Stara Kiszewa

Stara Kiszewa

wieś
ul. Tysiąclecia
Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Powiat	kościerski
Gmina	Stara Kiszewa
Wysokość	117,5 m n.p.m.
Liczba ludności (2011)	1649[1]
Strefa numeracyjna	58
Kod pocztowy	83-430[2]
Tablice rejestracyjne	GKS
SIMC	0173120
Położenie na mapie gminy Stara Kiszewa Stara Kiszewa
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Stara Kiszewa
Położenie na mapie województwa pomorskiego Stara Kiszewa
Położenie na mapie powiatu kościerskiego Stara Kiszewa
53°59′24″N 18°10′09″E/53,990000 18,169167

Zamek w Starej Kiszewie

Kościół parafialny pw. św. Marcina

Przedszkole

Stara Kiszewa

Stara Kiszewa

Stara Kiszewa

Stara Kiszewa

Stara Kiszewa

Stara Kiszewa (niem. Alt Kischau, kaszb. Stôrô Cziszewa) – wieś w Polsce, położona w województwie pomorskim, w powiecie kościerskim, w gminie Stara Kiszewa^[3][4], na pograniczu Kaszub i Kociewia, nad rzeką Wierzycą, przy drodze wojewódzkiej nr 214.

W latach 1975–1998 wieś położona była w województwie gdańskim.

Siedziba władz gminy Stara Kiszewa.

Integralne części wsi

Historia

Nazwa

Nazwa wsi pochodzi od imienia męskiego Kiss i w ciągu wieków była przekształcana od najstarszej formy: Kissow, przez Vela Kyssewa, Kissawa Stara, (niem. Alt Kischau) do współczesnej – Stara Kiszewa.

Miejscowość pod zlatynizowaną nazwą villa Vela Kysseva wymieniona jest w łacińskim dokumencie wydanym w Lubiniu w 1281 roku sygnowanym przez księcia pomorskiego Mściwoja II^[5].

Dzieje

• ok. 1500 lat p.n.e. – teren zasiedlony przez ludność kultury wschodniopomorskiej (wykopaliska nieopodal Zamku Kiszewskiego na cmentarzysku z grobami skrzynkowymi, odkrytymi w II poł. XIX w.)
• 1269 – najstarszy zapis (osada Kissow) w związku z przebiegiem przez terytorium Starej Kiszewy drogi do grodu w Garczynie, a później do Pogódek i Kościerzyny
• 1281 – dokument księcia Mściwoja II – Vela Kyssewa została nadana sędziemu poznańskiemu, Mikołajowi Jankowicowi, późniejszemu wojewodzie kaliskiemu, z obowiązkiem brania udziału w wyprawach wojennych i obronie kraju. Do majętności tej doszło w 1290 r. 16 jezior z prawem połowu ryb. Dobra te wchodziły w zasięg kasztelanii garczyńskiej.
• 27 października 1296 – Władysław Łokietek podczas swojego pobytu w Kaliszu potwierdza nadanie wsi Mikołajowi Jankowicowi (który pełnił wówczas funkcję wojewody kaliskiego).
• 1315 – wieś objął we władanie najstarszy syn Mikołaja Jankowica, kanonik poznański Jakub,
• 1316 – Kanonik Jakub odstąpił Kiszewę za dożywotnią rentę roczną Krzyżakom
• XIV wiek – Krzyżacy zbudowali 1,5 km od Starej Kiszewy murowany zamek. Składał się on z dwóch części: zamku głównego (siedziby wójta), który stał po południowo-wschodniej stronie całego założenia obronnego, oraz z przedzamcza, zachowanego częściowo do dzisiaj. Całość stanęła w zakolu rzeki na dwóch niewysokich płaszczyznach pośród podmokłych łąk w obniżeniu terenu zalanego wodami Wierzycy.
• 1347 – Stara Kiszewa uzyskała prawo chełmińskie i wówczas zapewne zbudowano pierwszy drewniany kościół parafialny
• 1454 – w okresie wojny trzynastoletniej wojska gdańskie zdobyły zamek krzyżacki, spaliły i częściowo zburzyły budynki.
• 3 sierpnia 1459 zamek odbili Krzyżacy. Pozostał on w ich rękach aż do pokoju toruńskiego
• 1466 po pokoju toruńskim Stara Kiszewa weszła w skład niegrodowego starostwa kiszewskiego, podlegając staroście rezydującemu w pobliskim Zamku Kiszewskim. Pierwszym starostą kiszewskim, mianowanym przez króla Kazimierza Jagiellończyka, został zasłużony w wojnie trzynastoletniej rotmistrz królewski, Piotr Szorc z Obrąbu.
• 1553 – na lewym brzegu rzeki Wierzycy z funduszy królewskich zbudowano drewniany kościół.
• XVI w. – w Starej Kiszewie było 12 gburów, rzemieślnicy, dwaj zagrodnicy, czynna była karczma. W XVI-XVII wieku we wsi znajdował się młyn i tartak.
• 1664 – po II wojnie szwedzkiej wieś została poważnie zniszczona, tak że nie było w niej ani jednego gbura, a tylko 5 zagrodników, odrabiających za wyżywienie szarwarki i gospodarujących na 14 morgach. Do wsi należało wówczas 56 łanów gruntu, z czego pleban uprawiał 4, dwaj sołtysi 6, karczmarz 2 i dwaj leśniczowie 5. Na czas potrzeby wysyłała wieś człowieka do piechoty wybranieckiej – człowiek ten miał prawo do uprawiania 1 włóki. Jeden z leśniczych prowadził karczmę i zobowiązany był w niej sprzedawać piwo z browaru zamkowego.
• 1741 – starosta kiszewski, Stanisław Skórzewski, zbudował na prawym brzegu rzeki nowy, barokowy kościół.
• 1765 – przeprowadzona została lustracja województw Prus Królewskich. Starostwo kiszewskie obejmowało wówczas następujące miejscowości:
  • Wieś Zamkowa Kiszewa [Zamek Kiszewski]
  • Pustkowie Kamionna
  • Wieś Stara Kiszewa
  • Wieś Nowa Kiszewa
  • Wieś Wdzidze [Wdzydze Kiszewskie]
  • Pustkowie Zabrody
  • Wioska Olpuch
  • Wieś Bartoszow las [Bartoszylas]
  • Wieś Konarzyny
  • Pustkowie Wygonin
  • Pustkowie Kaliska
  • Pustkowie Strzelki
  • Wieś Samlin [Semlin]
  • Folwark Samlinek [Semlinek]
  • Folwark Maliki [Górne Maliki]
  • Folwark Bartel [Bartel Wielki]
  • Pustkowie Woytal [Wojtal]
  • Pustkowie Złe Mięso
  • Młyn Ruda
  • Młyn Zawada
  • Tartak Uroża
  • Młyn Dubrek
  • Pustkowie Cięgardło
  • Pustkowie Pustki
  • Pustkowie Wieck
  • Pustkowie Gotelff [Gotelp]
  • Pustkowie Kloneczno
  • Pustkowie Studziennice [Studzienice]
  • Pustkowie Nierybno
  • Pustkowie Cieciorka
  • Pustkowie Huta [Leśna Huta?]
  • Pustkowie Barłogi
  • Pustkowie Struga
  • Wieś Pinczyn i pustkowie Pinczynek
• 19 września 1772 – w wyniku pierwszego rozbioru Polski wieś weszła w skład zaboru pruskiego. Dokonany wówczas spis wykazał, że w Starej Kiszewie mieszkało 21 gburów, w tym 5 Niemców ewangelików.
• 1861 – informacja o tym, że we wsi istniała szkoła oraz czynne były 3 karczmy
• 1891 – budowa neogotyckiego kościoła, czynnego do chwili obecnej
• początek XX w. – Stara Kiszewa należała do najbardziej uświadomionych narodowo i dobrze zorganizowanych wsi Pomorza. Czynne było m.in. Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”.
• Niezrealizowany projekt linii kolejowej (Czersk-Bąk-Stara Kiszewa-Liniewo-Przywidz-Stara Piła-Gdańsk Kokoszki-Gdańsk Wrzeszcz). Odcinek pomiędzy Starą Piłą a Bąkiem nie doczekał się realizacji (w okolicy wyraźne ślady robót ziemnych).
• 6 kwietnia 1919 – w Starej Kiszewie założona została filia Zjednoczenia Zawodowego Polskiego z Walentym Szramką, Janem Soldatem i Nikodemem Wąsem na czele. W tym samym dniu odbył się we wsi wielki wiec, na którym zebrani uchwalili jednogłośnie następujące oświadczenie: My Polacy zebrani w Starej Kiszewie na wiecu oświadczamy uroczyście, że nie jesteśmy Niemcami tylko Polakami, na starej polskiej ziemi mieszkającymi i chcemy po wieczne czasy Polakami pozostać. Żądamy, aby nas z naszym polskim Gdańskiem, który nam stary Fryc i zgraja krzyżacka zrabowali do naszej Matki Polski przyłączono!
• 1939-1945 – Okupacja niemiecka. Represje wobec polskiej ludności, m.in. wysiedlenie wielu gospodarzy do Generalnego Gubernatorstwa, zabranie na przymusowe roboty, uwięzienie w obozie przejściowym w Potulicach. Stara Kiszewa dawała w tym czasie oparcie dla grup partyzanckich organizacji konspiracyjnej TOW „Gryf Pomorski”.
• listopad 1939 – Niemcy rozstrzelali 8 polskich mieszkańców Starej Kiszewy
• 1942 – Niemcy zamordowali kiszewskiego nauczyciela Stanisława Knittera
• zima 1945 – Hitlerowcy rozstrzelali w pobliżu wsi grupę Żydówek, ewakuowanych z obozu koncentracyjnego Stutthof.
• 6 marca 1945 – zajęcie wsi przez Armię Czerwoną
• 19 maja 1946 – oddział partyzantki antykomunistycznej Zygmunta Szendzielarza (pseudonim Łupaszka) rozstrzelał pięciu funkcjonariuszy SB, MO, ORMO i miejscowego rolnika.
• 1966 – oddano do użytku nowy budynek szkoły podstawowej, tzw. Tysiąclatkę

Starostowie kiszewscy

• od 1466 – rycerz Piotr Szorc z Obrąbu. Ród Szorców utrzymywał się na starostwie do 1607
• 1607-1616 – Konarscy,
• 1616-1624 – Jan Bąkowski,
• 1624-1656 – Konarscy,
• 1656-1685 – Michał Działyński,
• 1687-1719 – Stanisław Działyński,
• wdowa po Stanisławie Działyńskim – Barbara (z d. Heidenstein) z Sulęczyna,
• od 1724 – jej drugi mąż Jakub Wolski,
• od 1725 – Gotfried Ernest Klejna,
• od 1726 – Franciszek Czapski,
• wdowa po Franciszku Czapskim, Katarzyna (z d. Iwanicka)
• jej drugi mąż – Stanisław Skórzewski,
• 1761-1772 – Michał Skórzewski.

Zabytki

Według rejestru zabytków NID^[6] na listę zabytków wpisane są:

• kościół parafialny pw. św. Marcina, 1889-91, nr rej.: 1021 z 24.10.1987
• cmentarz kościelny, nr rej.: j.w.
• cmentarz komunalny, 1939, nr rej.: 1022 z 24.10.1987.

Informacje

Stara Kiszewa w ostatnich latach pełni coraz większą rolę bazy wypadowej i zaopatrzeniowej dla turystów i letników odwiedzających licznie pobliskie lasy i jeziora.

Atrakcje turystyczne

Zamek Kiszewski

(c) Lucas / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0

Zamek Kiszewski, mur południowy z basztą

(c) Stako, CC-BY-SA-3.0

Zamek Kiszewski – renesansowa baszta przybramna i XIX w. pałac

Baszta przybramna od strony dziedzińca

(c) Stako, CC-BY-SA-3.0

Zamek Kiszewski – XIX w. rekonstrukcja południowej baszty narożnej

Baszta przybramna

Zamek Kiszewski, widok ogólny

Zamek Kiszewski – pozostałości murów obronnych i baszty zachodniej

Zamek Kiszewski

Przystań kajakowa na Wierzycy w Starej Kiszewie

• pozostałości zamku krzyżackiego w oddalonym o 1,5 km Zamku Kiszewskim (obecnie w ręku prywatnego właściciela). Z dawnego podgrodzia zachowały się (w stanie ruiny) trzy gotyckie narożne baszty (północna, zachodnia i wschodnia) z łączącymi je murami obronnymi oraz (w dobrym stanie) renesansowa baszta przybramna, w której znajduje się pomieszczenie z oryginalnym sklepieniem gwiaździstym. Gotycką bramę forteczki rozbudowano w początku XVII w., zdobiąc ją w duchu renesansu. Czwartą, południową bramę zrekonstruowano w XIX w. wykorzystując pierwotne fundamenty. W 1856 r. pomiędzy bramą wjazdową a basztą południową wzniesiony został klasycystyczny dworek ówczesnego właściciela folwarku, obecnie remontowany. Pod budynkiem gospodarczym w północno-zachodniej części przedzamcza znajduje się gotycka piwnica ze sklepieniem kolebkowym. Całość założenia ma kształt nieregularnego czworoboku o długości 79 m, szerokościach: 43 m i 63 m.
• mała elektrownia wodna na Wierzycy w Zamku Kiszewskim
• neogotycki kościół parafialny pw. św. Marcina z 1891 w Starej Kiszewie, wewnątrz pięć malowideł ściennych ze scenami z życia patrona
• drewniana kaplica przedpogrzebowa na cmentarzu przykościelnym, wykonana z bali drewnianych pochodzących ze starego, XVIII-wiecznego kościoła
• kapliczka nasłupowa – drewniana figura św. Jana Nepomucena z XIX w. w ogrodzie plebanii w Starej Kiszewie
• stare chaty kociewskie
• liczne jeziora położone w niewielkiej (4-5 km) odległości: Krąg, Wygonin, Prusionki, Drzęczno, Białe Błota itd.
• rezerwat florystyczno-leśny Krwawe Doły, w leśnictwie Cięgardło
• rezerwat roślinności bagiennej Czerwone Błota w Konarzynach
• sąsiedztwo Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego ze stolicą we Wdzydzach

Dla mieszkańców i turystów

Gminna Hala Sportowa

Gminna Hala Sportowa

• urząd gminy
• kościół rzymskokatolicki
• urząd pocztowy
• ośrodek zdrowia
• apteka
• przedszkole
• szkoła podstawowa i gimnazjum
• gminna hala sportowa
• komunikacja PKS – połączenie z Gdańskiem, Kościerzyną, Starogardem Gdańskim, Skarszewami, Konarzynami, Chwarznem
• stacja benzynowa
• restauracja
• liczne sklepy spożywcze i przemysłowe

Zobacz też

• Nowa Kiszewa

Przypisy

Bibliografia

• Lustracja Województw Prus Królewskich 1765. T. I. Województwo Pomorskie. Cz. 2. Powiaty Tczewski Gdański i Nowski + mapka (red.) Dygdała Jerzy, ISBN 83-87639-56-7, Wydawnictwo: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 2003, link zewnętrzny
• Franciszek Mamuszka i Izabela Trojanowska – Kościerzyna i ziemia kościerska – Wydawnictwo Morskie Gdańsk, 1972.

Linki zewnętrzne

• Urząd Gminy Stara Kiszewa
• Strona parafii Stara Kiszewa
• Stara Kiszewa i Zamek Kiszewski. szramka.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-05-17)].
• Stara Kiszewa (strona prywatna)
• Regionalna legenda dotycząca nazwy miejscowości. parafiakonarzyny.pelplin.opoka.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-17)].
• Kiszewa Stara, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 112 .