Stanisław Orzechowski (pisarz)

Stanisław Orzechowski

Kanonik
Data i miejsce urodzenia	11 listopada 1513 Przemyśl
Data śmierci	1566
Kanonik przemyski
Okres sprawowania	1525-1550
Proboszcz w Żurawicy
Okres sprawowania	1530-1549
Wyznanie	katolicyzm
Kościół	rzymskokatolicki
Inkardynacja	diecezja przemyska
Prezbiterat	1541

Jan Matejko Rzeczpospolita Babińska, 1881, Muzeum Narodowe w Warszawie, na obrazie Stanisław Pszonka w koronie ze słoneczników, arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Dzierzgowski siedzi w fotelu, poeta i sekretarz królewski Andrzej Trzecieski z piórem w ręku obok Pszonki, wojewoda lubelski Piotr Firlej siedzi przy stoliku, Andrzej Frycz Modrzewski siedzi obok Firleja, Piotr Kaszowski w słomianym kapeluszu, Mikołaj Rej wsparty o stolik, ksiądz i pisarz Stanisław Orzechowski rozmawia z Rejem, jego żona Magdalena Chełmska huśta się obok, lutnista królewski Valentin Bakfark i lekarz-filozof Sebastian Petrycy siedzą na lewo pod drzewem, Jan Kochanowski z kronikarzem Marcinem Bielskim grają w szachy, heraldyk Bartosz Paprocki siedzi roześmiany za grającymi w szachy, ze wzniesionymi kielichami stoją magnaci: Jan Łaski, Mikołaj Oleśnicki i stolnik sandomierski Stanisław Lupa Podlodowski

Stanisław Orzechowski łac. Orichovius herbu Oksza (ur. 11 listopada 1513 w Przemyślu, zm. 1566) – ksiądz katolicki, kanonik przemyski, historyk, autor pism politycznych i religijnych okresu renesansu, ideolog złotej wolności szlacheckiej i ruchu obrony praw szlacheckich.

Symboliczne przedstawienie koncepcji ustroju Królestwa Polskiego z dzieła Stanisława Orzechowskiego Quincunx z 1564

Życiorys

Pochodzenie

Był synem pisarza ziemskiego przemyskiego Stanisława Orzechowskiego i Jadwigi Baranieckiej z Barańczyc, córki prawosławnego księdza. Rodzina Orzechowskich osiadła na ziemi przemyskiej w pierwszej połowie XV wieku^[1], a jej gniazdem rodowym została wieś Orzechowce, od której przybrali nazwisko.

Wykształcenie i kariera

Od młodych lat wyznaczony przez rodzinę do stanu duchownego. W wieku 12 lat otrzymuje kanonię przemyską, a 5 lat później probostwo w Żurawicy^[2]. Po pierwszych naukach w szkole katedralnej w Przemyślu, udaje się na studia do Krakowa, wpisując się w poczet żaków 5 sierpnia 1526. W 1528 udaje się na dalsze studia do Wiednia. Z powodu zagrożenia tureckiego w 1529 opuszcza miasto i kontynuuje naukę w Wittenberdze, gdzie poznaje Marcina Lutra. W 1532 udaje się na dalsze studia do Włoch, gdzie studiuje na uniwersytetach w Bolonii, Padwie i Wenecji. W Rzymie poznał weneckiego dyplomatę Gasparo Contariniego, który wywarł na niego duży wpływ^[3]. We Włoszech zaprzyjaźnił się również z Marcinem Kromerem. W 1540 z prezenty Piotra Kmity otrzymuje probostwo w Pobiedniku^[4] (które zamienia w 1547 na Sanok^[5]). Po powrocie do Polski w 1541, pod naciskiem ojca, przyjmuje święcenie kapłańskie z rąk znajomego biskupa lwowskiego Piotra Starzechowskiego. W 1543 roku jako kanonik przemyski został ekskomunikowany przez biskupa Stanisława Tarłę za posiadanie wielu niezgodnych ze sobą beneficjów bez dyspensy Stolicy Apostolskiej oraz za nieobecność na synodzie diecezjalnym^[6]. Wyrok został później cofnięty, dzięki wstawiennictwu prymasa Piotra Gamrata). W 1547 nowy biskup przemyski Jan Dziaduski oskarżył Orzechowskiego o utrzymywanie błędów Rusi, gorszącego życia, książki na bezżeństwo kapłańskie. W tym czasie jego nieformalną żoną była niejaka Anna Zaparcianka, z którą miał potomstwo. Po pisemnym oświadczeniu wierności nauce Kościoła, wrócił chwilowo do łask. W 1549 zrzeka się probostwa w Żurawicy^[2], rok później probostwa w Sanoku oraz kanonii przemyskiej. W 1550 urządza wesele w rodzinnej posiadłości ks. Marcinowi Krowickiemu. W zapusty 1551 sam żeni się w Lścinie z 16-letnią szlachcianką Magdaleną Chełmską. Pomimo wcześniejszego zrzeczenia się tytułów kościelnych, biskup Dziaduski ekskomunikuje Orzechowskiego, skazując na utratę dóbr oraz wygnanie z diecezji. Dzięki znajomości z Kmitą wyrok pozostaje w zawieszeniu aż do obrad Sejmu w Piotrkowie Tryb. Mając poparcie ze strony kilku magnatów oraz mas szlacheckich wyrok został uchylony 17 lutego 1552, a sprawa przekazana do Rzymu. Papież Juliusz III, pod wpływem wydarzeń i nastrojów społeczeństwa w Królestwie Polskim zadecydował się na zwołanie synodu dla rozpatrzenia jego sprawy. W 1561 roku kazus księdza Orzechowskiego był tematem obrad synodu warmińskiego, który zdecydował o przekazaniu sprawy bezpośrednio do rozpatrzenia Piusowi IV. Papież uwolnił Stanisława Orzechowskiego od ciążącego na nim zarzutu herezji, jednak kwestię ważności zawartego małżeństwa poddał pod obrady soboru trydenckiego. Sobór nigdy jednak tego problemu nie rozpatrzył.

Jako ojciec rodziny gospodarzył w rodzinnym majątku w Żurowicach Długich (dziś Żurawiczki k. Przeworska), tu też powstało wiele z jego pism. Wypowiadał się nadal politycznie i działał jako szlachecki aktywista. Był przeciwnikiem haseł głoszonych przez Andrzeja Frycza Modrzewskiego i braci polskich. Po pogodzeniu się z Kościołem katolickim stał się zwolennikiem kontrreformacji. Nie oddalił od siebie Magdaleny Chełmskiej, z którą żył do końca życia oraz doczekał się pięciorga dzieci. Zmarł kilka miesięcy po żonie w 1566.

Poglądy

Związał się ze szlacheckim obozem przeciwników polityki króla Zygmunta II Augusta i z obrońcami przywilejów szlacheckich, sympatyzował z luteranizmem. Był bardzo popularnym pisarzem politycznym, a także oratorem. Napisał dwie mowy antytureckie, nazywane Turcykami. W 1543 roku wygłosił słynną mowę tzw. pierwszą Turcykę, w której nawoływał do krucjaty antytureckiej. W rok później opublikował drugą Turcykę.

Stanisław Orzechowski znany jest głównie z powodu głoszonych przez siebie poglądów w kwestii dyscypliny kościelnej oraz postępowania, które wywołało wiele zamieszania w polskim Kościele rzymskokatolickim w XVI wieku. W 1547 roku w dziele De lege coelibatus Stanisław Orzechowski publicznie sprzeciwił się bezżeństwu księży i postępując zgodnie ze swoimi przekonaniami wyraził chęć ożenku z Anuchną z Brzozowa. Deklarację swoją tłumaczył koniecznością zapewnienia ciągłości swojego rodu.

Jako syn Rusinki dążył do równouprawnienia obrządku wschodniego i zachodniego. Sprzeciwiał się powtórnemu chrzczeniu Rusinów przechodzących na katolicyzm.

Wydane pisma

Strona tytułowa Kronik wydanych w 1643 w Gdańsku

• tzw. Turczyki I do Rycerstwa (łac. De bello adversus Turcas suscipiendo, Stanislai Orzechowski ad Equites Polonos oratio) (1543), wyd.: wyd. łac. Kraków 1543; wyd. pol. Kraków 1543; wyd. pol. Warszawa 1895
• tzw. Turczyki II do króla Zygmunta (łac. Ad Sigismundum Poloniae Regem Turcica secunda) (1544), wyd.: Kraków 1544; tłum. niem. 1544 obie części: Kraków, 1590 tłum. pol. J. Januszowskiego; Rzym 1594; Wrocław, 1826 tłum. pol. Z. Włyńskiego
• Fidelis Subditus (1543) [Wierny poddany] wyd.: Kraków, 1584; Lwów, 1632; Warszawa, 1697; Warszawa, 1900 w red. z 1543; Warszawa, 1908 w red. z 1548; tłum. pol. J. Januszowskiego z 1606, Kraków, 1921
• Baptismus Ruthenorum : Bulla de non rebaptisandis Ruthenis (1544) [przeciw powtórnemu chrzczeniu Rusinów], wyd. Kraków, 1544
• Pro ecclesia Christi ad Samuelem Macieiovium Episcopum Crac. (1546), wyd. Kraków, 1546
• De lege Coelibatus, contra Syricium in Concilio habita oratio (1547) [O prawie celibatu przeciw papieżowi Syrycyusowi], wyd. Bazylea, 1551 (polskie wydanie z 1547 zostało wpisane na indeks i spalone)
• Funebris Oratio (...), ad Equites Polonos, in funere Sigismundi Iagellonis Poloniae Regis (1548) [Mowa pogrzebowa na śmierć króla Zygmunta Starego], wydane: Kraków 1548; Wenecja, 1548; Bazylea, 1582 str. 33; Frankfurt, 1584 (str. 613)
• Pro Exequiis Sigismundi Iagellonis Poloniae Regis (1548) (do Jakuba Przyłuskiego), wyd. Kraków, 1548

Żołnierz chrześcijański – rycina alegoryczna z dziełka Chimaera. Widoczne symbole herbowe rodziców Orzechowskiego: oksza i trąba

• Diatriba (...) co[n]tra calumniam ad Andream Miekicium tribunum ac equitem Rutenum (1548), wyd. Kraków, 1548
• List do papieża Juliusza III, 1551
• Fidei Catholicae Confessio (1552, 1561) [Wyznanie wiary powszechney krześciańskiey], wyd.: Kraków 1561; Kraków, 1562 tłum. pol. H. Krzyżanowskiego; Kolonia, 1563
• Panagyricus Nuptiarum Sigimundi Augusti Poloniae Regis (1553) [Wychwalnik weselny Zygmunta Augusta króla polskiego], wyd. Kraków 1553; Wrocław, 1826 tłum. pol. Włyńskiego
• Annales [Kroniki Polskie] – dzieło historyczne (1554), wydane: Dobromil, 1611; Gdańsk, 1643; Lipsk, 1712; Kraków, 1767 tłum. pol.; Warszawa, 1805 tłum. pol.; Wrocław, 1826; Poznań, 1854; 1856 Sanok tłum. pol.
• Panegyricus Nuptiarum Ioannis Christophori Tarnovii Comitis (1558) wyd. [Panegyricus Nuptiarum Ioannis Christophori Tarnovii Comitis Kraków, 1558]
• Chimaera sive de Stancari funesta Regno Poloniae secta (1560), wyd.: Kraków 1562; Kolonia 1563
• Opowiadanie upadku przyszłego polskiego (1560), wyd. Warszawa 1901
• Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego, Hetmana Wielkiego Koronnego (1561), wyd.: Warszawa 1773 z biografią Orzechowskiego skreśloną przez Franciszka Bohomolca; Sanok 1855
• Quincunx to jest Wzór Korony Polskiej (w jęz. pol.) (1563) wyd.: Kraków, 1564; Kraków, 1858; Kraków, 1921;
• Dyalog albo Rozmowa około Exequucyey Polskiey Korony (1563), wyd.: Kraków, 1563; Kraków, 1858; Kraków, 1921;
• Policya Królestwa Polskiego na kształt Aristotelesowych Polityk wypisana (1566), wyd. Poznań, 1859; Kraków, 1859

Powiązania rodzinne

Dworek Stanisława Orzechowskiego w Przemyślu

• Syn – Andrzej (zm. 1600), był starostą w Laiuse.
• Brat cioteczny Jan Drohojowski był bp włocławskim .
• Brat stryjeczny Walenty Orzechowski był sędzią przemyskim.

Zobacz też

• polska literatura antyturecka

Bibliografia

• Dictionnaire historique et critique: Orichovius Stanislaus, Londyn, 1737 s. 411;
• Józef Maksymilian Ossoliński: Wiadomości historyczno-krytyczne do dziejów literatury polskiej t.3 cz. 1 i 2 (monografia Orzechowskiego), Kraków, 1822 i 1851 (jako Żywot i sprawy Stanisława Orzechowskiego);
• Alfred Roch Brandowski: De Stanislai Oxii Orichovii Annalibus Polonicis, Berlin 1860;
• Ludwik Kubala: Stanisław Orzechowski i wpływ jego na rozwój i upadek Reformacyi w Polsce, Lwów, 1870 i wyd. II: Stanisław Orzechowski i wpływ jego na rozwój i upadek reformacyi w Polsce Lwów-Warszawa, 1906;
• Stanisław Tarnowski: Pisarze polityczni XVI wieku t.1, Kraków, 1886;
• Józef Korzeniowski: Orichoviana, Opera indetida et Epistulae Stanislai Orzechowski 1543-1566, Kraków, 1891;
• J. Krzesiński: Stanislaus Orzechowski. Biographische Skizze als Beitrag zur Geschichte der katolischen Kirche in Polen im XVI Jht, Poznań, 1891;
• Romuald Koppens: Dwa lata w życiu Stanisława Orzechowskiego 1548-1549 (na podst. Orichovianów) w: Przegląd Powszechny, t.38, Kraków, 1893;
• Apolinary Maczuga: Ostatnie lata w życiu Stanisława Orzechowskiego (na podst. Orichovianów) w: Sprawozdanie Dyr. C.K. Gimn., Tarnów, 1895;
• Tadeusz Smoleński: Wczesna młodość Stanisława Orzechowskiego (1513-1532), Warszawa, 1906;
• Franciszek Penkala: Stanisław Orzechowski w latach 1550-1552 w: Sprawozdanie Dyr. C.K. Gimn. II, Tarnów, 1914;
• Julia Thumenówna: Rodzina x. Stanisława Orzechowskiego w: Kwartalnik Historyczny, Lwów, 1917, s. 14-46;
• Józef Lichtensztul: Poglądy filozoficzno-prawne Stanisława Orzechowskiego, Warszawa, 1930;
• Tadeusz Sinko: Erudycja klasyczna Orzechowskiego, w: Rozprawy Wydziału Filologicznego PAU, t.65, nr 7, Kraków, 1939;
• Henryk Barycz: Studia włoskie Stanisława Orzechowskiego w: Studia z dziejów kultury Polskiej. Księga zbiorowa, Warszawa, 1949 s.209-231
• Hanna Świderska: Stanisław Orzechowski. The uneasy years 1550-1559, The Polish Review, 1963, t.8, nr 3, s. 3-45;
• Barbara Kosmanowa: Wróg Celibatu Stanisław Orzechowski, Warszawa, 1971;
• Jerzy Starnawski: Stanisław Orzechowski: Wybór pism, Wrocław, 1972;
• Barbara Kosmanowa: Popularność Stanisława Orzechowskiego w Rzeczypospolitej Szlacheckiej w: Odrodzenie i Reformacja w Polsce, Warszawa, 1977;
• Polski Słownik Biograficzny T.24 z.2(101), Wrocław, 1979;
• Dmytro Wyrskyj: Stanislaw Orichowskyj-Roksolan jak istoryk ta politycznyj myslytel, Kijów-Krzemieńczuk, 2001;
• Andrzej Kaim: Ekumenia w dobie renesansu. Jedność Kościoła w ujęciu S. Orzechowskiego, Lublin, 2002;
• Krzysztof Koehler: Stanisław Orzechowski i dylematy humanizmu renesansowego, Kraków, 2004;
• Stanisław Salmonowicz, Stanisław Orzechowski: retoryka w służbie polityki w: Odrodzenie i Reformacja w Polsce, Warszawa, 2006;
• Krzysztof Koehler: Stanisława Orzechowskiego i Augustyna Rotundasa debata o Rzeczypospolitej, Kraków, 2009
• Przemysław Krzywoszyński. Stanisław Orzechowski – ideolog demokracji szlacheckiej, Poznań, 2010;
• Marcin Fabiański: Ksiądz Stanisław Orzechowski i swawolne dziewczęta wobec opon Zygmunta Augusta na Wawelu w: Terminus, tom XIII, nr 24, Kraków, 2011;
• R.I. Popiel: Fenomen dwajnoj politycznaj cwjadomosci na prykładze histarycznaj spadczyny Stanisława Arychowskaga-Raksalana, Mińsk, 2011;
• Jerzy Starnawski: Ze studiów na Stanisławem Orzechowskim w: Z ziemi przemyskiej i z krain sąsiednich, Przemyśl, 2012
• Dmytro Wyrskyj: Stanislaw Orichowskyj-Roksolan: żytja i pamjat, Kijów, 2013;
• Krzysztof Koehler: Stanisława Orzechowskiego i Andrzeja Frycza Modrzewskiego spór o wiarę, Kraków, 2013
• Włodzimierz Olszaniec: Technika kompilacyjna Orzechowskiego w traktacie „Baptismus Ruthenorum", Warszawa, 2013;
• Jan Musiał (red): Stanisław Orzechowski: pisarz polityczny: materiały z konferencji naukowej w pięćsetlecie urodzin renesansowego humanisty, Przemyśl-Żurawica, 17-18 października 2013, Przemyśl-Kraków, 2014;

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Dzieła Stanisława Orzechowskiego w bibliotece Polona
• Stanisław Orzechowski, Internetowy Polski Słownik Biograficzny [dostęp 2022-01-07].