Stary Dzierzgoń

Artykuł53°50′29″N 19°24′15″E
- błąd38 m
WD53°49'59.9"N, 19°24'0.0"E, 53°50'30.44"N, 19°24'16.56"E
- błąd14 m
Odległość990 m
Stary Dzierzgoń
wieś
Ilustracja
Fragment wsi z kościołem o styczniowym zmroku
Państwo Polska
Województwo pomorskie
Powiatsztumski
GminaStary Dzierzgoń
Liczba ludności (2006)410
Strefa numeracyjna55
Kod pocztowy82-450[1]
Tablice rejestracyjneGSZ
SIMC0157121
Położenie na mapie gminy Stary Dzierzgoń
Mapa konturowa gminy Stary Dzierzgoń, blisko centrum po lewej na dole znajduje się punkt z opisem „Stary Dzierzgoń”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa pomorskiego
Mapa konturowa województwa pomorskiego, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Stary Dzierzgoń”
Położenie na mapie powiatu sztumskiego
Mapa konturowa powiatu sztumskiego, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Stary Dzierzgoń”
Ziemia53°50′29″N 19°24′15″E/53,841389 19,404167

Stary Dzierzgoń (dawniej Stary Kiszpork, niem. Alt Christburg[2]) – wieś w Polsce, położona w województwie pomorskim, w powiecie sztumskim, w gminie Stary Dzierzgoń, której jest siedzibą. Leży na terenie krainy historycznej Prusy Górne.

Miejscowość leży przy skrzyżowaniu drogi wojewódzkiej nr 515 z drogą wojewódzką nr 519. W skład sołectwa Stary Dzierzgoń wchodzą również miejscowości Bartne Łąki, Białe Błoto, Piaski Morąskie, Zakręty i Zamek.

Miejscowość jest siedzibą parafii rzymskokatolickiej pod wezwaniem Wniebowstąpienia Pańskiego, należącej do dekanatu Dzierzgoń, diecezji elbląskiej.

Części wsi

Integralne części wsi Stary Dzierzgoń[3][4]
SIMCNazwaRodzaj
0157144Białe Błotoprzysiółek

Nazwa

12 listopada 1946 r. nadano miejscowości polską nazwę Stary Dzierzgoń[2].

Historia

Grodzisko pruskie, przypuszczalnie będące centrum osadniczym Pomezanii[5]. Do najwcześniejszych informacji na temat istnienia warowni w okolicy Starego Dzierzgonia należy przekaz kronikarza Piotra z Dusburga, który nawiązując do wydarzeń I powstania pruskiego (1242–1249), napisał, że rycerze zakonni w wigilię Bożego Narodzenia podstępnie zdobyli „gród Pomezanów” (castrum Pomesanorum)[6]. W okresie powstania pruskiego przeciwko Krzyżakom Prusom wspieranym przez pomorskiego księcia Świętopełka udało się jeszcze na krótko odbić go z rąk Krzyżaków[6]. Nie mogąc go odbić Krzyżacy zbudowali warownię w Dzierzgoniu[6]. Po zajęciu Prus Górnych przez zakon krzyżacki w 1249 roku, przez pewien czas była to placówka krzyżacka, gdzie zawarto pokój między Prusami a Zakonem Krzyżowym[7]. Badania archeologiczne wykazały pozostałości drewnianej wieży zbudowanej przez Krzyżaków na wałach pruskiego grodu, która została spalona podczas II powstania pruskiego[6]. Pierwotnie uważano grodzisko za twór germański, ale badania weryfikacyjne obaliły tę, postawioną przez Gustafa Kossinnę, tezę. W wyniku podziału, dokonanego 18 grudnia 1250 r. między biskupem pomezańskim a krzyżakami, Stary Dzierzgoń wraz z całością dawnej pruskiej ziemi Lingwars trafił pod zwierzchnictwo Zakonu, administracyjnie wchodząc w skład komornictwa Morany[6].

Akt lokacyjny wsi Stary Dzierzgoń wystawił 14 kwietnia 1312 r. w Przezmarku komtur dzierzgoński komtur dzierzgoński Gunther von Arnstein pod nazwą Alde Kirsburg (Stary Kiszpork) w 1312 r.[8] jako wieś czynszowa na prawie chełmińskim, na 80 włókach. Sołtys otrzymał 8 włók a cztery przeznaczono na utrzymanie kościoła.

Kościół w miejscowości został zbudowany w XIV wieku. W latach późniejszych był przebudowywany. Od 1591 r. mieściła się w Starym Dierzgoniu parafia ewangelicka. W miejscowości mieszkała także ludność polska; księgi starostwa w Przezmarku z 1601 r. wymieniają nazwiska: Jan Wira, Bartosz Wircha, Jędrzej Naroga, Szymon Szkolnik, Michał Subnik, Jan Kopacznik, Jerzy Zawiel, Benedykt Rostópka, Jakub Mróz, Stanisław i Marcin Klucznicy.

Stary Dzierzgoń był siedzibą urzędu leśnego, któremu podlegała Puszcza Pruska. Pod koniec XVIII w. utworzono dwa nadleśnictwa, jedno w Starym Dzierzgoniu, drugie w Siemianach.

Szkoła w Starym Dzierzgoniu powstała pod koniec XVII wieku. Przed 1945 r. była to szkoła trzyklasowa z trzema nauczycielami. Do szkoły w Starym Dzierzgoniu uczęszczali także uczniowie z Bartnych Łąk, Zakrętu i leśnictwa Białe Błota.

W 1782 r. w miejscowości odnotowano 53 domy („dymy”), w 1817 r. było już 59 domów z 422 mieszkańcami, a w 1858 r. – 74 domy i 674 mieszkańców. W 1831 r. po separacji powstał przysiółek Piaski. W 1919 r. w Starym Dzierzgoniu było 735 mieszkańców. W 1939 r. gmina Stary Dzierzgoń liczyła 254 gospodarstwa domowe i 988 mieszkańców.

W 1973 r. Stary Dzierzgoń należał do powiatu morąskiego. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa elbląskiego.

Przy drodze do Susza lipa o obwodzie 5,5 m, a na obok cmentarza sosna o obwodzie 3 m.

Zabytki

Według rejestru zabytków NID[9] na listę zabytków wpisany jest kościół pw. Wniebowstąpienia Pańskiego, poł. XIV, po 1959, nr rej.: A-483 z 1.08.1968.

Gotycki kościół Wniebowstąpienia Pańskiego, ceglany, zbudowany ok. poł. XIV wieku; salowy, z wieżą frontową zwieńczoną ostrosłupowym hełmem[10].

Przypisy

  1. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1202 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  2. a b Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).
  3. Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  4. GUS. Rejestr TERYT
  5. Uniwersytet Mikołaja Kopernika (Toruń) Instytut Archeologii i Etnografii, Studia nad Osadnictwem Średniowiecznym Ziemi Chełmińskiej. T. 4 (2002), Toruń, 2002 [dostęp 2019-08-21].
  6. a b c d e Gazda Daniel, Wielokulturowy Obiekt Warowny na Górze Zamkowej oraz Gród Cyplowy w Starym Dzierzgoniu. Studia i Materiały [dostęp 2019-08-29] (ang.).
  7. Jan Bałdowski "Warmia i Mazury, mały przewodnik" Wydawnictwo Sport i Turystyka Warszawa 1977 s. 203
  8. Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury. Przewodnik, Białystok: Agencja TD, 1996. ISBN 83-902165-0-7, s. 147
  9. Narodowy Instytut Dziedzictwa: Rejestr zabytków nieruchomych – województwo pomorskie. 2021-09-30. [dostęp 2022-01-03].
  10. Piotr Skurzyński "Warmia, Mazury, Suwalszczyzna" Wyd. Sport i Turystyka - Muza S.A. Warszawa 2004 s. 32 ISBN 83-7200-631-8

Bibliografia

  • Morąg. Z dziejów miasta i powiatu. Pojezierze, Olsztyn, 1973.
  • Seweryn Szczepański, Osadnictwo średniowieczne wokół Starego Dzierzgonia, [w:] Wielokulturowy obiekt warowny na Górze Zamkowej oraz gród cyplowy w Starym Dzierzgoniu. Studia i materiały, red. nauk. Daniel Gazda, Wydawnictwo Trzecia Strona, Warszawa 2018, ss. 37-55 ISBN 978-83-64526-72-5 https://www.academia.edu/38098142

Media użyte na tej stronie

Stary Dzierzgoń (gmina) location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa gminy Stary Dzierzgoń, Polska
Pomeranian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Pomeranian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 54.92 N
  • S: 53.40 N
  • W: 16.65 E
  • E: 19.75 E
Powiat sztumski location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa powiatu sztumskiego, Polska
Stary Dzierzgon.jpg
Autor: MOs810, Licencja: CC BY-SA 4.0
Stary Dzierzgoń w okresie bożonarodzeniowym. 2020 - styczeń.