Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie

Narodowy Stary Teatr
im. Heleny Modrzejewskiej

Widok na północną elewację
Typ teatru	teatr dramatyczny
Założyciel(e)	Mateusz Witkowski
Kierownictwo artystyczne	Waldemar Raźniak (od 2020)
Data powstania	20 października 1781
Państwo	Polska
Lokalizacja	ul. Jagiellońska 5 pl. Szczepański 1
Strona internetowa teatru
Strona w bazie e-teatr.pl

Narodowy Stary Teatr w Krakowie

nr rej. A-118 z 5 listopada 1965
Budynek teatru po renowacji w 1906
Państwo	Polska
Miejscowość	Kraków
Adres	ul. Jagiellońska 5 pl. Szczepański 1
Ukończenie budowy	1841–1843
Położenie na mapie Starego Miasta w Krakowie Narodowy Stary Teatr w Krakowie
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Narodowy Stary Teatr w Krakowie
Położenie na mapie województwa małopolskiego Narodowy Stary Teatr w Krakowie
Położenie na mapie Krakowa Narodowy Stary Teatr w Krakowie
50°03′48″N 19°56′06″E/50,063333 19,935000
Strona internetowa

(c) KazimierzP / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0

Wejście do teatru od strony ulicy Jagiellońskiej.

Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej – teatr w Krakowie, narodowa instytucja kultury^[1], powstał jako drugi teatr w Polsce. Obok Teatru Narodowego w Warszawie jest jedną z dwóch narodowych scen dramatycznych, podlegających bezpośrednio Ministrowi Kultury. Od czerwca 2021 jest członkiem Unii Teatrów Europy^[2]. W budynku teatru funkcjonuje Muzeum Interaktywne / Centrum Edukacji Teatralnej MICET, otwarte w 2016 roku.

Historia

Początki działalności datują się na początek lat 80. wieku XVIII. Inicjatorami powstania teatru byli: poseł krakowski Feliks Oraczewski oraz warszawski aktor Mateusz Witkowski, któremu w dniu 17 października 1781 roku władze Krakowa udzieliły zgody na wystawianie widowisk za opłatą 50 złotych polskich miesięcznie^[3]. Witkowski pełnił funkcję pierwszego antreprenera (dyrektora) teatru. Jego otwarcie nastąpiło w październiku 1781 roku. Do roku 1799 przedstawienia odbywały się w budynku pałacu Spiskiego przy Rynku Głównym, a aktorzy, wzorem warszawskich kolegów, przyjęli nazwę Aktorzy Narodowi.

W latach 1787–1830 antreprenerem był Jacek Kluszewski, który w 1799 przeniósł teatr do budynku u zbiegu ul. Jagiellońskiej i placu Szczepańskiego, w którym siedziba teatru znajduje się do dziś. W czasach dyrekcji Kluszewskiego znacząco wzrosła ranga i popularność teatru, w którym, mimo zależności od austriackich władz zaborczych wystawiano polskie przedstawienia. Od listopada 1820 roku (dyr. Kazimierz Skibiński) wprowadzono bardziej ambitny repertuar, grając tragedie: Williama Szekspira, Alojzego Felińskiego, Voltaire’a, Gottholda Lessinga, komedie: R. Sheridana, Moliera, Wojciecha Bogusławskiego oraz opery Karola Kurpińskiego i Luigiego Cherubiniego^[4].

Teatr rozwijał się również za dyrekcji Hilarego Meciszewskiego (1843–1845), znanego krakowskiego krytyka teatralnego i publicysty politycznego, który wprowadził do repertuaru dramat romantyczny, dbał o udoskonalenie sztuki reżyserskiej i aktorskiej zgodnie z nowoczesnymi regułami teatru europejskiego.

W 1865 roku po raz pierwszy na scenie teatru wystąpiła Helena Modrzejewska, jego obecna patronka. W latach 1866–1885 teatrem kierował Stanisław Koźmian, publicysta polityczny i literat, związany ze środowiskiem krakowskich konserwatystów, współautor Teki Stańczyka, uczestnik powstania styczniowego, twórca tzw. „szkoły krakowskiej”, w ramach której szczególną uwagę zwracano na jakość gry aktorskiej i gruntowne przygotowanie inscenizacji. Koźmian wielką wagę przywiązywał do repertuaru, w którym znalazły się dzieła polskiego, jak i europejskiego dramatu klasycznego oraz współczesnego.

Na przełomie XIX i XX wieku teatr praktycznie przestał funkcjonować. W 1893 krakowski teatr miejski przeniesiono do nowego budynku przy placu Świętego Ducha, gdzie od 1909 funkcjonuje jako Teatr im. Juliusza Słowackiego. Na scenie przy placu Szczepańskim wystawiano jedynie przedstawienia okolicznościowe. W latach 1903–1906 budynek ten został gruntownie przebudowany w stylu secesji, z rozbudową pomieszczeń na sale taneczne, koncertowe, restauracyjne i handlowe^[5]. Na przełomie lat 20. i 30. XX mieściła się w nim Miejska Szkoła Dramatyczna.

Działalność teatralną w budynku przy placu Szczepańskim wznowiono po zakończeniu II wojny światowej w 1945. W latach 1946–1949 teatr funkcjonował wraz z Teatrem im. Słowackiego jako Miejskie Teatry Dramatyczne, a od 1949 do 1954 jako Państwowe Teatry Dramatyczne^[6]. W repertuarze przeważały przedstawienia z usankcjonowanego przez państwo nurtu socrealistycznego.

Od 1954 roku teatr znów funkcjonuje samodzielnie, a od 1956 jako Państwowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej^[6]. W latach pięćdziesiątych jego dyrektorami byli Roman Zawistowski i Władysław Krzemiński. W tym okresie nastąpiło ożywienie w działalności artystycznej. W teatrze znalazło zatrudnienie wielu reżyserów, aktorów i scenografów. W repertuarze sięgnięto po dzieła dramatu polskiego i światowego. Wystawiano sztuki klasyczne, kładziono jednak nacisk na ich nowoczesne ujęcie. Grano również z powodzeniem utwory współczesne.

W 1963 na stanowisku dyrektora Krzemińskiego zastąpił Zygmunt Hübner, za czasów którego do teatru trafiło wiele artystycznych indywidualności, m.in. reżyserzy Andrzej Wajda czy Konrad Swinarski. Coraz większą rolę w repertuarze zaczął odgrywać polski dramat narodowy na czele z Weselem Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Andrzeja Wajdy (1963). Swoje najsłynniejsze inscenizacje realizowali w teatrze Konrad Swinarski i Jerzy Jarocki.

W 1969 Zygmunt Hübner złożył rezygnację ze stanowiska dyrektora po zdjęciu przez cenzurę przedstawienia Kurdesz Ernesta Brylla. Dyrektorem został Jan Paweł Gawlik. Jednym z najważniejszych wydarzeń w historii teatru była nowatorska inscenizacja Dziadów Adama Mickiewicza dokonana przez Konrada Swinarskiego (1973). W tym czasie wystawiono również Wyzwolenie Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Swinarskiego (1974), a Andrzej Wajda wyreżyserował Biesy Fiodora Dostojewskiego (1971) oraz Noc listopadową Wyspiańskiego. Coraz częściej sięgano po polski repertuar współczesny, a reżyserowali młodzi twórcy, Krystian Lupa, Jerzy Grzegorzewski, Maciej Prus czy Krzysztof Kieślowski. W tym czasie reżyserowali także teatralni klasycy, tacy jak Jerzy Kreczmar^[7]. Wystawione przez Andrzeja Wajdę widowisko Z biegiem lat, z biegiem dni... (1978) na podstawie utworów twórców galicyjskich z przełomu XIX i XX wieku zostało w 1980 zrealizowane ponownie jako serial telewizyjny.

W 1980 roku nastąpiła zmiana na stanowisku dyrektora. Gawlik został zastąpiony przez popieranego przez zespół artystyczny kompozytora Stanisława Radwana, któremu przyszło prowadzić teatr w trudnych latach stanu wojennego. Wiele z wystawianych sztuk odwoływało się do bieżących wydarzeń społecznych. Ważnymi wydarzeniami były inscenizacje Hamleta Williama Szekspira (1981), Antygony Sofoklesa (1984) oraz Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego (1984) dokonane przez Andrzeja Wajdę oraz inne dokonane przez Jerzego Jarockiego, Krystiana Lupę, Rudolfa Zioło czy Tadeusza Bradeckiego, który w 1990 przejął od Radwana obowiązki dyrektora.

Po 1990 wystawiono m.in. Ślub Witolda Gombrowicza w reżyserii Jerzego Jarockiego (1990), adaptacje dramatów austriackich w reżyserii Krystiana Lupy, a Jerzy Grzegorzewski zrealizował własny scenariusz Tak zwana ludzkość w obłędzie (1992).

W 1991 scenie nadano status teatru narodowego.

W latach 1997–1998 teatrem kierowało aż trzech dyrektorów: Krystyna Meissner, następnie Jerzy Bińczycki, a po jego nagłej śmierci krytyk teatralny Jerzy Koenig. W tym czasie wystawiona została Iwona, księżniczka Burgunda Witolda Gombrowicza w reżyserii Grzegorza Jarzyny (pod pseudonimem Horst Leszczuk).

W lutym 2001 zmieniono nazwę teatru na Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej.

Od 2002 dyrektorem artystycznym, a w 2003 dyrektorem naczelnym jest profesor krakowskiej PWST, aktor i reżyser Mikołaj Grabowski, pełniący wcześniej funkcję dyrektora łódzkiego Teatru Nowego. W tym samym roku odbyła się premiera Mistrza i Małgorzaty Michaiła Bułhakowa w reżyserii Krystiana Lupy.

Od 2009 do 2019 roku jako jedyny polski teatr należał do Europejskiej Sieci Teatrów Mitos21, która skupia najważniejsze sceny teatralne w Europie^[2].

Dyrektorzy

• Mateusz Witkowski 1781–1787 (z przerwami)^[3]
• Mateusz Esmond 1782–1784
• Jacek Kluszewski 1787–1830 (z przerwami)^[4]
• Franciszek Horschelt 1799–1800
• Juliusz Pfeiffer 1831–1838, 1840–1843, 1854–1863
• Hilary Meciszewski 1843–1845
• Józef Mączyński 1845–1852
• Stanisław Koźmian 1866–1885
• Jakub Glikson 1885–1893
• Jerzy Ronard Bujański 1945–1946
• Roman Zawistowski 1954–1957
• Władysław Krzemiński 1957–1963
• Zygmunt Hübner 1963–1970
• Jan Paweł Gawlik 1970–1980
• Stanisław Radwan 1980–1990
• Tadeusz Bradecki 1990–1996
• Krystyna Meissner 1997–1998
• Jerzy Bińczycki 1998
• Jerzy Koenig 1998–2002
• Mikołaj Grabowski 2002–2012
• Jan Klata 2013–2017
• Marek Mikos 2017–2020
• Waldemar Raźniak od 2020

Osoby współpracujące z teatrem

Helena Modrzejewska jako królowa Jadwiga w Teatrze Krakowskim (obecnie Stary Teatr)

Inicjatywy

• Goście Starego Teatru – spotkania z twórcami światowej kultury (od 1992).
• Fundacja Starego Teatru – celem fundacji jest wspieranie rozwoju środowisk artystycznych i twórczych w Małopolsce, promocja kultury polskiej (od 2002).
• Studio Baz@rt – nowy nurt repertuarowy, w ramach którego prezentowane są najciekawsze osiągnięcia młodej dramaturgii inscenizowane przez młodych polskich reżyserów (od 2004).

Przypisy

Bibliografia

• Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 4 Oświecenie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1966, s. 179-180.

Linki zewnętrzne

• Dziennik teatralny
• Lesław Czapliński - Sienkiewicz Gombrowiczem podszyty. akant.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-09-18)]. recenzja z Trylogii w Starym Teatrze w Krakowie.