Statuty litewskie

Polish translation of the Third Statute of the Grand Duchy of Lithuania.jpg

Statuty litewskie – określenie kodyfikacji z zakresu prawa cywilnego, karnego, procesowego i w części publicznego wydanych w 1529, 1566 i 1588 w Wielkim Księstwie Litewskim.

Geneza

Celem statutów było ujednolicenie prawa i jego przystosowanie do zmieniających się warunków społeczno-politycznych. Poszczególne ziemie posługiwały się odrębnymi przepisami, zawartymi w nadanych im przez Jagiellonów przywilejach. Duże znaczenie miało prawo zwyczajowe. Rozległość Wielkiego Księstwa oraz połączenie w jednym państwie obszarów o odmiennej przeszłości historycznej i różnych wpływach kulturowych powodowało zamęt utrudniający stosowanie prawa i zarządzanie państwem. Następujące po Unii z Polską przemiany, zwłaszcza emancypacja szlachty spod dominacji kniaziów i bojarów oraz dynamiczne przekształcenia stosunków własnościowych, dodatkowo uświadomiły władcom Wielkiego Księstwa konieczność pracy nad jednolitą kodyfikacją. Pierwszą, niepełną próbą był Statut Kazimierza Jagiellończyka z 1468 roku. W 1501 roku Aleksander Jagiellończyk zapowiadał podjęcie prac kodyfikacyjnych. Ruszyły one jednak dopiero po powołaniu przez Zygmunta Starego komisji prawników kierowanej przez kanclerza wielkiego litewskiego Olbrachta Gasztołda.

I Statut W. Ks. Litewskiego, 1529

I Statut Litewski. Egzemplarz Olbrachta Gasztołda.

Zasadnicze prace komisja skończyła w 1522 roku. Projekt został zatwierdzony przez Zygmunta Starego 29 września 1529 roku na sejmie w Wilnie. Nazywany czasem Kodeksem Gasztołda, I Statut składał się z 13 rozdziałów podzielonych na 282 artykuły.

Rozdziały 1–3 zawierają normy publicznoprawne, 4 i 5 regulowały prawo rodzinne i spadkowe, rozdział 6 – prawo procesowe i ustrój sądów, 7 – prawo karne, 8 – ziemskie, 9 regulował użytkowanie lasów i polowania, 10 – prawo cywilne, 11–13 – prawo i proces karny.

Statut był napisany w będącym urzędowym językiem kancelarii litewskiej języku ruskim (starobiałoruskim). W 1530 roku został przełożony na łacinę, a w 1532 roku na język polski.

Twórcami statutu byli prawnicy wykształceni w zachodnioeuropejskich uniwersytetach. Poznane tam prawo rzymskie starali się połączyć ze zwyczajowym prawem litewskim i ruskim. Odwoływali się również do prawa polskiego i saskiego.

Statut obejmował ogół ludności Wielkiego Księstwa. Po jego wprowadzeniu przestały obowiązywać dotychczasowe przywileje ziemskie, nadane poszczególnym ziemiom przez poprzednich książąt. Uprawnienia ziem i zobowiązania książęce, ograniczające władzę monarchów, zostały zachowane i stały się jednakowe w całym państwie. Uregulowane zostały skład i kompetencje głównych organów państwa. Unormowano prawo własności i gwarancje nietykalności osobistej dla szlachty litewskiej, na wzór polski. Uregulowano w sposób jasny i precyzyjny postępowanie sądowe. W procesie karnym wprowadzono zasadę równości stron procesowych i jawności postępowania. Dla niektórych przestępstw wprowadzono instytucję przedawnienia.

I statut był w miarę kompleksową regulacją ustroju państwa i prawa litewskiego.

II Statut W. Ks. Litewskiego, 1566

Dość szybko okazało się, że wprowadzony statut wymaga poprawek. Głównie dlatego, że w połowie XVI wieku szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego dążyła do zdobycia przywilejów wzorowanych na przywilejach szlachty koronnej. Domagano się przekazania szlachcie sądownictwa i ograniczenia uprawnień wielkiego księcia, a zwłaszcza ich dokładnego określenia. W 1551 roku Zygmunt II August powołał dziesięcioosobową komisję, składającą się z pięciu katolików i pięciu prawosławnych, mającą zająć się nowelizacją I statutu. Wielkiemu księciu nie zależało jednak na zmianach ograniczających jego władzę, stąd komisja pozostała martwym ciałem. Dopiero gdy Zygmunt II August podjął reformy związane z mającą nastąpić nową unią z Koroną, powołał około 1558 roku drugą komisję, która rozpoczęła prace. W jej składzie zasiadali między innymi: kanclerz Mikołaj Radziwiłł Czarny, marszałek Ostafi Wołłowicz, a także znani humaniści Piotr Roizjusz i Augustyn Mieleski Rotundus. Pierwsza wersja nowego statutu powstała w 1561 roku. W 1564 roku projekt został w zasadzie skończony, chociaż później poprawiono jeszcze kilka artykułów. Statut został wprowadzony w życie przywilejem Zygmunta Augusta z dnia 1 lipca 1566 roku.

II Statut litewski zachował strukturę i układ pierwszego. Składał się z 14 rozdziałów i 368 artykułów. Wprowadzał jednak poważne zmiany, zwłaszcza dotyczące ustroju państwa, wywołane przeprowadzanymi właśnie reformami.

W zakresie ustroju państwowego II Statut miał charakter konstytucji. Ściśle regulował kompetencje poszczególnych organów państwowych. Najwyższą władzę w państwie zachował wielki książę. Statut wprowadzał jednak ograniczenia władzy hospodara wzorowane na polskich. Nie mógł on odtąd bez zgody sejmu litewskiego wypowiadać wojny ani zawierać pokoju, nakładać podatków i stanowić prawa. Władca zobowiązywał się przestrzegać wolności i praw posiadanych przez wszystkie stany. Nabyte dotychczas przywileje, prawa i tytuły zostały potwierdzone. Ustalona została lista urzędów i funkcji zastrzeżonych wyłącznie dla szlachty. Wprowadzono skierowany przeciwko Polakom zakaz piastowania urzędów i posiadania dóbr w Wielkim Księstwie przez cudzoziemców.

Poważne zmiany nastąpiły w sądownictwie. II Statut wprowadził na Litwie sądy ziemskie i podkomorskie. Władza sądownicza przeszła więc w ręce szlachty. Wprowadzona została jedność prawa dla wszystkich mieszkańców państwa (oczywiście jedność oznaczała podleganie wszystkich tym samym regulacjom, a nie równość wobec prawa).

W zakresie regulacji prawa materialnego II Statut, jeszcze bardziej od pierwszego, odwoływał się do instytucji rzymskich. Z prawa rzymskiego przejęto tak ważne dla szlachty pojęcie nieograniczonej własności. Dokonano zmian w prawie spadkowym, między innymi ograniczając hospodarskie prawo kaduka. W prawie karnym zlikwidowano zbiorową odpowiedzialność rodziny przestępcy oraz wprowadzono zakaz karania osób poniżej 14 roku życia.

III Statut W. Ks. Litewskiego, 1588

III statut litewski

W związku z wysuwanymi przez akt Unii Lubelskiej postulatami zbliżenia obu systemów prawnych powołana ówcześnie komisja do poprawy statutu miała w swych założeniach uzgodnić ustrój wewnętrzny Wielkiego Księstwa z postanowieniami Unii. W rezultacie prac komisji wydany został i zatwierdzony III Statut Litewski na sejmie koronacyjnym w 1588 zachowujący w pełni odrębność systemu prawnego Litwy, a jednocześnie przejmujący pewne postanowienia prawa koronnego i postulaty polskiej doktryny np. w kwestii wprowadzenia kar za mężobójstwo. Stosowany był w Koronie jako prawo posiłkowe (stosowane w razie braku odnośnych rozwiązań w prawie miejscowym), w tym celu przetłumaczono go na język polski w roku 1614[1].

Kilkakrotnie przedrukowywany (1619, 1648, 1698, 1744, 1786, 1819)[2] Statut przewidywał wyłączność terytorialną jego obowiązywania nawet w stosunku do cudzoziemców. Przewidywał również posiłkowe stosowanie „inszych praw chrześcijańskich”, co interpretowano jako możność posługiwania się prawem rzymskim jako prawem powszechnym narodów chrześcijańskich[3]. Składał się z 488 artykułów rozmieszczonych w 14 rozdziałach. W 1791 uznany za wzór przy projektowaniu nowych kodeksów[4]. Obowiązywał do roku 1840[5].

Zmiany w prawie sądowym:

  • zasada odpowiedzialności karnej (na korzyść oskarżonego, ograniczona odpowiedzialność do lat 16),
  • prawo do wyznaczenia zastępcy procesowego,
  • przy egzekucji sąd miał być przychylny dla ubogich, sierot,
  • przewidywał luki w prawie (sąd miał kierować się bliższą sprawiedliwością, własnym sumieniem, przykładem inszych praw chrześcijańskich, czyli prawem rzymskim).

Artykuł 1 rozdziału 12 groził szlachcicowi za umyślne zabójstwo „człowieka stanu prostego” surową odpowiedzialnością do kary śmierci włącznie, obwarowując to jednak pewnymi warunkami (sprawca musiał być schwytany na gorącym uczynku, a oskarżenie poparte przez określoną ilość świadków). Okolicznością obciążającą sprawcę była wcześniejsza jego karalność[6]. W 1768 Prawa kardynalne w artykule XX[7] rozszerzyły ten artykuł na całość terytorium Rzeczypospolitej, ograniczając możliwość stosowania główszczyzny.

Przypisy

  1. Władysław Rozwadowski Prawo rzymskie. Zarys wykładu wraz z wyborem źródeł, Poznań 1992, s. 47.
  2. Zgodnie z kartą tytułową ostatniego wydania w Wilnie 1819 r.
  3. Rozdział IV art. 54 Jako strony u sądu za pozwy zachować się mają i sąd aby z głowy swej nic nie sądził w zdaniu ostatnim: A gdzieby czego w tym Statucie nie dostawało, tedy sąd przychylając się do bliższéj sprawiedliwości, według sumienia swego i przykładem innych praw chrześciańskich to odprawować i sądzić ma. Prawa Rzeczypospolitej zabraniały wydawania wyroków bez podstawy prawnej (novum emergens) pod rygorem nieważności (O dekretach Trybunalskich w Koronie, у w W. X. Litewskim 1638 Volumina Legum. Tom 3 s. 444, O Trybunale W. X. Litewskiego 1641 Volumina Legum. Tom 4 s. 11).
  4. Deputacja do ułożenia kodeksu cywilnego i karnego Wielkiego Księstwa miała mieć za prawidło Statut Litewski, Koronna zaś tenże Statut oraz Statut Łaskiego (Volumina Legum. Tom 9 s. 289n).
  5. Dzieje Administracji. biblio.ojczyzna.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-03)]. Feliksa Konecznego, Wilno 1924. Право Западных губерний, Малороссийское право.
  6. Strona 370 i następna wydania wileńskiego 1744 r.
  7. Volumina Legum. Tom 7, s. 280n.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Statut-1588.jpg
Statute of Grand Duchy of Lithuania, third edition
Polish translation of the Third Statute of the Grand Duchy of Lithuania.jpg
Polish translation of the Third Statute of the Grand Duchy of Lithuania. Part 3.
Statute of the Grand Duchy of Lithuania 1529 (5794051) (cropped).jpg
Adres wydawniczy: [Wilno?, ca 1522-1529]
Współtwórcy: Gasztołd, Olbracht (1470-1539) Właściciel
Opis fizyczny: II, 229 kart (458 stron) ; 21,5x16 cm