Stanisław Poniatowski (kasztelan krakowski)

Stanisław Poniatowski

Stanisław Poniatowski, portret pędzla Marcello Bacciarelliego z 1758 roku
Ciołek
Rodzina	Poniatowscy herbu Ciołek
Data i miejsce urodzenia	15 września 1676 Chojnik
Data i miejsce śmierci	29 sierpnia 1762 Ryki
Ojciec	Franciszek Poniatowski
Matka	Helena Niewiarowska
Żona	Teresa Jasienicka Konstancja Czartoryska
Dzieci	Kazimierz Franciszek Aleksander Ludwika Izabella Stanisław Andrzej Michał

Stanisław Poniatowski na litografii Maksymiliana Fajansa

Stanisław Poniatowski (ur. 15 września 1676 w Chojniku k. Gromnika, zm. 29 sierpnia 1762 w Rykach) – kasztelan krakowski w 1752 roku, wojewoda mazowiecki w 1731 roku, regimentarz generalny wojska koronnego w latach 1729–1733, generał-lejtnant wojsk koronnych w 1724 roku, pułkownik-komendant regimentu gwardii pieszej w latach 1724–1729, podstoli wielki litewski, podskarbi wielki litewski w 1722 roku, generał szwedzki od 1708 roku^[1], starosta przemyski w latach 1752–1756.

Twórca potęgi rodu Poniatowskich.

Życiorys

Według niechętnej synowi, królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, lecz niepozbawionej podstaw opinii współczesnych Stanisław miał być w rzeczywistości nieślubnym synem hetmana wielkiego litewskiego Kazimierza Jana Sapiehy i pewnej Żydówki, a adoptował go Franciszek Poniatowski, żonaty z Heleną Niewiarowską^[2].

Studiował w Wiedniu, potem zaciągnął się do armii austriackiej ks. Eugeniusza Sabaudzkiego walczącej przeciw Turkom, podczas walk wielokrotnie wykazywał się wielkim męstwem. Następnie przeszedł w służbę Sapiehów i brał po ich stronie udział w wojnie domowej na Litwie. Był jednym z najgorliwszych popleczników Karola XII, został generałem szwedzkim, zaś po bitwie pod Połtawą (1709), w której uratował królowi życie, działał jako dyplomata w Turcji, ujawnił niezwykły talent i przedsiębiorczość, obalając dwu wezyrów (Alego i Nuumana Küprülich) i doprowadzając do wypowiedzenia przez Turcję wojny Rosji.

Po śmierci Karola XII przeszedł do Augusta II, który, choć poprzednio skonfiskował jego dobra jako jednego z najbardziej aktywnych zwolenników Stanisława Leszczyńskiego, teraz (1719) obsypał go łaskami, mianował podczaszym litewskim, potem podskarbim wielkim litewskim, generał-lejtnantem piechoty, dowódcą gwardii koronnej i regimentarzem koronnym (1728–1733), a potem wojewodą mazowieckim (1731).

Był członkiem konfederacji generalnej zawiązanej 27 kwietnia 1733 roku na sejmie konwokacyjnym^[3]. W 1733 roku podpisał elekcję Stanisława Leszczyńskiego^[4]. W listopadzie 1733 roku pojechał do Berlina by prosić Fryderyka Wilhelma o wstawiennictwo za Stanisławem Leszczyńskim, w zamian za cesję Kurlandii na rzecz Prus. To jednak nie zadowoliło króla Prus. W 1735 roku podpisał uchwałę Rady Generalnej konfederacji warszawskiej^[5].

10 lipca 1737 roku podpisał we Wschowie konkordat ze Stolicą Apostolską^[6].

Przez małżeństwo z Konstancją Czartoryską wszedł Poniatowski w skład „Familii” i brał wydatny udział w polityce i zamierzeniach reformatorskich tego ugrupowania politycznego. W czasie przedostatniego bezkrólewia popierał kandydaturę Stanisława Leszczyńskiego, towarzyszył mu do Gdańska, potem pogodziwszy się z dworem saskim złożył hołd Augustowi III i z jego polecenia posłował w latach 1740 i 1741 do Wersalu, gdzie usiłował odwrócić Francję od popierania Prus. W 1746 r. kupił Zamek w Jazłowcu. W roku 1752 został kasztelanem krakowskim.

Potomstwo

Jego synami byli m.in.:

• Kazimierz Poniatowski, podkomorzy koronny
• Stanisław August Poniatowski, król Polski
• Andrzej Poniatowski, feldmarszałek austriacki
• Michał Jerzy Poniatowski, ostatni prymas I Rzeczypospolitej

Jedna z jego córek – Izabella została żoną Jana Klemensa Branickiego, a po jego śmierci Andrzeja Mokronowskiego. Izabella zwana była Panią Krakowską, ten zaszczytny tytuł zawdzięczała mężowi który piastował godność hetmana wielkiego koronnego oraz kasztelana krakowskiego. Starsza z córek Ludwika zwana była Panią Podolską ponieważ była żoną Jana Jakuba Zamoyskiego wojewody podolskiego, prowadziła wspaniały dwór na swym zamku w Wiśniowcu i była właścicielką ogromnych dóbr na Podolu.

Twórczość

Dzieła literackie

• Mémoire ou plutôt une relation du palatin de Masovie des événements de sa vie, depuis sa sortie de chez lui, faite à la réquisition de sa famille 1734, 22 de janvier, odpis współczesny: rękopis Biblioteki Czartoryskich nr 937; przekł. polski: K. Kantecki „Karol XII w Polsce i w Turcji”, Przewodnik Naukowy i Literacki 1877, s. 136-173, 228-250; przedr. w książce Szkice i opowiadania, Poznań 1883, s. 102-167
• Remarques d’un Seigneur Polonais sur l’histoire de Charles XII, roi de Suède, par Monsieur de Voltaire (Haga) 1741, wyd. następne: Amsterdam 1741 – edycja wątpliwa (autorstwo niezupełnie pewne)
• List ziemianina do pewnego przyjaciela z inszego województwa (zawierający wszechstronny program naprawy Rzeczypospolitej), 1744 przed sejmem grodzieńskim; wyd. następne: z unikatu Biblioteki Czartoryskich, wyd. K. Kantecki Stanisław Poniatowski, kasztelan krakowski, ojciec Stanisława Augusta, t. 2, Poznań 1880, s. LXXXIX-CIV; przekł. francuski z XVIII w. ogłoszony R. Roepell Polen um die Mitte des XVIII Jahrhunderts, Gotha 1876
• Journal d’un frère d’armes de Charles XII, wyd. 1910 (pamiętnik o działalności w Turcji w latach 1709–1712)

Listy

• Do Flemminga 5 listów z lat 1719–1723 i 1 list do niewymienionej z nazwiska osoby, wyd. K. Kantecki Stanisław Poniatowski, kasztelan krakowski, ojciec Stanisława Augusta, t. 2, Poznań 1880, s. XLIX-LXII
• Korespondencja z Goertzem, wyd. w książce Rettung der Ehre und Unschuld des weiland Schwedischen Staats-Ministers Frhr. v. Schlitz, General v. Goerz, aus des Königs Carl XII Original-Urkund erwiesen. Mit 30 Beylagen, 1776
• Biblioteka Ossolińskich posiada w rękopisach liczną korespondencję S. Poniatowskiego, m.in. z: prymasem T. Potockim, Sołłohubem, wojewodą lubelskim A. Małachowskim, biskupem przemyskim M. Wodzickim, P. Małachowskim, P. Wodzickim

Przypisy

Bibliografia

• Historia Dyplomacji Polskiej, tom II 1572-1795 pod red. Zbigniewa Wójcika, PWN Warszawa 1982, s. 379.
• „Ostatnie lata życia króla Stanisława Augusta”, Maria Żywirska, Państwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1978, s. 60–61
• Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 3 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965, s. 114-115