentalnym pt. Cichociemni z 1989^[18].

Trzykrotnie nagrodzony Państwową Nagrodą Artystyczną. W roku 1995 otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Warszawy^[19]. Otrzymał także tytuł członka honorowego Towarzystwa Urbanistów Polskich^[20].

Pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie (Aleja D, nr 57)^[21].

Odznaczenia

• Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari (1944)^[22]
• Krzyż Walecznych (dwukrotnie) (1944, 1946)^[22]
• Medal Wojska (1948)^[22]
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1949)^[23]
• Złota Odznaka „Odbudowy Warszawy” (1950)^[22]
• Order „Sztandar Pracy” II klasy (1952)^[24]
• Srebrny Medal miasta Skopje za projekt odbudowy miasta (1964)^[22]
• Krzyż Armii Krajowej (1968)^[22]
• Złota Odznaka „Za Zasługi dla Warszawy” (1970)^[22]
• Srebrna Odznaka SARP (1972)^[22]
• Odznaka Zasłużony Pracownik Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska (1974)^[22]
• Złota Odznaka Zasługi dla województwa katowickiego (1975)^[22]
• Złota Odznaka SARP (1977)^[22]
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1979)^[22]
• Złota Odznaka Honorowa TUP (1986)^[22]
• Odznaka „Zasłużony Działacz Kultury” (1986)^[22]
• Złota Odznaka Honorowa Towarzystwa Przyjaciół Warszawy (1988)^[22]
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1994)^[25]

Upamiętnienie

• Od 2009 roku jest patronem skweru położonego pomiędzy ulicami: Browarną, Karową, Dobrą i Gęstą na warszawskim Powiślu.
• W 2020 na rogu ulic Browarnej i Karowej odsłonięto jego pomnik^[26].

Rodzina

Synem Stanisława Jankowskiego był matematyk, informatyk i działacz opozycji demokratycznej w PRL Michał Jankowski^[27].

Przypisy

Publikacje

• Adolf Ciborowski, Stanisław Jankowski, Warszawa odbudowana, Wydawnictwo „Polonia”, Warszawa 1962,
• Stanisław Jankowski, Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie, Warszawa 1980.

Bibliografia

• Organizacja i obsada Gabinetu NW 1939–1944, sygn. A.XII.1/47. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.
• PiotrP. Stachiewicz PiotrP., Starówka 1944, Warszawa: MON, 1983, ISBN 83-11-06881-X, OCLC 69498128 .
• 80-lecie Korporacji Akademickiej Sarmatia, Koło Filistrów K! Sarmatia, Warszawa 1988 r.

Linki zewnętrzne

• Stanisław Jankowski „Agaton”
• Biogram na stronie Muzeum Powstania Warszawskiego
• Biogram na stronie elitadywersji.org