Stefan Żeromski

Stefan Żeromski
Maurycy Zych,
Józef Katerla
Stefan Iksmoreż
	; Stefan Żeromski (ok. 1915)
Data i miejsce urodzenia	14 października 1864 ; Strawczyn
Data i miejsce śmierci	20 listopada 1925 ; Warszawa
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	literatura piękna
Epoka	Młoda Polska,; dwudziestolecie międzywojenne
Muzeum artysty	Muzeum Stefana Żeromskiego w Nałęczowie; Muzeum Lat Szkolnych Stefana Żeromskiego
	Ważne dzieła
	Przedwiośnie; Ludzie bezdomni; Popioły; Syzyfowe prace; Siłaczka;
	Odznaczenia
	Nagrody
	Nagroda im. Elizy Orzeszkowej

Katalog ocen Stefana Żeromskiego w Kieleckim Gimnazjum Męskim w 1886 roku

Stefan Żeromski herbu Jelita (ur. 14 października 1864 w Strawczynie, zm. 20 listopada 1925^[1] w Warszawie) – polski prozaik, publicysta, dramaturg; pierwszy prezes polskiego PEN Clubu, prezydent Rzeczypospolitej Zakopiańskiej. Czterokrotnie nominowany do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1921, 1922, 1923, 1924)^[2]. Jeden z najwybitniejszych pisarzy polskich w historii^[3]^[4].

Stefan Żeromski był znany również pod pseudonimami Maurycy Zych, Józef Katerla (panieńskie nazwisko matki^[5]) i Stefan Iksmoreż (ananim). Ze względu na zaangażowanie społeczne nazwany był „sumieniem polskiej literatury”^[6]^[7] lub „sumieniem narodu”^[8]^[9].

Życiorys

Stefan Żeromski pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej Wincentego Żeromskiego herbu Jelita i Józefy z Katerlów Żeromskiej. Wychował się w Ciekotach w Górach Świętokrzyskich. Jego ojciec przed powstaniem utracił majątek i aby utrzymać rodzinę, został dzierżawcą folwarków. W 1863 roku wspierał Polaków walczących w powstaniu styczniowym. Żeromski stracił matkę w 1879, a ojca – 1883, oboje pochowani w Leszczynach.

W czasie powstania styczniowego w bitwie pod Czarncą zginął Gustaw Saski (1846–1863), brat cioteczny Stefana Żeromskiego^[10].

Stefan Żeromski w młodości

Portret Stefana Żeromskiego, pastel Kazimierza Mordasewicza, 1909

Stefan Żeromski, drzeworyt Władysława Skoczylasa, ok. 1918

Grób Stefana Żeromskiego na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie (2015)

W roku 1873 dziewięcioletni Stefan trafił na rok do szkoły początkowej w Psarach. W 1874 roku rozpoczął naukę w Męskim Gimnazjum Rządowym w Kielcach; jego nauczycielem był m.in. Antoni Gustaw Bem. Z tego okresu pochodzą jego pierwsze próby literackie – wiersze, dramaty, przekłady z literatury rosyjskiej. Zadebiutował w 1882 roku w numerze 27 „Tygodnika Mód i Powieści” przekładem wiersza Lermontowa i w „Przyjacielu Dzieci” wierszem „Piosenka rolnika”. Trudności finansowe i początki gruźlicy spowodowały, że gimnazjum ukończył w 1886 roku bez uzyskania matury. W tym samym roku rozpoczął studia w Instytucie Weterynarii w Warszawie (uczelnia nie wymagała matury). Tam zetknął się z ruchem socjalistycznym, działał m.in. w tajnej akcji oświatowej wśród rzemieślników i robotników.

Pod koniec 1908 roku Stefan Żeromski i Rafał Radziwiłłowicz złożyli propozycję Józefowi Piłsudskiemu wstąpienia do wolnomularstwa^[11]. Sugerowane związki S. Żeromskiego z wolnomularzami^[12] nie znajdują potwierdzenia w bardziej wiarygodnych źródłach, a oparte są na szczegółowym opisie przyjmowania nowego członka do loży wolnomularskiej zamieszczonym w Popiołach. Najprawdopodobniej konsultantem tego fragmentu był jego szwagier – Rafał Radziwiłłowicz, brat żony Oktawii^[13].

W 1889 roku zmuszony został porzucić studia z powodów finansowych i zaczął pracować jako guwerner w domach ziemiańskich, między innymi w Łysowie (obecnie gmina Przesmyki k. Siedlec) i w Nałęczowie. Od roku 1889 jego utwory ukazywały się na łamach „Tygodnika Powszechnego”, „Głosu”, „Nowej Reformy”.

W 1892 roku przebywał krótko w Zurychu, Wiedniu, Pradze i Krakowie. Jesienią tego roku ożenił się z Oktawią z Radziwiłłowiczów Rodkiewiczową, którą poznał w Nałęczowie, po czym wyjechał z żoną i jej córeczką z pierwszego małżeństwa do Szwajcarii, gdzie objął posadę zastępcy bibliotekarza w Muzeum Narodowym Polskim w Rapperswilu. Tam powstawały m.in. Syzyfowe prace. W Szwajcarii zetknął się m.in. z Gabrielem Narutowiczem, Edwardem Abramowskim. W latach 1895 i 1898 ukazały się zbiory opowiadań Żeromskiego.

Na przełomie XIX i XX wieku przyjeżdżał do Kielc z myślą o zamieszkaniu w mieście i prowadzeniu tam działalności kulturalnej. Być może to pod jego wpływem Leon Rygier założył tygodnik postępowo-demokratyczny „Echa Kieleckie”, w którym ukazały się przedruki Ech leśnych i Zemsta jest moją... Żeromskiego^[14].

Po powrocie do kraju w roku 1897 pracował jako pomocnik bibliotekarza w Bibliotece Ordynacji Zamojskiej w Warszawie. Ukazały się wówczas Syzyfowe prace. W 1899 roku Żeromskim urodził się syn Adam. W tym samym roku ukazali się Ludzie bezdomni. W 1904 roku wyszła powieść Popioły, której sukces wydawniczy pozwolił Żeromskiemu porzucić pracę w Bibliotece Ordynacji i przenieść się wraz z rodziną prawie na rok do Zakopanego. Mógł całkowicie poświęcić się pracy pisarskiej. Od chwili wybuchu rewolucji 1905 roku w Królestwie Polskim działał w organizacjach demokratycznych i socjalistycznych, zbliżył się wówczas do Polskiej Partii Socjalistycznej^[15]. Ruchowi rewolucyjnemu z lat 1905–1907 poświęcił kilka swoich prac, m.in. opowiadania: Sen o szpadzie, Nagi bruk i Nokturn oraz dramat Róża^[16]. Żeromski zainicjował założenia Uniwersytetu Ludowego, organizował kursy dokształcające dla uczniów szkoły rzemieślniczej, w jego domu, tzw. Chacie, prowadzono ochronkę i tajną szkołę. Z jego inspiracji w Nałęczowie powstała robotnicza grupa teatralna pod przewodnictwem rzeźbiarza i publicysty Józefa Gardeckiego. Grupa wystawiła zakazaną wówczas sztukę – III część Dziadów. Wśród widzów był m.in. Bolesław Prus^[17].

W 1909 roku wyjechał z rodziną do Paryża, gdzie mieszkał trzy lata. W 1910 roku podpisał się pod listem otwartym w sprawie pochowania ciała Juliusza Słowackiego na Wawelu, po odmowie biskupa krakowskiego Jana Puzyny^[18]. Po powrocie do kraju osiedlił się w Zakopanem. Uczestniczył w zjeździe w Zakopanem w sierpniu 1912 roku, na którym powołano Polski Skarb Wojskowy^[19]. W 1913 roku założył nową rodzinę z poznaną w 1908 roku malarką Anną Zawadzką. Owocem tego związku była córka Monika. Po wybuchu I wojny światowej zgłosił się do Legionów Polskich, jednak nigdy nie brał udziału w walkach. Wrócił do Zakopanego. Wspólnie z Janem Kasprowiczem i Medardem Kozłowskim stworzył Organizację Narodową^[20]. Działał w pracach Naczelnego Komitetu Zakopiańskiego. Był prezydentem Rzeczypospolitej Zakopiańskiej. 30 lipca 1918^[21]^[22]^[23] roku zmarł na gruźlicę jego dziewiętnastoletni syn Adam. Żeromski zadedykował mu tekst publicystyczny o tematyce społeczno-politycznej pt. Początek świata pracy^[24].

Podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 współpracował w kierowanym przez ppłk. Mariana Dienstla-Dąbrowę Wydziale Propagandy Armii Ochotniczej^[25]. 22 października 1920 roku został członkiem Obywatelskiego Komitetu Wykonawczego Obrony Państwa^[26]. W niepodległej Polsce Żeromski zamieszkał w Warszawie, gdzie brał znaczący udział w życiu literackim. Uczestniczył, wraz z Janem Kasprowiczem^[27], w akcji przedplebiscytowej w regionie Powiśla celem przyłączenia tych terenów do Polski, między innymi w Iławie, Suszu, Prabutach, Kwidzynie, Sztumie, Grudziądzu i wielu innych miejscowościach Warmii, Mazur i powiatów nadwiślańskich (Powiśla)^[28]. Był delegatem na zjazd Związku Zawodowego Literatów Polskich 4 lutego 1922 w Warszawie^[29]. Był inicjatorem projektu Akademii Literatury^[30], Straży Piśmiennictwa Polskiego^[31], a w 1925 roku został założycielem i pierwszym prezesem polskiego oddziału PEN Clubu. W latach dwudziestych osiedlił się w Konstancinie-Jeziornie pod Warszawą w willi Świt, a w 1924 prezydent Stanisław Wojciechowski przydzielił mu trzypokojowe mieszkanie na drugim piętrze Zamku Królewskiego w Warszawie^[32]^[33]. W 1922 roku ukazała się powieść Wiatr od morza, za którą otrzymał Państwową Nagrodę Literacką, a w 1924 roku powieść Przedwiośnie.

16 maja 1925 przyznano mu tytuł członka honorowego Towarzystwa Dziennikarzy Polskich we Lwowie^[34]. Filister honoris causa polskiej korporacji akademickiej „Pomerania”.

Zmarł 20 listopada 1925. Tego dnia – na dwa tygodnie przed własną śmiercią – Władysław Reymont napisał^[35]:

Dzisiaj umarł Żeromski, cios to dla mnie okrutny z wielu powodów. Umarł na serce. Był o parę lat starszy ode mnie, ale miał szaloną wolę życia i energię. Strata ta polskiej literatury niezastąpiona. Uwielbiałem Go jako genialnego pisarza. Naturalnie, ta nagła śmierć źle podziałała i na mój stan zdrowia. Teraz bowiem na mnie przychodzi kolej umierania.

Żeromski został pochowany na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie (F/4/1)^[36]. W 1928 roku otwarto w Nałęczowie muzeum poświęcone pisarzowi.

Poglądy społeczne i polityczne

Stefan Żeromski w swoich dziełach poruszał często problematykę społeczną. W centrum jego zainteresowań znalazł się temat ubóstwa, katastrofalne położenie robotników i chłopów, i obserwacje tych grup zbliżyły go do poglądów socjalistycznych – w czasie rewolucji 1905 roku sprzyjał Polskiej Partii Socjalistycznej; ciągłą inspiracją była dla niego myśl Edwarda Abramowskiego, teoretyka i praktyka spółdzielczości, oraz teoria syndykalistyczna Georges’a Sorela (cenił sobie jego dzieło Réflexions sur la violence) i Édouarda Dufour (Le syndicalisme et la prochaine révolution), czemu dał wyraz w społeczno-politycznej pracy pt. Początek świata pracy, powstałej u zarania II RP, w 1918 r.^[37]

Ordery i odznaczenia

Order Orła Białego (pośmiertnie, 6 listopada 2018)^[38]^[39],
Wielka Wstęga Orderu Odrodzenia Polski (30 kwietnia 1925)^[40]^[41],
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (29 grudnia 1921)^[42]^[43].

Ważniejsze dzieła

Charitas (1919) (cz. 3 cyklu Walka z szatanem)
Doktor Piotr (1895)
Duma o hetmanie (1908)
Dzieje grzechu^[44]^[45] (1908)
Dzienniki (1953 – 1956)
Echa leśne (1905)
Firlykowe Wzgórze
Ludzie bezdomni^[46]^[47] (1900)
Na probostwie w Wyszkowie (1920)
Nawracanie Judasza (1916) (cz. 1 cyklu Walka z szatanem)
O żołnierzu tułaczu (1896)
Popioły (1902)
Przedwiośnie^[48] (1924)
Puszcza jodłowa (1925)
Rozdzióbią nas kruki, wrony (1895)
Róża (1909)
Sen o szpadzie
Siłaczka^[49] (1895)
Sułkowski (1910)
Syzyfowe prace (1897)
Uciekła mi przepióreczka^[50] (1924)
Uroda życia (1912)
Wiatr od morza (1922)
Wierna rzeka (1912)
Zamieć (1916) (cz. 2 cyklu Walka z szatanem)
Zapomnienie
Zmierzch (1892)

Ekranizacje

Galeria

Eligiusz Niewiadomski, Portret Stefana Żeromskiego, 1900
Fragment wzniesionego na warszawskiej Woli w 1990 pomnika dłuta Wiesława Müldnera-Nieckowskiego (ok. 1975)
Grób Żeromskiego na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie
Dom w Gdyni-Orłowie, w którym Żeromski mieszkał w 1920
Popiersie Stefana Żeromskiego przed Kolegium Nauczycielskim w Zgierzu
Rekonstrukcja dworku w Ciekotach, w którym przez 12 lat (1871–1883) Stefan Żeromski mieszkał wraz z rodzicami
Dom Stefana Żeromskiego w Konstancinie (willa „Świt”)
Wnętrze domu Stefana Żeromskiego w Konstancinie
Muzeum Stefana Żeromskiego w Nałęczowie
Pomnik Stefana Żeromskiego w Puszczy Jodłowej przy czerwonym szlaku turystycznym na Łysicę
Okładka opowiadania Doktor Piotr autorstwa Stefana Żeromskiego. Książka została wydrukowana w Warszawie w roku 1936 w Drukarni Naukowej Towarzystwa Wydawniczego przez Jakuba Mortkowicza

Upamiętnienie

Poczta Polska wydała następujące znaczki z wizerunkiem Stefana Żeromskiego^[51]:

30.04.1947 – seria „Kultura Polska – I wydanie” – znaczek o numerze katalogowym 424 A/B
20.07.1947 – seria „Kultura Polska – II wydanie” – znaczek o numerze katalogowym 433 A/B
10.06.1948 – blok „Kultura Polska” – znaczek o numerze katalogowym A 433
21.09.1964 – znaczek o numerze katalogowym 1379 wydany z okazji 100. rocznicy urodzin
14.10.2014 – znaczek o numerze katalogowym 4574 wydany z okazji 150. rocznicy urodzin

Pisarz jest patronem teatru kieleckiego. Jego imię nosi także Puszcza Jodłowa w Świętokrzyskim Parku Narodowym.

26 kwietnia 1997 roku udostępniona została do użytku publicznego placówka muzealna – Domek Stefana Żeromskiego w Gdyni-Orłowie, w którym to pisarz przebywał w roku 1920.

W Krakowie w dzielnicy XVIII Nowa Huta znajdują się:

Szpital Specjalistyczny im. Stefana Żeromskiego, który został nazwany jego imieniem w 1974 roku. Przed wejściem do budynku znajduje się popiersie pisarza autorstwa Mariana Koniecznego^[52].
ulica Stefana Żeromskiego.
jedno z osiedli w Nowej Hucie nazwano Szklane Domy na pamiątkę wizji „szklanych domów” z Przedwiośnia^[52].

Żeromski jest patronem ławeczki w Parku Ratuszowym w Krakowie w dzielnicy XVIII Nowa Huta, o czym informuje tabliczka. Patroni ławeczek w przestrzeni publicznej są wybierani w ramach projektu Kody Miasta realizowanego przez Krakowskie Biuro Festiwalowe, operatora tytułu Kraków Miasto Literatury UNESCO, którym Kraków został uhonorowany w 2013 roku^[53]^[54]