Stare Miasto w Piotrkowie Trybunalskim

Stare Miasto w Piotrkowie Trybunalskim

część miasta Piotrkowa Trybunalskiego
Rynek Trybunalski
Państwo	Polska
Województwo	łódzkie
Miasto	Piotrków Trybunalski
Prawa miejskie	XIII/XIV w.
Plan Starego Miasta
Położenie na mapie Piotrkowa Trybunalskiego Stare Miasto w Piotrkowie Trybunalskim
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Stare Miasto w Piotrkowie Trybunalskim
Położenie na mapie województwa łódzkiego Stare Miasto w Piotrkowie Trybunalskim
51,408250°N 19,695880°E/51,408250 19,695880
Portal Polska

Obszar Starego Miasta na planie współczesnego Piotrkowa

Stare Miasto w Piotrkowie Trybunalskim – najstarsza część Piotrkowa Trybunalskiego wywodząca się z XIV-wiecznego miasta lokacyjnego.

Obszar

Stare Miasto nie stanowi formalnej jednostki pomocniczej gminy, leży natomiast w granicach Osiedla „Centrum” (które do 2017 nosiło nazwę Osiedle „Starówka”)^[1][2].

Na Starym Mieście leżą w całości lub częściowo ulice i place^[3][4]:

• Rynek Trybunalski
• Plac Stefana Czarnieckiego
• ul. Farna
• ul. Grodzka
• ul. Konarskiego
• ul. Łazienna Mokra
• ul. Pijarska
• ul. Rwańska
• ul. Rycerska
• ul. Sieradzka
• ul. Szewska
• ul. Krakowskie Przedmieście (fragment)
• ul. Starowarszawska (fragment)
• ul. Wojska Polskiego (fragment)
• ul. Zamkowa (fragment)

Wzdłuż dawnych murów miejskich, ale już poza obszarem Starego Miasta, biegnie ul. Zamurowa, Plac Niepodległości, Plac Tadeusza Kościuszki i ul. Stronczyńskiego^[4][5].

Od 2011 główne ulice Starego Miasta nie mają statusu dróg gminnych, dzięki czemu uproszczone są procedury dotyczące organizacji wydarzeń kulturalnych i rozrywkowych^[6].

Historia

Rekonstrukcja planu Piotrkowa w 2. poł. XVI w.

Osada przedlokacyjna

Osadnictwo na terenie dzisiejszego Piotrkowa mogło pojawić się już w VIII wieku^[7]. W XI w. mógł istnieć w miejscu Piotrkowa ośrodek dóbr książęcych, przy którym wykształciła się osada targowa^[8]. Od XIII w. odbywały się w Piotrkowie zjazdy rycerstwa i duchowieństwa^[8]. Na podstawie wrzecionowatego kształtu obszaru między ul. Rwańską a Placem Czarnieckiego wysuwano hipotezę, że być może w okresie przedlokacyjnym istniała tu wieś typu owalnego^[9]. Jednak taki układ wynikał prawdopodobnie z dopasowania do doliny rzeczki Strawy po wschodniej stronie miasta^[9].

Miasto lokacyjne

Prawa miejskie

Dokładna data uzyskania praw miejskich przez Piotrków nie jest znana. Pierwsza pisana wzmianka o Piotrkowie pochodzi z 1217^[8]. Z XIII w. znanych jest jeszcze kolejnych pięć wzmianek, jednak żadna nie mówi o Piotrkowie jako ośrodku miejskim^[10]. Niektórzy badacze stawiali hipotezę, że Piotrków mógł uzyskać prawa miejskie już około 1270–1290, jednak nie jest ona udowodniona^[10]. Najstarsza wzmianka nazywająca Piotrków miastem (civitas) pochodzi z 1313, aczkolwiek określenie to stosowano również do grodów nieposiadających praw miejskich^[11]. Najstarszym dokumentem mówiącym wprost o prawach miejskich Piotrkowa jest dokument wystawiony przez Władysława Jagiełłę w 1404 – potwierdza on wcześniejsze dokumenty lokacyjne, które zostały zniszczone w pożarze, jednak nie zawiera daty nadania wcześniejszych praw^[12]. Zatem możliwe jest, że Piotrków został lokowany przed 1313, ale nie można wykluczyć, że stało się to w późniejszych dziesięcioleciach XIV wieku^[13].

Uzyskanie praw miejskich było ważnym momentem w rozwoju Piotrkowa^[14]. Ówcześnie lokacja miasta wiązała się zwykle z wyznaczeniem zaplanowanego zwartego układu urbanistycznego z rynkiem i ratuszem w centrum oraz siatką regularnych ulic^[15]. Tego typu miasto lokacyjne z rynkiem i odchodzącymi od niego ośmioma ulicami rozwinęło się w Piotrkowie w XIV wieku^[7]. Zostało umiejscowione na cyplu między opływającymi go w podmokłych dolinach rzeczkami: Strawa (od wschodu i północy) i Strawka (od południa)^[16][17]. Otrzymało formę nieregularnego wieloboku o wymiarach około 300x350 m, wydłużonego w kierunku północ-południe^[16]. Powierzchnia miasta wynosiła około 8 ha^[17].

W mieście zastosowano szachownicowy układ ulic, charakterystyczny dla późnego średniowiecza, aczkolwiek zniekształcony nieco przystosowaniem do miejscowych warunków terenowych^[16]. W układzie można wyróżnić pięć bloków zabudowy o przebiegu równoleżnikowym^[16]. W centrum wytyczono rynek o wymiarach 45x65 m, z wychodzącymi z jego narożników ośmioma ulicami^[16].

Piotrków w 1657 na sztychu Erika Dahlbergha

Mury miejskie

Odrys widoku Rynku sprzed pożaru w 1786.

Kościół i kolegium jezuickie (grafika z ok. 1800)

Ratusz w XIX w.

Ul. Konarskiego i kościół jezuicki (ok. 1870)

Panorama miasta od strony południowo-zachodniej (ok. 1877)

Okolice Rynku (ok. 1933)

Wieże kościołów i dachy Starego Miasta przed 1939

Budowę murów miejskich, zapoczątkowaną być może za panowania Kazimierza Wielkiego, ukończono do schyłku XIV wieku^[7]. Mury miały grubość 1,8 m oraz wysokość 5 m^[18]. Ich długość wynosiła 1050 m^[17]. Opis z 1629 wymienia w murach 10 baszt^[18]. Miasto posiadało trzy bramy – na wschodzie Brama Wolborska (ul. Grodzka), na zachodzie Brama Sieradzka (ul. Sieradzka), na południu Brama Krakowska (ul. Krakowskie Przedmieście)^[19].

Na podstawie istnienia ulicy o nazwie Nowe Miasto wysuwano hipotezę, że być może miasto w XIV w. zajmowało mniejszy obszar, a poszerzono je w XV wieku^[17]. Jednak przeciw tej hipotezie przemawia fakt, że nie są znane z terenu średniowiecznej Polski żadne przykłady tak kosztownej inwestycji, jak przesuwanie murów miejskich^[17].

Ratusz

Nie wiadomo dokładnie, kiedy powstał ratusz na Rynku – budynek potwierdzony jest w połowie XVI w., ale być może budowla istniała wcześniej^[20]. Od końca XVI w. odbywały się w Piotrkowie, prawdopodobnie w ratuszu, posiedzenia Trybunału Koronnego dotyczące spraw dotyczące spraw z terenów Wielkopolski, Mazowsza, Kujaw i Prus Królewskich^[20]. W tym czasie władze miejskie przenosiły się być może do kamienicy wójtowskiej przy wschodniej pierzei Rynku^[21].

Rozwój

Od 1438 do 1492 w Piotrkowie odbyło się około 50 zjazdów szlachty, a w latach 1493–1567 obradowało 38 sejmów^[22]. Fakt ten wpływał na oblicze miasta, wymuszając przystosowanie go do przyjmowania okresowo dużej liczby gości^[22]. Już od XIV w. rozwijały się także osady położone poza murami miejskimi^[16].

W XVI w. Piotrków stanowił największy zespół miejski w woj. sieradzkim^[23]. Szacuje się, że w połowie XVI w. zamieszkiwało w Piotrkowie około 2 tys. osób (nie licząc przedmieść)^[24]. Podobna liczba ludności utrzymywała się w XVII wieku^[25]. Natomiast dane z końca XVIII wieku wskazują, że liczba mieszkańców nie przekraczała 1,5 tys. osób^[25].

Miasto było wielokrotnie niszczone przez pożary – w źródłach wymienione są m.in. duże pożary w 1516, 1544, 1615, 1640, 1648, 1731, 1786^[26]. Koszty odbudowy po niszczycielskim pożarze w 1786 szacowano na 200 tys. ówczesnych złotych^[27]. Projekt odbudowy, w tym poszerzenie niektórych ulic, opracował Dominik Merlini, nie został on jednak zrealizowany^[27]. Z tego czasu pochodzi też pierwszy zachowany plan Piotrkowa – nie ma on podanego autora, przyjmuje się jednak, że wykonał go Merlini lub przynajmniej zlecił opracowanie^[23].

W wiekach XVI–XVIII zmiany w siatce ulic były niewielkie^[18]. W porównaniu do najstarszego planu Piotrkowa z XVIII w. współcześnie bez zmian pozostały cztery nazwy ulic: Grodzka, Łazienna Mokra, Sieradzka i Rwańska^[17]. Trzy kolejne ulice noszą nowe nazwy: Łazienna Sucha – Konarskiego, Dominikańska – Wojska Polskiego, Kościelna – Farna^[17]. Nastąpiło też przesunięcie nazw ulic – dawna ulica Rycerska to obecnie Szewska, zaś dawne ulice Nowe Miasto i Szewska to współczesna Rycerska^[17].

Zabudowa

W XIV–XVI dominowała prawdopodobnie zabudowa drewniana i tzw. mur pruski, zaś murowane domy istniały jedynie wokół rynku^[18]. W latach 1565 i 1629 w Piotrkowie istniało około 190 domów, w większości drewnianych^[21]. W 1565 własnością szlachecką był tylko jeden dom w granicach miasta, zaś w 1629 liczba takich domów wzrosła do 14–15^[28].

Najstarszymi kościołami na Starym Mieście są kościół św. Jacka i św. Doroty (około 1331–1340) i kościół farny św. Jakuba (koniec XIV wieku)^[20]. Obok kościoła farnego znajdował się cmentarz, dwór plebana i budynek szkoły parafialnej^[21].

Kolejne świątynie i klasztor powstały na Starym Mieście w XVII wieku. W 1627 wzniesiono kościół Matki Bożej Śnieżnej, a w kolejnych latach rozbudowywano przy nim klasztor dominikanek^[29]. Na przełomie XVII i XVIII w. przy ul. Rwańskiej powstał kościół i kolegium pijarów^[29]. Pijarzy opuścili zabudowania po pożarze w 1786^[29]. Dawna świątynia pijarów pełni od schyłku XVIII w. rolę kościół ewangelicko-augsburskiego, zaś w dawnych budynkach kolegium w latach 1793–2005 mieściło się więzienie^[29].

W latach 1701–1727 został zbudowany przez jezuitów kościół św. Franciszka Ksawerego, będący największą ówcześnie realizacją sakralną w Piotrkowie^[29]. W latach 1754–1803 powstawał budynek kolegium, mieszczący dziś I Liceum Ogólnokształcące^[29].

Mimo ogólnego upadku miast i zniszczeń wojennych w Polsce w XVII–XVIII w. Stare Miasto w Piotrkowie przetrwało stosunkowo lepiej na tle innych ośrodków w Polsce^[30]. Pod koniec XVIII w. istniało w Piotrkowie około 70–80 murowanych budynków^[31]. Dane z lat 1798 i 1805 wskazują, że domy murowane stanowiły około 29% budynków miasta^[32].

Zabory

Po rozbiorach miasto straciło na znaczeniu, co odbiło się negatywnie na rozwoju miasta^[31]. Na przełomie XVIII i XIX w. na terenie miasta było około 30 niezamieszkanych domostw^[32]. W 1816 prawie połowa kamienic przy Rynku była uszkodzona i niezamieszkana^[31]. W latach 1817–1824 rozebrano mury i bramy obronne, pozostawiając tylko ich fragmenty przy klasztorze dominikanek i jezuitów^[31]. W 1868 rozebrano ratusz^[31]. Miasto zaczęło się ponownie rozwijać prężniej, gdy w 1867 utworzono gubernię piotrkowską ze stolicą w Piotrkowie^[31]. Stare Miasto przestało jednak pełnić funkcję centrum administracyjnego miasta, zaś nowe centrum zaczęło powstawać na zachód od Starego Miasta^[31][33].

Współczesność

W latach 2007–2013 w ramach programów rewitalizacyjnych wyremontowane zostały główne ciągi komunikacyjnego Starego Miasta – Rynek i ulice^[34]. Położono m.in. nawierzchnię z kostki i płyt granitowych, a także wymieniono elementy oświetlenia i małej architektury na stylizowane, nawiązujące charakterem do zabytkowej zabudowy^[34].

Na Starym Mieście w Piotrkowie oraz we wnętrzach obiektów położonych w jego obszarze kręcono liczne filmy fabularne i seriale, m.in.: Ewa chce spać, Życie raz jeszcze, Potem nastąpi cisza, Vabank, Jan Serce, W cieniu nienawiści, Nowy Jork, czwarta rano, Komediantka, Psy, Uprowadzenie Agaty, Jakub kłamca, Syzyfowe prace, Pan Tadeusz, Przeprowadzki, Masz na imię Justine, W ciemności^[35]. Dla filmowców atutem Starego Miasta jest m.in. stosunkowo dobrze zachowana dawna architektura, niewielki rynek, stare kościoły, ulice o ciekawych perspektywach, podwórka kamienic, a także bliskość ośrodków filmowych w Łodzi i Warszawie^[36]. Dzięki temu Stare Miasto mogło odtwarzać plenery dawnych miast i miasteczek^[36].

Architektura

Obiekty sakralne

Dawny klasztor dominikanek i fragment murów obronnych

Kościół ewangelicki i ulica Rwańska

Kościół jezuitów

Kościół farny św. Jakuba

Kościół św. Jacka i św. Doroty

Budynki i kamienice

Północna pierzeja Rynku

Kamienice Starego Miasta od strony placu Kościuszki

Dawne kolegium jezuitów

Kamienice u zbiegu Rynku i ulic Grodzkiej oraz Konarskiego

Kamienica przy Placu Czarnieckiego 10

Kamienica na rogu ul. Farnej i Starowarszawskiej

Ulice i place

Plac Czarnieckiego

Ul. Konarskiego

Ul. Krakowskie Przedmieście

Ul. Pijarska

Ul. Rwańska

Ul. Rycerska

Ul. Szewska

Układ urbanistyczny Starego Miasta posiada rangę krajową^[33] i stanowi jeden z najciekawszych w Polsce środkowej zespołów dawnej zabudowy miejskiej^[3]. Układ ten ukształtował się w XIII/XIV wieku i zachował się do dzisiaj bez większych zmian^[33].

W wyniku licznych pożarów, zniszczeń wojennych i przebudów większość kamienic posiada elewacje klasycystyczne z XIX w., jednak zdarzają się zachowane starsze detale architektoniczne^[33]. Jeszcze w początkach XX w. część domów przy rynku miała podcienia^[27].

Zabytki

Rejestr zabytków

Całe Stare Miasto wpisane jest do rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa pod numerem 89-IX-35 z 24.07.1948, z 1.02.1962 i z 23.02.2004 jako „dzielnica staromiejska – plac Trybunalski”^[37]. Tym samym ochronie podlega staromiejski układ przestrzenny, m.in. linie regulacyjne ulic, skala i typ zabudowy, układ komunikacyjny oraz układ pierzei^[38].

Do rejestru zabytków wpisane są też następujące obiekty z obszaru Starego Miasta^[37][39]:

• kościół farny św. Jakuba i plebania
• zespół klasztorny dominikanek: kościół Matki Bożej Śnieżnej, klasztor, plebania
• zespół klasztorny dominikanów: kościół św. Jacka i św. Doroty, klasztor (obecnie plebania), kaplica MB Różańcowej
• zespół klasztorny jezuitów: kościół św. Franciszka Ksawerego, nowe kolegium (obecnie I Liceum Ogólnokształcące), stare kolegium (klasztor)
• zespół klasztorny pijarów: kościół (obecnie kościół ewangelicki), klasztor
• mury obronne (pozostałości)
• budynek Gimnazjum Żeńskiego
• domy i kamienice:
  • Plac Czarnieckiego 7, 9, 10
  • ul. Farna 2, 3, 4, 5, 6, 8
  • ul. Grodzka 1, 2, 6
  • ul. Konarskiego 2, 4
  • ul. Łazienna Mokra 1, 2
  • ul. Pijarska 5
  • Plac Kościuszki 6
  • ul. Rwańska 1, 2, 4, 6
  • ul. Rycerska 10, 12
  • Rynek Trybunalski 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12
  • ul. Sieradzka 1, 4, 6, 8
  • ul. Stronczyńskiego 1
  • ul. Szewska 2, 3, 5

Dwa zabytki z rejestru – zespół klasztorny jezuitów oraz kościół farny św. Jakuba – znajdują się na liście zabytków reprezentatywnych i priorytetowych dla województwa łódzkiego^[38].

Niektóre zabytki z epoki staropolskiej w centrum Piotrkowa, takie jak Zamek Królewski czy klasztor i kościół bernardynów, znajdują się poza obszarem Starego Miasta i dawnych murów miejskich^[40].

Gminna ewidencja zabytków

Do gminnej ewidencji zabytków miasta Piotrkowa Trybunalskiego, oprócz obiektów z rejestru zabytków, są też wpisane budynki^[41]:

• Plac Czarnieckiego 2, 3, 4, 5, 8
• Plac Kościuszki 7
• ul. Grodzka 3
• ul. Łazienna Mokra 4, 6
• ul. Pijarska 1, 3, 7
• ul. Rwańska 5, 9
• ul. Rycerska 5, 8, 14
• ul. Sieradzka 2, 3, 5, 10
• ul. Szewska 1, 10
• ul. Wojska Polskiego 20, 22

Przypisy

Bibliografia

• Atlas historyczny Polski. Województwo sieradzkie i łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Część II Komentarz Indeksy. Henryk Rutkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Historii PAN, 1998. ISBN 83-86301-75-9.
• Wojciech Baran-Kozłowski. Prastare dzieje Piotrkowa – czyli słów parę o mieście Piotrkowie. „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”. t. 18 z. 2, s. 21–37, 2017. 
• Gminny program opieki nad zabytkami gminy miasta Piotrków Trybunalski na lata 2015–2018, Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego, 2014 .
• Wojciech Kalinowski, Henryk Rutkowski. Piotrków Trybunalski. „Ochrona Zabytków”. 7/2 (25), s. 77-93, 1954. 
• Program rewitalizacji dla Miasta Piotrkowa Trybunalskiego do 2023 roku, Rada Miasta Piotrkowa Trybunalskiego, 2016 .
• Łukasz M. Sadowski. Piotrków Trybunalski : miasto królewskie i miasto gubernialne. „Sztuka Europy Wschodniej”. 1, s. 269-277, 2013. 
• Zdzisław Włodarczyk. Piotrków na przełomie XVIII i XIX w. w świetle zestawień Oswalda. „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”. 6, s. 329–339, 2004.