Stary cmentarz żydowski w Sanoku

Stary cmentarz żydowski w Sanoku
Ilustracja
Teren Okopiska (2011)
Państwo

 Polska

Miejscowość

Sanok

Adres

ul. Jagiellońska

Typ cmentarza

wyznaniowy

Wyznanie

judaizm

Stan cmentarza

nieczynny

Data otwarcia

XVIII wiek

Data likwidacji

1967

Położenie na mapie Sanoka
Mapa konturowa Sanoka, w centrum znajduje się punkt z opisem „Stary cmentarz żydowski w Sanoku”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Stary cmentarz żydowski w Sanoku”
Położenie na mapie powiatu sanockiego
Mapa konturowa powiatu sanockiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Stary cmentarz żydowski w Sanoku”
Ziemia49°33′26″N 22°12′12″E/49,557222 22,203333

Stary cmentarz żydowski w Sanoku, zwany też Okopisko – nieistniejący kirkut społeczności żydowskiej niegdyś zamieszkującej Sanok.

Historia

Tradycja mówi, iż najstarsze pochówki w tym miejscu pochodziły z XIV wieku. Pierwotnie był położony poza granicami miasta (zgodnie z tradycją żydowską)[1]. Wzmianki o cmentarzu pochodzą z 1720[2][3] (możliwe że stanowiło to powiększenie istniejącego wcześniej cmentarza ze średniowiecza[4]). Użytkowania zaprzestano jeszcze przed II wojną światową.

W tradycji Sanoka i piśmiennictwie teren cmentarza jest do czasów dzisiejszych określany jako Okopisko[5][6][7][8][9]. Według relacji z początku XX wieku obszar okopiska sięgał poza sam teren cmentarza[10]. Wówczas cmentarz był otoczony murem, posiadał bramę wejściową, a na miejscu znajdował się budynek stróża[10].

Obiekt posiadał wiele zabytkowych macew i steli nagrobnych, stanowiących nagrobne płyty pionowe z płaskorzeźbami i inskrypcjami. Na początku XX wieku cmentarz nie był już czynny do celów grzebalnych (dowodzi tego wniosek z 1905 roku o budowę domu przedpogrzebowego na nowym cmentarzu[11]).

Od 1867 teren cmentarza mieścił się przy ulicy Lwowskiej[12], przy stromym podjeździe drogi[13]. Później arterii została przemianowana na ulicę Jagiellońską. Na cmentarzu nie dokonywano już pochówku w okresie II Rzeczypospolitej[14].

Podczas II wojny światowej na terenie Okopiska odbywały się egzekucje dokonywane przez Niemców[15][16]. Opis wydarzeń prowadzenia Żydów przez ukraińskich żołnierzy z dywizji SS Galizien na egzekucje odbywające się w tym miejscu zamieścił Kalman Segal w opowiadaniu historycznym Śmierć archiwariusza[17].

W tym czasie cmentarz według niektórych relacji miał zostać zniszczony[18]. Według relacji ocalonego z Holokaustu Jakuba Gurfeina (2006), Niemcy nie zniszczyli płyt nagrobnych na starym kirkucie w czasie okupacji Sanoka i miały one przetrwać wojnę[19]. Po wojnie teren ten został ogrodzony parkanem z desek[20]. Zajmujący się historią Sanoka Stefan Stefański i Edward Zając wskazali, że pewna część macew została wykorzystana w przebudowie ulic Jagiellońskiej i Tadeusza Kościuszki (miały być wówczas pokruszone i wykorzystane przy pracach utwardzających ich nawierzchnie)[21][22][23]. Pod koniec lat 40. następowała przebudowana terenu w ramach czynu społecznego[24].

Współczesność

W latach 1957 i 1967 na obszarze kirkutu prowadzone były zaawansowane prace ziemne przy udziale robotników i koparki. Notatkę z tego zdarzenia miał sporządzić Stefan Stefański. Układ większości grobów uznano wówczas za nieczytelny z uwagi na ich zniszczenie w czasie prac ziemnych[25]. Zachowała się tylko niewielka ilość grobów na obrzeżach w północno-zachodnim narożniku nekropoli. Mogiły położone były na osi północny zachód NNW – SSE południowo-południowy wschód[19].

Podczas plantowania terenu w 1950 w ziemi odnaleziono kilkadziesiąt kłódek (wedle ustaleń pozostawiano je osobom zmarłym na ustach w przekonaniu, aby nie opowiadali na tamtym świecie, co dzieje się na Ziemi). Odnaleziono także dwie zachowane macewy, które przekazano do Muzeum w Sanoku. W 1951, za zgodą ludności żydowskiej, Prezydium Miejskiej Rady Narodowej ustanowiło na miejscu dawnego cmentarza skwer[26].

W latach 60. XX wieku na górnej części byłego cmentarza wzniesiono budynek, w którym działała restauracja WSS „Karpacka”[27], a na pozostałym obszarze powstał skwer w postaci zieleńca przy ulicy Jagiellońskiej[28], na terenie którego pielęgnowana jest roślinność[29]. Cmentarz zlikwidowano ostatecznie w 1967 roku.

Na obszarze zieleńca powstały rzeźby wykonane jako prace dyplomowe studentów Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie: w 1975[30] oraz na początku lat 80. XX sześć obiektów[31].

Odniesienie

Sanocki poeta Roman Bańkowski napisał wiersz pt. „Nad okopiskiem”, odnoszący się do holocaustu, opublikowany w tomiku poezji pt. Byli wśród nas – inni z 2000[32].

Przypisy

  1. ↑ Sanok, Żydzi i kłódki | Małopolska24.
  2. ↑ Edward Zając. Cmentarze sanockie. „Tygodnik Sanocki”. Nr 44 (260), s. 5, 1 listopada 1996. 
  3. ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 164.
  4. ↑ Urząd Miasta Sanoka.
  5. ↑ Kronika. „Gazeta Przemyska”, s. 3, Nr 49 z 18 czerwca 1891. 
  6. ↑ Andrzej Potocki: Żydzi w Podkarpackiem. Rzeszów: Libra, 2004, s. 175. ISBN 83-89183-05-6.
  7. ↑ Edward Zając, 100 lat Towarzystwa Upiększania Miasta Sanoka 1904-2004, Sanok 2004, s. 14.
  8. ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka. Część druga, Sanok 2000, s. 216.
  9. ↑ Paweł Nestorowicz, Boża rola: przyczynek do historii cmentarzy sanockich w 110-tą rocznicę konsekracji cmentarza przy ul. Rymanowskiej, Sanok 2005, s. 7.
  10. ↑ a b Kronika. „Gazeta Sanocka”. Nr 30, s. 3, 24 lipca 1904. 
  11. ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 102-103.
  12. ↑ Edward Zając: Szkice z dziejów Sanoka. Sanok: Miejska Biblioteka Publiczna im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, 1998, s. 94-95. ISBN 83-909787-0-9.
  13. ↑ Alojzy Zielecki, Rozwój ruchu niepodległościowego, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995. s. 396.
  14. ↑ Edward Zając. Synagogi, Domy Modlitwy i cmentarze żydowskiego w Sanoku. „Tygodnik Sanocki”, s. 6, Nr 39 (203) z 29 września 1995. 
  15. ↑ Marian Jarosz: Księga poległych. Pomordowanych i zmarłych na polu chwały mieszkańców ziemi sanockiej 1939-1944-1948. Sanok: Edytor, 1998, s. 75. ISBN 83-903522-0-6.
  16. ↑ Księga pamiątkowa (obchodów 100-lecia Gimnazjum oraz I Liceum Ogólnokształcącego w Sanoku). Sanok: 1980, s. 46.
  17. ↑ W trzecim dniu uroczystości poświęconych pamięci atamana obok domku, w którym mieszkał archiwariusz, prowadzono grupę Żydów; sokoliki dzielne, ukraińscy żołnierze z SS Division Galizien, prowadzili ich na okopisko. Przez trzy dni i noce Niemcy byli widzami, a ukraińscy faszyści mieli wolną rękę. Przez trzy dni i trzy noce trwało polowanie na ludzi, krzyk torturowanych, krzyk, który w pewnej chwili urywał się i zamieniał w ciszę śmierci....”; Kalman Segal, Śmierć archiwariusza, s. 145-1946.
  18. ↑ Arkadiusz Komski: Sanok. Szlak chasydzki. s. 16. [dostęp 2015-05-11].
  19. ↑ a b Rocznik sanockie. tom XI, 2014 str. 52.
  20. ↑ Rocznik Sanocki. tom XI, 2014 str. 52, Marian Jarosz.
  21. ↑ Edward Zając. Dzieje Żydów Sanoka i powiatu sanockiego w latach 1939–1943. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”. 32, s. 122, 1994. 
  22. ↑ Edward Zając. Szkice z dziejów Miasta. Sanok, 2005, s. 216.
  23. ↑ Stefan Stefański, Cmentarze sanockie, Sanok 1991, s. 9-10.
  24. ↑ Maria Łapiszczak, Borys Łapiszczak: Sanok i dawne województwo rzeszowskie na dawnej pocztówce i fotografii. Cz. VI. Sanok: Poligrafia, 2003, s. 98. ISBN 83-915388-3-4.
  25. ↑ Str. 52.
  26. ↑ Ewa Molisak. Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990. Odbudowa życia gospodarczego i społeczeństwa Sanoka w latach 1944-1950. „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”, s. 118, Sanok: 2008. Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej”. ISSN 1731-870X. 
  27. ↑ Operacja „Posesja” zakończona. „Nowiny”, s. 2, Nr 90 z 18 kwietnia 1983. 
  28. ↑ Edward Zając. Dzieje Żydów Sanoka i powiatu sanockiego w latach 1939–1943. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”. 32, s. 123, 1994. 
  29. ↑ Królewskie Wolne Miasto Sanok. sanok-przyroda.website.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-01)]..
  30. ↑ Kronika województw. Plener rzeźbiarski w Sanoku dobiega końca. „Nowiny”, s. 1, Nr 182 z 20 sierpnia 1975. 
  31. ↑ Absolwenci ASP tworzą w Sanoku. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 4, Nr 22 (385) z 1-10 sierpnia 1986. 
  32. ↑ Roman Bańkowski: Byli wśród nas – inni. Sanok: Związek Literatów Polskich. Oddział w Rzeszowie, 2000, s. 51. ISBN 83-914224-4-5.

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Subcarpathian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Podkarpackie Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 50.9 N
  • S: 48.95 N
  • W: 21.03 E
  • E: 23.66 E
Legenda miejsce kultu.svg
Symbol miejsca kultu do legendy mapy
Okopisko Sanok 2011.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Okopisko Sanok 2011
Powiat sanocki location map.png
Autor: Smat, Licencja: CC BY-SA 2.0
Location map
Sanok location map.png
Autor: OpenStreetMap contributors, Licencja: ODbL
OpenStreepMap location map of Sanok, Poland:
  • top = 49.5905
  • bottom = 49.5234
  • left = 22.1468
  • right = 22.2844