Stary Cmentarz Żydowski w Cieszynie

Stary Cmentarz żydowski
w Cieszynie

nr rej. - A-411/86 z 11 lipca 1986[1] (woj. bielskie) - A/906/2021 z 18 listopada 2021 (woj. śląskie)[2]
(c) Photo: Hons084 / Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0 pl Widok ogólny cmentarza (2012)
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miejscowość	Cieszyn
Adres	ul. Hażlaska 39
Typ cmentarza	wyznaniowy
Wyznanie	judaizm
Stan cmentarza	nieczynny
Powierzchnia cmentarza	1,9 ha
Data otwarcia	1647
Data ostatniego pochówku	przed 1943, 1945 – ofiary masowej egzekucji
Data likwidacji	1943
Zarządca	Gmina Wyznaniowa Żydowska w Bielsku-Białej
Położenie na mapie Cieszyna Stary Cmentarz żydowski w Cieszynie
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Stary Cmentarz żydowski w Cieszynie
Położenie na mapie województwa śląskiego Stary Cmentarz żydowski w Cieszynie
Położenie na mapie powiatu cieszyńskiego Stary Cmentarz żydowski w Cieszynie
49°45′23″N 18°37′43″E/49,756389 18,628611

Wiosna na Starym Cmentarzu

(c) Photo: Hons084 / Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0 pl

Jedna z macew upamiętniająca Jehudę Lejba syna Samuela Herlingera zm. 4 tevet 5598 wg kalendarza hebrajskiego = 1 stycznia 1838 r.

Stary Cmentarz Żydowski przy ulicy Hażlaskiej 39 w Cieszynie jest jedną z dwóch (obok Nowego Cmentarza Żydowskiego) izraelickich nekropolii w mieście i zarazem najstarszą z nich.

Grunt pod cmentarz został zakupiony w 1647 r. i od tego czasu należał do rodziny Singerów^[a]. W 1785 r. cmentarz przestał być własnością prywatną – został sprzedany gminie żydowskiej w Cieszynie. Ostatni pochówek na terenie cmentarza odbył się w 1928 r. W 1986 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków. Cmentarz obecnie^[b] należy do Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Bielsku-Białej.

Do dziś^[b] na terenie cmentarza zachowało się ponad 1500 nagrobków^[c]. Cmentarz ma powierzchnię 1,9 ha i jest otoczony murowanym ogrodzeniem.

Historia

Prywatny cmentarz rodziny Singerów

Początki cmentarza związane są z osobą Jakuba Singera – założyciela najstarszego żydowskiego rodu mieszkającego na stałe w Cieszynie. W 1631 oku zawarł on z księżną Elżbietą Lukrecją umowę o najem cieszyńskiego myta, a instrukcja księżnej z 23 kwietnia 1647 r. nadawała mu – jako książęcemu poborcy podatków – szerokie przywileje, takie jak swobodne wyznawanie religii mojżeszowej i zgoda na urządzenie cmentarza dla zmarłych rodziny Singera^[3].

Jakub Singer zakupił w tym samym roku od mieszczanina Jana Krausa teren na tzw. „Winogradach”, który stał się zalążkiem dzisiejszego cmentarza. Jakub Singer pochowany został na nim jako pierwszy; jednak jego nagrobek nie zachował się do czasów współczesnych. Po wydaniu przez Karola VI edyktu tolerancyjnego w 1713 r. nastąpił napływ ludności żydowskiej do miasta i w związku z tym na cmentarzu pochówki odbywały się znacznie częściej niż dawniej. W związku z brakiem miejsc grzebalnych Singerowie dokupili w 1715 r. fragment gruntu wraz z domem od Jana Fabera, a w 1723 r. kawałek pola od Zuzanny Berisch^[4]. W uzyskanym budynku osadzono sługę, który opiekował się cmentarzem.

W czasach Marii Teresy cmentarz był już powszechnie używany przez Żydów z Cieszyna i okolic. W 1768 r. Singerowie (Hirschel Singer i jego siostra Endel, wdowa po Jakubie Oppenheimie) znów powiększyli areał kirkutu poprzez wykup przylegającego ogrodu pofolwarcznego. Utrzymywali oni w tym okresie grabarza, a za pochówek pobierali wysokie opłaty, choć 20 biednych Żydów rocznie grzebali na własny rachunek z dodaniem przyodziewku^[5].

Cmentarz własnością gminy

31 marca 1785 r. Mojżesz Hirschel Singer sprzedał areał cmentarza za 900 florenów ogółowi 88 tolerowanych rodzin żydowskich w Cieszynie i od tego momentu cmentarz przestał być prywatną własnością rodziny Singerów, lecz gminy żydowskiej obejmującej cały Śląsk Cieszyński. Cmentarz był stale powiększany – w 1802 r. nabyto parcelę Pawła Płoszka, a w 1836 r. teren wyeksploatowanego kamieniołomu. Od tego momentu cmentarz osiągnął swój ostateczny kształt widoczny obecnie.

Około 1820 r. przy cmentarzu wybudowano szpital dla biednych Żydów, a w 1830 r. teren cmentarza otoczono ceglanym murem^[6]. W 2. połowie XIX wieku wybudowano, istniejący do dziś, dom przedpogrzebowy z mieszkaniem dla strażnika i stajnią dla koni i karawanu. Budynek ten był darem Emanuela A. Ziffera – pochodzącego z Cieszyna specjalisty od kolejnictwa w Austrii – i poświęcony był pamięci jego rodziców, o czym informuje tablica^[7].

W 1890 r. ze względu na brak miejsca przeznaczono na cele grzebalne teren starego domu przedpogrzebowego i domku strażnika. Cmentarz osiągnął powierzchnię 0,817 hektara z 1977 kwaterami grobowymi. Postanowiono także wybudować w niewielkiej odległości od starego nowy cmentarz, którego oddanie do użytku miało miejsce w roku 1907^[8]. Po oddaniu nowego cmentarza pochówki na starym kirkucie odbywały się sporadycznie, a ostatni znany z nazwiska pochowany to dr Walter Schramek, zmarły w 1928 r. Stary Cmentarz Żydowski w Cieszynie był więc miejscem pochówków przez blisko 250 lat^[9].

Od XIX wieku cmentarzem zajmowali się członkowie bractwa pogrzebowego „Chewra Kadisza”. W latach 80. i 90. XIX wieku zarządcą cmentarza był Leopold Wolf, a następnie do I wojny światowej długoletni przewodniczący bractwa Moritz Presser.

Podczas II wojny światowej

Na początku września 1939 r. cmentarz został zamknięty przez okupacyjne władze niemieckie, a w 1941 r. skonfiskowany na rzecz III Rzeszy^[10]. W marcu 1943 r. wydano zarządzenie o przekształceniu cieszyńskich cmentarzy w parki, gdyż po „przesiedleniu” miejscowych Żydów nie będą już używane. Do końca wojny nic jednak w tej kwestii nie przedsięwzięto i cmentarz przetrwał okupację w dobrym stanie. Na terenie starego cmentarza gestapo przeprowadziło w kwietniu 1945 r. egzekucję 81 zakładników – w tym 18 czechosłowackich skautów. Po wojnie ciała zostały ekshumowane i przeniesione do zbiorowej mogiły na Cmentarzu Komunalnym w Cieszynie.

Po wojnie

Po wojnie cmentarzem opiekowała się Kongregacja Wyznania Mojżeszowego w Cieszynie, a od 1966 r. Kongregacja w Bielsku-Białej. Następowała szybka dewastacja cmentarza – kradziono m.in. stare macewy na cele budowlane, a stan wykonanych z piaskowca macew pogarszało duże zasolenie gleby. Dom przedpogrzebowy został wyremontowany w latach 1972-1973, a następnie był wynajmowany na magazyny. W 1986 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków^[8]. Po 1989 r. Gmina Wyznaniowa Żydowska w Bielsku-Białej usiłowała zachować czystość i na bieżąco dokonywać niezbędnych napraw na terenie cmentarza. Rozebrany został grożący zawaleniem fragment okalającego cmentarz ceglanego muru.

Sztuka sepulkralna

Podwójna macewa małżonków Dawida syna Józefa i Małki córki Jakuba z 1763 r.

Do czasów współczesnych zachowało się 1576 nagrobków, a najstarszy z nich pochodzi z 1686 r.^[9]

Najstarsze nagrobki to małe i grube stele z piaskowca zakończone trójkątem lub łukiem odcinkowym. Wgłębne inskrypcje składają się z dużych, dość ozdobnych liter. Nagrobki z drugiej ćwierci XVIII wieku są już większe i posiadają pierwsze elementy ornamentyki – takie jak rozety i wici roślinne. Około roku 1750 pojawiły się nagrobki zwieńczone łukiem pełnym, a w latach 60. wzbogacone zostały o ornamenty i elementy symboliczne (heraldyczne lwy – łączone z imieniem zmarłego, Drzewo Życia, lewicki dzban – symbol posługi kapłańskiej, korona – nawiązanie do talmudycznych trzech koron wieńczących ludzkie dzieło).

Inskrypcje stosowane na macewach w Cieszynie są bardzo krótkie i proste – należą do nich, oprócz imienia zmarłego i daty urodzenia i śmierci, krótkie pochwały dotyczące sprawiedliwości, bogobojności czy dobroczynności i opieki nad ubogimi. Sporadycznie pojawiają się dłuższe teksty nagrobne jak na steli zmarłego 22 kwietnia 1791 r. Izaaka syna Aszera z Wodzisławia:

„W piątek w drugi dzień półświęta Paschy 551 przyszedł Izaak do dołu na polu i upadł i pogrążył się w wodzie i łzach naszych oczu”^[11].

Nagrobki powstałe od połowy XIX wieku straciły wygląd tradycyjnych macew, co wynikało z asymilacji Żydów^[12]. Pojawiają się nawiązania do stylistyki neoklasycznej (kwiat akantu, jońskie lub doryckie półkolumienki), a od połowy lat 50. obelisk – typowa forma nagrobna żydowskich środowisk asymilowanych. Nagrobki obeliskowe pozbawione są cech identyfikacji religijnej, czasem nie posiadają nawet inskrypcji hebrajskiej – epitafia wyryte są alfabetem łacińskim, najczęściej w języku niemieckim. Wykonane są już nie z piaskowca, lecz ciemnego granitu i wapienia krystalicznego^[13]. Na cmentarzu znajdują się także dwa nagrobki żeliwne (Ignaza Loebensteina i Estery Altman) z drugiej połowy XIX wieku. Najprawdopodobniej w Cieszynie znajdowały się także nagrobki drewniane, stosowane w ubogich pochówkach, żaden jednak nie przetrwał do naszych czasów^[14].

Zobacz też

• Nowy Cmentarz Żydowski w Cieszynie
• Cmentarz żydowski w Czeskim Cieszynie
• Cmentarz żydowski w Bielsku-Białej

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Spyra J., Stary cmentarz żydowski w Cieszynie, „Kalendarz Cieszyński 1997”, Cieszyn 1996, s. 92-95
• Berger, H.: Zur Geschichte des jüdischen Friedhofs in Teschen. Monatsschrift für Geschichte und Wissenschaft des Judentums, 1895-1896, Heft 1, s. 37-40. [1][2]
• Żydowskie zabytki Cieszyna i Czeskiego Cieszyna pod red. Janusza Spyry, 1999 ISBN 83-908299-8-3
• Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura – leksykon, JerzyJ. Tomaszewski (red.), AndrzejA. Żbikowski (red.), AlinaA. Cała, Warszawa: „Cyklady”, 2001, ISBN 83-86859-58-X, OCLC 69476463 .
• Przemysław Burchard: Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce. Warszawa: 1990, s. 199-200.

Linki zewnętrzne

• Stary cmentarz żydowski w Cieszynie na portalu Wirtualny Sztetl
• Stary cmentarz żydowski w Cieszynie (www.kirkuty.xt.pl)
• Film o starym cmentarzu żydowskim w Cieszynie