Stanisław Tomkowicz

Stanisław Tomkowicz
Ilustracja
Stanisław Tomkowicz (ok. 1880)
Data i miejsce urodzenia

27 maja 1850
Kraków

Data i miejsce śmierci

11 marca 1933
Kraków

Miejsce spoczynku

Cmentarz Rakowicki w Krakowie

Narodowość

polska

Odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Złoty Krzyż Zasługi Komandor Orderu Świętego Grzegorza Wielkiego Krzyż Pro Ecclesia et Pontifice (1893-1908) Komandor Orderu Franciszka Józefa (Austro-Węgry)
Portret pędzla J. Malczewskiego
Epitafium
Kościół Mariacki – epitafium
Rękopiśmienna stronica Inwentarza

Stanisław Tomkowicz (ur. 27 maja 1850 w Krakowie, zm. 11 marca 1933 tamże) – polski konserwator zabytków, historyk sztuki, wieloletni redaktor krakowskiego „Czasu”.

Życiorys

Syn ziemianina Apoloniusza i Marii z Wężyków, wnuk Franciszka Wężyka, pisarza, tłumacza i posła na sejm warszawski, młodszy brat Jana, studenta wydziału lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego, poległego 17 lutego 1863 w bitwie o Miechów, oficera Żuawów Śmierci Franciszka de Rochebrune’a.

W 1869 kończył Gimnazjum Św. Anny i rozpoczynał studia germanistyczne u ks. prof. Tomasza Bratranka na Uniwersytecie Jagiellońskim, uzupełniane na uniwersytetach w Berlinie i Lipsku, ukończone w 1874 tytułem doktora filozofii za pracę „Barbara Radziwiłłówna u historyków, w rzeczywistości i poezji”.

W 1874 został członkiem Komisji do Badania Historii Sztuki Akademii Umiejętności, od 1882 do 1892 pełnił obowiązki sekretarza tej Komisji. W latach 1883-1885 redagował czasopismo „Przyjaciel Sztuki Kościelnej”.

W 1886 zabierał głos w dyskusji, toczącej się na forum Akademii Umiejętności, o organizacyjno-prawnym kształcie państwowej opieki nad zabytkami w Galicji. Zgłaszał wiele innowacyjnych postulatów, wynikających z gruntownej znajomości analogicznych unormowań oraz praktyki konserwatorskiej w wiodących krajach Europy Zachodniej. Od 1887 do 1895 obejmował honorowo (niepłatne) stanowisko rządowego ck konserwatora zabytków w IV okręgu konserwatorskim Galicji Zachodniej (powiaty krośnieński, jasielski, gorlicki, grybowski, sądecki, limanowski, nowotarski). W toku urzędowania prowadził jednocześnie gruntowne prace terenowe i archiwalne nad pionierskimi w skali Polski topograficznymi inwentarzami zabytków dla poszczególnych powiatów. Dwa z tych inwentarzy (obejmujące powiaty grybowski[1] i gorlicki[2]) publikuje w 1900 roku. Pozostałe – przechowane w rękopisach (zob. fot.) – dopiero po upływie wieku wydane zostały drukiem powiat jasielski[3], krośnieński[4], sądecki[5], limanowski, stanowiąc dzisiaj niezwykle cenne źródło najwcześniejszych informacji o często nieistniejących już zabytkach sztuki.

Od 1889 do 1891 Tomkowicz brał czynny udział w pracach tzw. Komitetu Parafialnego, nadzorującego prace konserwatorskie i restauratorskie w Kościele Mariackim w Krakowie, w toku których wnętrze otrzymało nową polichromię pędzla Jana Matejki (przy udziale m.in. S. Wyspiańskiego i J. Mehoffera).

W 1890 kandydował do Rady Państwa w Wiedniu – Koła Polskiego, jednak mandatu nie uzyskał. Od 1891, oprócz pracy w swoim okręgu konserwatorskim, zastępował w urzędowaniu prof. Józefa Łepkowskiego – konserwatora Krakowa i powiatu krakowskiego (do śmierci profesora 27 lutego 1894). Następnie objął jego okręg konserwatorski, pełniąc funkcje ck konserwatora krakowskiego do 1914 roku, czego efektem jest m.in. topograficzny inwentarz zabytków powiatu[6]. W tym samym 1894 Tomkowicz został zastępcą przewodniczącego Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej (prof. Mariana Sokołowskiego), ponadto – członkiem korespondentem Akademii Umiejętności.

W latach od 1893 do 1912 pełnił funkcję kuratora krakowskiej Fundacji Helclów dla zubożałych i chorych starców.

W 1896 był jednym z członków założycieli Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa. Od 1900 do 1914 pełnił urząd przewodniczącego Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej. W 1908 został obrany członkiem czynnym Akademii Umiejętności, która w tym samym roku honorowała go Nagrodą z Fundacji im. Probusa Barczewskiego za monumentalne dzieło „Zabudowania Wawelu i ich dzieje”[7]. Tomkowicz współzawodniczył o tę nagrodę z historykiem Szymonem Askenazym, co dało asumpt Boyowi do dowcipnej fraszki „O tem, co w Polszcze dziejopis mieć winien”[8].

Od 1911 do 1913 Tomkowicz kierował pracami inwentaryzacyjnymi zabytków sztuki Ordynacji Zamoyskiej (4 powiaty). Od 1911 do 1933 pełnił funkcję przewodniczącego Komisji Badania Historii Sztuki w Polsce Akademii Umiejętności (po 1918 – Komisji Historii Sztuki Polskiej Akademii Umiejętności). W latach 1918 do 1926 czynny był jako dyrektor Wydziału II Filozoficzno-Historycznego PAU, zaś od 1928 do 1933 – dyrektor Wydziału I Filologicznego PAU.

Członek wszystkich tzw. Komitetów Wawelskich – ciał opiniodawczych, kierujących i nadzorujących prace konserwatorskie przy zabytkach Wzgórza Wawelskiego (zob. liczne publikacje Tomkowicza informujące o postępach i zakresie prowadzonych robót).

Od 1919 roku – członek honorowy Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, od 1920 – członek czynny Towarzystwa Naukowego we Lwowie, od 1930 – członek zwyczajny Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.

W trakcie uroczystego jubileuszu osiemdziesiątych urodzin wyróżniony za szczególne dokonania konserwatorskie m.in. medalem bitym w srebrze, projektu Karola Hukana.

13 marca 1933 – uroczysty pogrzeb S. Tomkowicza na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie (zob. fot. epitafium), poprzedzony nabożeństwami żałobnymi w kościołach Św. Anny i Mariackim. Spoczął w grobowcu rodzinnym Wężyków i Tomkowiczów, w kwaterze Lb[9].

8 maja 1933 – uroczyste odsłonięcie tablicy epitafijnej na południowej ścianie Kościoła Mariackiego (tablicę zdobi brązowy relief Zmarłego, dłuta K. Hukana – zob. foto.).

16 czerwca 1933 – posiedzenie komisji Muzeum Narodowego w Krakowie w sprawie legatu testamentowego S. Tomkowicza, którym Zmarły ofiarował muzeum cenne obrazy, zbiór zabytkowej porcelany i szkła, wyroby rzemiosła artystycznego, trzy XVIII-wieczne fortepiany, rękopisy, setki planów architektonicznych, kilka tysięcy fotografii zabytków i in. Dwa lata wcześniej, do zbiorów Muzeum Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (dziś Muzeum UJ) Tomkowicz przekazał siedem cennych szkicowników i rysunków terenowych autorstwa uczniów krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych (m.in. S. Wyspiańskiego, J. Mehoffera, Stefana Matejki, Karola Polityńskiego, Karola Maszkowskiego) z wycieczek naukowo-artystycznych po zabytkach Galicji[10], organizowanych i prowadzonych przez prof. Władysława Łuszczkiewicza w latach 1889-1891.

Tomkowicz jest autorem co najmniej 625 prac opublikowanych drukiem [11]. W zdecydowanej większości poświęcił je kwestiom inwentaryzacji, opieki i ochrony zabytków, monograficznym ujęciom pojedynczych dzieł sztuki i pomników architektury, kalendariom prowadzonych robót konserwatorskich, rozległym i erudycyjnym studiom na kulturą renesansu i baroku, a także bieżącym wydarzeniom artystycznym i zagadnieniom społeczno-kulturalnym.

Odznaczenia i wyróżnienia

Odznaczony papieskim złotym krzyżem Pro Ecclesia et Pontifice (1903)[12] i Krzyżem Komandorskim Orderu Świętego Grzegorza Wielkiego, austriackim Krzyżem Komandorskim Orderu Franciszka Józefa (1908)[13], oraz Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1923)[14], Złotym Krzyżem Zasługi (1930)[15].

W 1909 otrzymał nagrodę Akademii Umiejętności z fundacji Probusa Barczewskiego za dzieło Wawel[16].

Jerzy Remer, Generalny Konserwator RP, podsumował omówienie sylwetki Tomkowicza słowami: Konserwatorstwo polskie zawdzięcza mu swój sztandar, wiarę, wiedzę i czyn.

Dzieła

Cytaty i złote myśli z pism S. Tomkowicza

Jedynie więc tylko inwentaryzacja może się stać podstawą racjonalnej ochrony zabytków, i tej nam się zrzekać nie wolno, jeśli nie chcemy stać w przedpokoju Europy zachodniej. Zabytki nasze zasługują, byśmy je sami znali, by też i świat o nich wiedział. Wszak posiadanie ich to jeden z walnych tytułów do nazwy narodu cywilizowanego, to metryka naszej starej kultury[17].

Wielkim skarbem narodowym są zabytki przeszłości: stanowią one jakoby dyplomy szlachectwa, dokumenty arystokracyi duchowej, która jest podstawą stopniowania w hierarchii narodów i państw[18].

Nasze wszystkie zalety i cnoty paraliżuje indywidualizm; każdy chce być panem, a nie podwładnym, tak jak w wojsku polskim sami byli oficerowie, których nie miał kto i nikt nie chciał słuchać. Polakowi trudno mieści się w głowie, aby mu kto mógł rozkazywać w rzeczach dotyczących jego własności, ba, nawet i doradzać. Najlepszej rady nie usłucha, żeby tylko nie usłuchać. Las cały naraz sprzeda lub zniszczy, ze swoją i okolicy szkodą, aby tylko pokazać swoją niezawisłość od ustaw i kontroli władz; obraz piękny każe partaczowi przemalować byle postawić na swojem, a na złość zrobić jakimś nieproszonym znawcom, co go przed krokiem tym przestrzegają[19].

Nieszczęsna manja odnawiania obrazów – iluż ona arcydzieł świata pozbawiła! Jużto pewna, że często lepszą bywa dla zabytków przeszłości obojętność od zbytku gorliwości.

Słowo zburzymy zawsze było i jest dla większego ogółu magicznem, gdy hasło zachowania tam tylko może być zrozumianem, gdzie jest głębsze wykształcenie i gdzie się teraźniejszość z przeszłością rozważnie oblicza. Od liczebnej większości nie zawsze oczekiwać tego można[20].

Są ludzie mający rozkosz w zacieraniu śladów przeszłości – jak gdyby w opinię publiczną wmówić chcieli, że historya jakiejś instytucji, miasta lub kraju dopiero od nich się zaczęła, a przed nimi nie było nic; są epoki obniżające sztucznie poziom wiekową usypany pracą, ażeby ich własne dzieła większemi się wydały. I chwilowo udaje się czasem, dzięki obojętności współczesnych. Ale prawda długo ukryć się nie da. Potomność bywa sprawiedliwą, i o tych, co przeszłości szanować nie umieją, zasłużony sąd wyda...[21]

Przypisy

  1. ↑ S. Tomkowicz, Inwentaryzacja zabytków Galicji Zachodniej. Powiat grybowski, [w:] Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, t. 1, Kraków 1900, s. 95-165.
  2. ↑ S. Tomkowicz, Inwentaryzacja zabytków Galicji Zachodniej. Powiat gorlicki, [w:] Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, t. 1, Kraków 1900, s. 167-319.
  3. ↑ Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu jasielskiego. Z rękopisu Autora wydali i własnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz Łopatkiewiczowie, Kraków 2001, s. 238, il. 172, wyd. Muzeum Narodowe w Krakowie, ISBN 83-87312-72-X.
  4. ↑ Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu krośnieńskiego. Z rękopisu Autora wydali i własnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz Łopatkiewiczowie, Kraków 2005, s. 422, il. 253, wyd. Muzeum Narodowe w Krakowie, ISBN 83-87312-92-4.
  5. ↑ Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu sądeckiego. Z rękopisu Autora wydali i własnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz Łopatkiewiczowie, Kraków 2007, t. 1 i 2, s. 806, il. 414, wyd. Muzeum Narodowe w Krakowie, ISBN 978-83-89424-71-6.
  6. ↑ S. Tomkowicz, Inwentaryzacja zabytków Galicji Zachodniej. Powiat krakowski, [w:] Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, t. 2, Kraków 1906, s. 1-318, 365-367.
  7. ↑ S. Tomkowicz, Wawel I. Zabudowania Wawelu i ich dzieje, [w:] Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, t. 4, Kraków 1908.
  8. ↑ Tadeusz Boy-Żeleński, Słówka, Kraków 1987, s. 72-73.
  9. ↑ Karolina Grodziska-Ożóg: Cmentarz Rakowicki w Krakowie (1803-1939). Wyd. II. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1987, s. 145. ISBN 83-08-01428-3.
  10. ↑ T. Łopatkiewicz, Kolekcja szkicowników uczniów krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w zbiorach Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Nieznane rysunki S. Wyspiańskiego, J. Mehoffera i innych z wycieczek z W. Łuszczkiewiczem w latach 1888-1892, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, MCCLXXVII, „Opuscula Musealia”, 2005, t. 14, s. 41-88.
  11. ↑ Zob. Spis prac Stanisława Tomkowicza zestawił Jerzy Szablowski, „Rocznik Krakowski”, t. 25, 1934, s. 163-183.
  12. ↑ Ze świata. Odznaczenia papieskie. „Kurier Warszawski”, s. 6, Nr 14 z 14 stycznia 1903. 
  13. ↑ Hof- und Staatshandbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie. Wiedeń: 1818, s. 165
  14. ↑ Order Odrodzenia Polski. Trzechlecie pierwszej kapituły 1921–1924. Warszawa: Prezydium Rady Ministrów, 1926, s. 21.
  15. ↑ 13 czerwca 1930 „w dziedzinie ochrony zabytków sztuki i kultury polskiej, a przede wszystkiem Zamku Królewskiego na Wawelu” M.P. z 1930 r. nr 139, poz. 204
  16. ↑ Tegoroczni laureaci Akademii Umiejętności. „Nowości Illustrowane”. Nr 23, s. 7, 5 czerwca 1909. 
  17. ↑ S. Tomkowicz, Znaczenie i zadania inwentaryzacji zabytków w Polsce, „Ochrona Zabytków Sztuki”, cz. 2, 1930-1931, z. 1-4, s. 410.
  18. ↑ S. Tomkowicz, Reforma konserwatorstwa zabytków sztuki w Galicyi przez dra..., odbitka z „Przeglądu Powszechnego”, t. 9, Kraków 1886, s. 3.
  19. ↑ Tamże, s. 39.
  20. ↑ S. Tomkowicz, W sprawie budynków poszpitalnych św. Ducha, "Czas", R. 61, 1888, nr 132 z 12 czerwca 1888, s. 3.
  21. ↑ S. Tomkowicz, Zabytki budownictwa m. Krakowa, t. 1, Szpital św. Ducha, Kraków 1892, s. 69.

Bibliografia

  • J. Remer, Stanisław Tomkowicz. Sylweta konserwatora, „Ochrona Zabytków Sztuki”, cz. 1, 1930-1931, z. 1-4, s. 34-51
  • J. Pagaczewski, Stanisław Tomkowicz 1850-1933, „Rocznik Krakowski”, t. 25, 1934, s. 159-162
  • J. Pagaczewski, Stanisław Tomkowicz, „Prace Komisji Historii Sztuki”, 1934-1935, t. 6, s. 1-4
  • M. Rożek, Stanisław Tomkowicz (1850-1933), [w:] Ludzie którzy umiłowali Kraków, Kraków 1997, s. 191-197
  • J. Gadomski, Stanisław Tomkowicz – pionier nowoczesnej inwentaryzacji zabytków sztuki w Polsce, [w:] Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu jasielskiego. Z rękopisu Autora wydali i własnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz Łopatkiewiczowie, Kraków 2001, s. 3-5
  • J. Nowak, Kolekcja rękopisów Stanisława Tomkowicza w Muzeum Narodowym w Krakowie, [w:] Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu jasielskiego. Z rękopisu Autora wydali i własnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz Łopatkiewiczowie, Kraków 2001, s. 11-12
  • T. Łopatkiewicz, Stanisława Tomkowicza curriculum vitae, [w:] Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu krośnieńskiego. Z rękopisów Autora wydali i własnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz Łopatkiewiczowie, Kraków 2005, s. 3-14
  • Andrzej Gaczoł, Tomkowicz Stanisław, [w:] Polski słownik biograficzny konserwatorów zabytków, red. Henryk Kondziela, Hanna Krzyżanowska, z. 2, Poznań, Wyd. Poznańskie 2006, ISBN 83-7177-416-8.
  • T. Łopatkiewicz, Muszyna w zainteresowaniach zabytkoznawczych Stanisława Tomkowicza, „Almanach Muszyny”, 2008, s. 17-31.
  • T. Łopatkiewicz, Zabytkoznawcze aspekty naukowo-artystycznych wycieczek Władysława Łuszczkiewicza z uczniami krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych (1888-1893). Uwagi na marginesie edycji rękopiśmiennych inwentarzy zabytków Stanisława Tomkowicza, [w:] Sztuka i podróżowanie. Studia teoretyczne i historyczno-artystyczne, pod red. P. Krasnego i D. Ziarkowskiego, Kraków 2009, s. 191-210.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Ord.Franz.Joseph-COM.png
Autor: LuigiXIV, Licencja: CC BY-SA 3.0
Nastrino da Commendatore dell'Ordine Imperiale di Francesco Giuseppe (Austria)
S Tomkowicz epitaf 1.jpg
(c) TLop z polskiej Wikipedii, CC BY 3.0
Epitafium Stanisława Tomkowicza na grobowcu Wężyków, Cmentarz Rakowicki w Krakowie, fot. T. Łopatkiewicz
Stanisław Tomkowicz by A Szubert.jpg
Fotografia Stanisława Tomkowicza z lat osiemdziesiątych XIX wieku, wykonana w atelier Awita Szuberta w Krakowie, przechowywana w zbiorach Biblioteki Naukowej PAN i PAU w Krakowie, teka nr 7971, reprod. ze Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu krośnieńskiego.
Stanisław Tomkowicz-manuscript with Kobylany.jpg
Stronica z hasłem Kobylany z rękopiśmiennego Inwentarza zabytków powiatu krośnieńskiego Stanisława Tomkowicza, własność Muzeum Narodowe w Krakowie, sy-gn.: rkps MNK 610, fot. Tadeusz Łopatkiewicz

author: Stanisław Tomkowicz

source: Muzeum Narodowe w Krakowie, sy-gn.: rkps MNK 610, fot. Tadeusz Łopatkiewicz
Croce pro Ecclesia et Pontifice (1888-1908).png
Ribbon of the Cross "pro ecclesia et pontifice" from 1888 to Pope Paolo VI
Stanisław Tomkowicz by J Malczewski.jpg
KU UCZCZENIU NIESPOŻYTYCH ZASŁUG STANISŁAWA TOMKOWICZA OKOŁO OCHRONY OJCZYSTYCH ZABYTKÓW PORTRET TEN, KONSERWATOROWIE I PRZYJACIELE, MUZEUM NARODOWEMU W DARZE ZŁOŻYLI. 8. II. 1913, autor Jacek Malczewski, olej na płótnie, dar Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej
S Tomkowicz epitaf 2.jpg
(c) TLop at pl.wikipedia, CC BY 3.0
Epitafium Stanisława Tomkowicza na południowej ścianie Bazyliki Mariackiej w Krakowie, fot. T. Łopatkiewicz
Ordine di San Gregorio Magno.COMM.PNG
Commander's insigna of S. Gregorius Magnus' order