Staromieście (Rzeszów)

Staromieście

część Rzeszowa
Wieża kościoła świętego Józefa (proj. Z. Hendel), wybudowany w latach 1900–1904
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Miasto	Rzeszów
Dzielnica	2 osiedla
Data założenia	XV wiek
W granicach Rzeszowa	1 lipca 1951[1]
Wysokość	219 m n.p.m.
Populacja (2008) • liczba ludności	ok. 12 300
Strefa numeracyjna	17
Tablice rejestracyjne	RZ
Położenie na mapie Rzeszowa Staromieście
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Staromieście
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Staromieście
50°03′32″N 22°00′06″E/50,058889 22,001667
Strona internetowa
Portal Polska

Staromieście – część Rzeszowa, dzielnica niestanowiąca jednostki pomocniczej gminy, położona na północ od centrum miasta^[2].

Obejmuje ona część osiedla 1000-Lecia oraz osiedle Staromieście. Mieści się wzdłuż dróg wylotowych z miasta w kierunku Lublina i Warszawy. Od południa ogranicza ją linia kolejowa nr 91 (Kraków – Medyka), od zachodu linia nr 71 (Rzeszów - Tarnobrzeg), od wschodu Wisłok, a od północy granica miasta (z wsiami Zaczernie oraz Trzebownisko). Przepływają przez nią rzeka Wisłok, potok Przyrwa i strumyk Krzypopa^[3]. Główne ulice to: Lubelska, Warszawska, Marszałkowska i Staromiejska oraz aleja Wyzwolenia.

Wieś szlachecka Staromiesczie, własność Ligęzów, położona była w 1589 w ziemi przemyskiej województwa ruskiego^[4].

Układ przestrzenny

Jako dzielnica Staromieście wchłaniane było przez Rzeszów w dwóch etapach:

• 1902 przyłączono historyczną, niewielką południową część (rejon ronda Jana Pawła II) wraz z sąsiednią, samodzielną gminą Ruska Wieś, która łączyła Rzeszów i Staromieście
• w 1951 resztę sołectwa, aż po Miłocin

Widoczne jest to w niejednolitym układzie urbanistycznym. Jest to jedna z nielicznych dziś dzielnica miasta, która pomimo licznych planów urbanistycznych i długiego okresu przynależności do Rzeszowa zachowała w dużej mierze swoją wiejską, postruralistyczną zabudowę i układ przestrzenny. Jest to tzw. wieś placowa (okolnica)^[5], typowa dla Nadłabia i Czech, tak więc ślady te mogą świadczyć o osadnictwie Głuchoniemców w tym rejonie. Układ przestrzenny tego typu widoczny jest wzdłuż ulic Staromiejskiej i Prusa, które tworzą okolnicę.

Natomiast na południe od Staromieścia, na historycznym terenie gminy Ruska Wieś, zwanym jednak powszechnie i nieodmiennie już od lat międzywojennych raczej błędnie „Staromieściem”, dominuje zabudowa blokowa z lat 70. z budynkami do wysokości 4 pieter, wyjątek stanowią blok przy ulicy Warszawskiej (tzw. „szafa”) i kompleks czterech 10-piętrowych bloków przy ul. Sienkiewicza. W samej dzielnicy dominuje zabudowa jednorodzinna. Niewielkie osiedle bloków położone jest przy ulicy Kolorowej. W niedalekiej przyszłości na północ od istniejącej zabudowy rozpocznie się tu budowa dużego osiedla mieszkaniowego pod nazwą Staromieście-Ogrody i centrum hadlowo-mieszkalnego Bella Dolina^[6].

Historia

Tablica pamiątkowa poświęcona Marii de domo Skrzyńskiej Bobrowiczowej umieszczona na kościele świętego Józefa Robotnika na Staromieściu.

Na terenie Staromieścia istniało przedlokacyjne miasto Rzeszów, stąd też Staromieście w niektórych opracowaniach nazywa się Starym Rzeszowem, Antiqua Reschow^[7], a do końca XVIII wieku nawet Starym Miastem. Znaleziska potwierdzają nawet wcześniejsze osadnictwo w okresie wpływów rzymskich^[8]. Kazimierz Wielki wraz z nadaniem praw miejskich w 1354 r. darował Rzeszów Janowi Pakosławicowi, który przeniósł miasto w miejsce dzisiejszego Rynku. W miarę upływu czasu osiedle nabrało cech wsi podmiejskiej. Staromieście posiadało wybitnie rolniczy charakter. Staromieście do początków wieku XVIII stanowiło część włości rzeszowskich, należących do Lubomirskich. W roku 1726, po śmierci H. A. Lubomirskiego jego majątek rozparcelowano między 3 synów, wedle tego podziału Staromieście przypadło Jerzemu Ignacemu. Po śmierci włość dziedziczy jego syn Teodor, w trakcie gdy nad Rzeszowem faktyczną pieczę sprawuje jego macocha Joanna de domo Stein. Teodor Lubomirski i jego żona Eleonora Małachowska umierają bezdzietnie^[9].

Skomplikowana sytuacja spadkowa wymusza przejęcie majątku przez Joannę i jej syna Franciszka Grzegorza. Ich nieumiejętne gospodarowanie majątkiem powoduje, że są zmuszeni do sprzedaży znacznej jego części. Wtedy Rzeszów przestaje być miastem prywatnym, a Staromieście na skutek licytacji z 1791 roku stało się własnością Ignacego Skrzyńskiego. Poprzez ślub Marii Skrzyńskiej (zm. 1828) z Kajetanem Bobrownickim Staromieście kolejny raz zmieniło właściciela. W rodzinę Bobrownickich wżenił się znany polski architekt - Tadeusz Stryjeński i to właśnie jemu przypisuje się przekonanie rodziny Jędrzejowiczów do kupna nowych posiadłości i wybudowania pałacu jego projektu^[10]. Jędrzejowiczowie już wcześniej dysponowali znacznym majątkiem w okolicach Rzeszowa (28 wsi), choć na stałe mieszkali we Lwowie^[11]. Ostatecznie Adam Jędrzejowicz nabył majątek na Staromieściu w połowie XIX wieku. Znaczną jego cześć rozparcelował i sprzedał, dla siebie, pozostawił znaczną jednak część, przeznaczoną na nowy park i pałac, który ukończono w 1883 roku. Majątek stracili w 1944 roku.

Do wieku XX istniał w pobliżu, na północnym skraju Rzeszowa duży folwark należący do właścicieli wsi - Jędrzejowiczów. Na terenie Staromieścia znajduje się zabytkowy kościół parafialny pw. św. Józefa, wybudowany w początku XX w. w miejscu przynajmniej dwu poprzednich (ostatni barokowy, murowany?). Historia samej parafii sięga wieku XV, najprawdopodobniej przed lokacją istniała tu również cerkiew^[12].

Zwyczaje ludowe

Pałac Jędrzejowiczów (proj. T. Stryjeński, wybudowany w latach 1879 – 1883

Wieś Staromieście cechowały odmienne od rzeszowskich zwyczaje i stroje ludowe. Stworzono również specjale formuł, które wygłaszano w trakcie ludowych rytuałów i obrzędów, jak np. w trakcie osłębów (zalotów, swatania). Wówczas ojciec młodego, lub jego młodszy brat udawał się do domu panny młodej i mówił:

Następnie w zależności od tego czy kandydat na męża był odpowiedni, czy nie swatowa prowadziła ze swatem pewnego rodzaju dialog oparty na ludowych formułach. Wówczas również dochodziło do ustaleń dotyczących ślubu. Całość przypieczętował toast wziesiony wódką (wyscyzychną) przyniesioną przez wysłannika pana młodego. Odmienny jest również strój ludowy. Wprawdzie nie jest on wtróżniany jako grupa typowa dla całej społeczności rzeszowiaków (istnieją trzy regiony kostiumologiczne: rzeszowski, łańcucki i przeworski)^[14], ale różni istotnie detalami i posiada swoją lokalną specyfikę. Mechanizm ten analogiczny jest do zdobnictwa strojów góralskimi parzenicam (różne dla różnych wsi, stanów cywilnych, wieku etc.)

Edukacja

Fabryka „Alima-Gerber” (zał. 1928 r.), od 2007 wchodzi w skład Nestlé

• Przedszkole Publiczne nr 6 (ulica Skrajna)
• Przedszkole Publiczne nr 15 (ulica Kochanowskiego)
• Przedszkole Publiczne nr 16 (ulica Kochanowskiego)
• Szkoła Podstawowa nr 13 im św. Jana Kantego (ulica Skrajna) [1]
• Szkoła Podstawowa nr 19 im Piotra Skargi (ulica Piotra Skargi) [2]
• Gimnazjum nr 10 im. Tadusza Kościuszki (ulica Partyzantów) [3]
• Zespół Szkół Spożywczych im. Tadeusza Rylskiego (ulica Warszawska) [4]
• Zespół Szkół Samochodowych im. Obrońców Westerplatte (ulica Warszawska) [5]
• Instytut Fizjoterapii UR (ulica Warszawska) [6]

Komunikacja

Przystanek kolejowy Rzeszów Zachodni

Instytucje

Zarząd MPK Rzeszów, Państwowa Inspekcja Pracy, II Urząd Skarbowy, Krajowy Rejestr Sądowy

Przemysł i handel

Początkowo wieś stanowiła ważny punkt na mapie rolniczej, ze względu na istniejący folwark. Wygodne ulokowanie w rozwidleniu Przyrwy i Wisłoka umożliwiało spławianie wielu towarów, zarówno do pobliskiego miasta, jak i zgodnie z nurtem w kierunku północnym. W początkach XX wieku istniały tu 2 młyny, które mełły pszenice i mączkę kostną^[15] (Młyn Kleina i Reicha). W latach 30. XX wieku w Rzeszowie powstała fabryka cukierków „Alima”, po wojnie zrezygnowano z produkcji słodyczy na rzecz soków i przecierów owocowo-warzywnych. Nowy zakład powstał przy ulicy Maczka i istnieje tam po dziś dzień (jako Alima-Gerber Nestle). Przy ulicy Trembeckiego znajduje się jedna z 3 fabryk lodów Koral (pozostałe w Nowym Sączu i Limanowej). Przy tej samej ulicy niegdyś swoją przetwórnię miały zakłady mięsne Res-Mięs, obecnie siedziba firmy (przy skrzyżowaniu z ulicą Siemieńskiego) została zaadaptowana na potrzeby II Urzędu Skarbowego w Rzeszowie. Po wyburzeniu dawnych hal kompleksu fabrycznego, od 2008 roku jest tam planowana budowa Osiedla „Wisłok”^[16].

Zabytki

Jedna z zabytkowych kapliczek, ta znajduje się bezpośrednio przy kościele i pochodzi z 1911 roku

• Kościół św. Józefa
• Pałac Jędrzejowiczów
• Kapliczka cmentarna (XVII w.)
• „Czarny Krzyż” (1888 rok)
• Kapliczka przy ul. Staromiejskiej (1898 rok)
• Kaplica Matki Bożej Różańcowej (1907 rok)
• Pomnik Grunwaldu / Kapliczka Matki Boskiej Królowej Polski (1910 rok)

Zobacz też

• Rzeszów
• Historia Rzeszowa

Przypisy