Stary Cmentarz Żydowski we Wrocławiu

Stary Cmentarz Żydowski we Wrocławiu

nr rej. 322/Wm z 24 maja 1975
Jedna z alei cmentarza
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Miejscowość	Wrocław
Adres	ul. Ślężna 37/39
Typ cmentarza	wyznaniowy
Wyznanie	judaizm
Stan cmentarza	nieczynny, udostępniony jako muzeum
Data otwarcia	16 listopada 1856
Data ostatniego pochówku	25 sierpnia 1942
Zarządca	Muzeum Miejskie Wrocławia
Mapa cmentarza
Położenie na mapie Wrocławia Stary Cmentarz Żydowski we Wrocławiu
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Stary Cmentarz Żydowski we Wrocławiu
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Stary Cmentarz Żydowski we Wrocławiu
51°05′12″N 17°01′30″E/51,086667 17,025000

Brama cmentarna w 2007

Stary cmentarz żydowski we Wrocławiu – kirkut znajdujący się przy ulicy Ślężnej we Wrocławiu, stanowi obecnie Muzeum Sztuki Cmentarnej, które jest oddziałem Muzeum Miejskiego Wrocławia. Jego łączna powierzchnia to 4,6 ha, znajduje się na nim około 12 tysięcy nagrobków^[a]. Znajdują się tutaj groby Żydów przybyłych z odległych stron, m.in. z Gdańska, Warszawy, Bonn, Hamburga czy Bostonu. Nekropolia jest miejscem szczególnie ważnym dla historyków, jako miejsce pochówku wielu znanych osób nie tylko z Wrocławia, ale i z Europy.

Cmentarz wyraźnie odróżnia się od kirkutów Europy Wschodniej. To miejsce różnorodnych form sztuki nagrobnej, bogatej symboliki, niezwykłego zdobnictwa macew oraz budowli. Niektóre z nich wzorowane są na stylu mauretańskim czy egipskim.

Cmentarz można zwiedzać codziennie w godzinach 09:00 - 16:00 w okresie zimowym (XI - III) ; 09:00 - 18:00 w okresie letnim (IV - X) ; wstęp bezpłatny w czwartki.

Historia

Oryginalne rzeźby na nagrobkach

Początki historii cmentarza sięgają 1856 roku. Wówczas to w celu stworzenia nowego miejsca pochówku wrocławska gmina żydowska zaczęła nabywać działki we wsi Gabitz (Gajowice) przy Lohestrasse (obecnie ul. Ślężna). Zakupiony teren został otoczony murem, uporządkowany, następnie wyznaczono na nim alejki. Jego powierzchnia wynosiła wtedy około 3 ha. Kilka lat później obszar ten został powiększony. Jego łączna powierzchnia wynosi od tamtej pory 4,6 ha.

W początkowej fazie istnienia cmentarza wzniesiono dom przedpogrzebowy oraz mieszkanie inspektora cmentarza. Budynki te jednak, przede wszystkim ze względu na zły stan oraz możliwość pomieszczenia niewielkiej liczby osób zostały zastąpione w 1912 roku nowymi. Autorami projektu byli bracia: Paul i Richard Ehrlich. Wzniesiono wówczas dwupiętrowy dom zarządu cmentarza, w którym znajdowały się mieszkania inspektora oraz grabarza, biuro i kwiaciarnia, oraz kaplica i latarnia, które zostały postawione przy bramie wejściowej do nekropolii.

Pierwszy oficjalny pochówek odbył się 17 listopada 1856. Był to pogrzeb kupca – Lobela Sterna. Ziemia cmentarna została wówczas pobłogosławiona przez rabina Abrahama Geigera. Można tu znaleźć jednak nagrobki o wiele starsze, bo pochodzące z cmentarzy żydowskich istniejących w średniowieczu. Nagrobki były odkrywane na przełomie poprzednich stuleci w różnych miejscach miasta i następnie przenoszone do centralnego lapidarium. Najstarszy z nich ma wyrytą datę 4 sierpnia 1203 i wzniesiony został Dawidowi, kantorowi „o głosie miłym”.

Wraz z nadejściem II wojny światowej pogrzeby na cmentarzu zaczęły powoli ustawać, a w 1943 został on całkowicie zamknięty. Na niektórych macewach znajdują się ślady po kulach, jest to związane z faktem, iż cmentarz był terenem działań zbrojnych w czasie walk o miasto w 1945.

Nekropolia 24 maja 1975 została wpisana do rejestru zabytków. Niedługo po tym fakcie zaczęły się prace nad odnową otaczającego ją muru, konserwacją nagrobków i alejek. Od 1988 roku możemy odwiedzać to miejsce jako Muzeum Architektury Cmentarnej. Obecnie stanowi ono Muzeum Sztuki Cmentarnej i jest oddziałem Muzeum Miejskiego Wrocławia.

Położenie

Cmentarz znajduje się w narożniku ulic Ślężnej i Sztabowej^[1], na osiedlu Powstańców Śląskich. Otoczony jest wysokim białym murem. Wejście do cmentarza znajduje się od strony Zaułka Ferdynanda Lassalle.

Dojazd do cmentarza zapewnia linia tramwajowa nr: 9, – przystanek: „Uniwersytet Ekonomiczny” oraz linie autobusowe 133 i 134 – przystanek: „Uniwersytet Ekonomiczny”.

Jeden z kwartałów cmentarza; w tle: po lewej wieża ciśnień przy al. Wiśniowej, po prawej kościół św. Augustyna przy ul. Sudeckiej i Sztabowej

Nagrobki sławnych osób i symbolika

Nagrobek Ferdinanda Lassalle – twórcy pierwszej partii robotniczej w Niemczech

Nagrobek Ferdinanda Juliusa Cohna – wybitnego botanika

Interesujący grobowiec rodziny Kauffmannów, gdzie jest pochowany m.in. Max Kauffmann – przemysłowiec

Ciekawe zdobienia na grobowcu Friedmannów

Dwie rodzinne płyty nagrobne

Pochowani

Cmentarz stanowi miejsce spoczynku dla wielu sławnych ludzi nie tylko z Wrocławia, ale i z całej Europy. Do najsłynniejszych pochowanych osób należą m.in.:

• Lassalle Ferdinand (1825-1864) – uczestnik Wiosny Ludów, założyciel i przywódca pierwszej partii robotniczej w Niemczech,
• Tiktin Gedalje (1810-1886) – rabin gminy wrocławskiej, syn Salomona i wnuk Abrahama, sławnych wrocławskich rabinów; od 1854 roku pierwszy Królewski Rabin Krajowy dla Śląska,
• Cohn Ferdinand Julius (1828-1889) – botanik, pierwszy zaliczył bakterie do królestwa roślin, współpracował z Robertem Kochem w badaniach nad wąglikiem i szczepionkami przeciw tej chorobie,
• Graetz Heinrich (1817-1891) – twórca szkoły historycznej, autor pierwszej syntetycznej historii Żydów od czasów biblijnych do XIX wieku, wykładowca Seminarium i Uniwersytetu,
• Galewsky Louis (1819-1895) – założyciel wytwórni wódek i likierów, produkującej m.in. popularny trunek o nazwie „Breslauer Dom” („Wrocławska Katedra”),
• Kempner Friederike (1828-1904) – pisarka, zwana „śląskim łabędziem” lub „żydowskim słowikiem” ze względu niezwykły komizm, jakim posługiwała się w liryce; walczyła o prawa człowieka i obywatela,
• Sachs Clara (1862-1921) – znana malarka, impresjonistka,
• Stein Auguste i Siegfried (1849-1936 i 1844-1893) – rodzice Edyty Stein – żydówki wrocławskiej, która przyjęła katolicyzm i jako siostra Teresa Benedykta od Krzyża została zamordowana w Auschwitz; od 1987 błogosławiona, od 1998 święta Kościoła Rzymskokatolickiego.

ponadto:

• Asch Sigismund (1825-1901) – lekarz, radny miejski Wrocławia
• Auerbach Leopold (1828-1897) – lekarz, biolog, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego,
• Berger Oskar (1844-1885) – lekarz, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego,
• Brann Marcus (1849-1920) – historyk, wykładowca Żydowskiego Seminarium Teologicznego we Wrocławiu,
• Bielschowsky Eduard (1830-1906) – wrocławski kupiec, właściciel jednego z największych domów towarowych we Wrocławiu,
• Julius Bruck (1840-1902) – lekarz stomatolog, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego,
• Caro Moritz Isaak (1792-1860) – przemysłowiec i filantrop,
• Caro Robert (1819-1875) – syn Moritza Isaaka, przemysłowiec,
• Cohn Hermann (1838-1906) – lekarz, ojciec pisarza E. Ludwiga,
• Deutsch Moritz (1818-1892) – wieloletni kantor wrocławskiej synagogi,
• Fränkel Daniel (1821-1890) – rabin we Wrocławiu, Rybniku i Frankfurcie nad Odrą, wykładowca Żydowskiego Seminarium Teologicznego we Wrocławiu,
• Fränkel Ernst (1844-1921) – lekarz ginekolog, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego, radny miejski, senior Rady Miejskiej w latach 1903-1919,
• Fränkel Siegmund (1855-1909) – orientalista, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego,
• Freund Wilhelm Salomon (1831-1915) – adwokat, poseł do Reichstagu,
• Friedenthal Isidor (1812-1886) – kupiec, radca komercjalny,
• Jacob i Georg Gottstein – lekarze, profesorowie Uniwersytetu,
• Guttmann Jacob – rabin gminy,
• Haber Siegfried – starszy miasta,
• Hainauer Arthur – kupiec,
• Heimann Heinrich – bankier,
• Hirschberg Felix – radca prawny,
• Horowitz Saul – rabin, wykładowca Seminarium,
• Kauffmann Max, Meyer, Salomon, Julius, Robert – przemysłowcy,
• Kempner Friederike – pisarka,
• Lazarus Leser – rabin, dyrektor Seminarium,
• Levy Israel – radca sanitarny, kurator Fundacji Fraenckela,
• Lewy Otto – przemysłowiec, kupiec,
• Marck Eugen – bankier,
• Neustadt Pinchas – rabin,
• Ollendorff Paula – starsza gminy,
• Priebatsch Leopold, Felix – wykładowcy,
• Pringsheim Fedor – bankier,
• Prinz Joseph – bankier, kurator Fundacji Fraenckela,
• Rosanes Jacob – matematyk, profesor Uniwersytetu,
• Rosenthal Ferdinand – rabin gminy, wykładowca Seminarium,
• Rosin David – rabin, wykładowca Seminarium,
• Sachs Eduard – starszy gminy,
• Salomon Erich, żołnierz zmarły w 1915 na froncie I wojny światowej^[2], ojciec Eriki Bruck^[3]
• Schottländer Salo – wydawca,
• Schottländer Julius – ziemianin,
• Schottländer Paul – mecenas nauki
• Zuckermann Benedict – wykładowca Seminarium, bibliotekarz.

Na murze cmentarnym znajduje się tablica, która upamiętnia śmierć 450 Żydów poległych w czasie I wojny światowej. Jest też symboliczna tablica nagrobna Pauli Ollendorff, która zmarła w Jerozolimie^[4].

Symbolika

Macewy na Starym Cmentarzu Żydowskim są bogato ozdobione. Wiele z nich posiada wyrzeźbione symbole, mówiące wiele na temat zmarłego. Najczęściej powtarzające się motywy, to:

• złamane drzewo lub kwiat – nagła i niespodziewana śmierć
• dłonie kapłana wyrażające gest błogosławieństwa – symbol znajdujący się na grobach osób pełniących posługę w świątyni
• księga – pochowany był uczonym w piśmie, rabinem

• 

  Symbol złamanego drzewa na macewie

• 

  Symbol złamanego kwiatu

• 

  Symbol dłoni kapłana w geście błogosławieństwa

• 

  Róże, wykute na grobie

• 

  Złamana róża

• 

  Gwiazda Dawida

• 

  Ręce kapłana

• 

  Gwiazda Dawida

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Przemysław Burchard: Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce. Warszawa: 1990, s. 185.
• MarekM. Burak MarekM., HalinaH. Okólska HalinaH., Cmentarze dawnego Wrocławia, Wrocław: Muzeum Architektury we Wrocławiu, 2007, ISBN 978-83-89262-38-7, ISBN 978-83-60544-21-1, OCLC 832459570 .

Linki zewnętrzne

• Muzeum Sztuki Cmentarnej — strona domowa
• Stary cmentarz żydowski we Wrocławiu (www.kirkuty.xt.pl)
• Judaica we Wrocławiu
• Stary Cmentarz Żydowski we Wrocławiu na portalu Wirtualny Sztetl