Stefan Ehrenkreutz

Stefan Łukasz Ehrenkreutz
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

13 października 1880
Łowicz, Królestwo Polskie

Data i miejsce śmierci

21 lipca 1945
Wilno, Polska pod okupacją ZSRR

Zawód, zajęcie

historyk prawa

Odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Niepodległości Order Trzech Gwiazd II klasy (Łotwa)

Stefan Łukasz Ehrenkreutz (ur. 13 października 1880 w Łowiczu[1], zm. 21 lipca 1945 w Wilnie) – polski historyk prawa, profesor i ostatni rektor (od 1939) Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, działacz Polskiej Partii Socjalistycznej, zwolennik linii politycznej Józefa Piłsudskiego, senator III i IV kadencji (1930-1938) II Rzeczypospolitej, wolnomularz.

Życiorys

Działalność dydaktyczna i naukowa

Studiował początkowo prawo na cesarskim Uniwersytecie Warszawskim, jednak w następstwie wydarzeń 1905 kontynuował kształcenie na uniwersytetach w Wiedniu i w Lipsku. Na tym ostatnim uzyskał stopień doktora, broniąc pracę na temat historii społecznej trzynastowiecznej Polski (Beiträge zur sozialen Geschichte Polens im XIII Jh.)[2]. Po powrocie do Warszawy Ehrenkreutz prowadził wykłady z polskiej historii politycznej (od 1916 na Wolnej Wszechnicy Polskiej) i z historii ustrojowej Polski oraz z prawa sądowego tejże (na Uniwersytecie Warszawskim). W 1920 przeniósł się do Wilna, na tamtejszym uniwersytecie prowadząc wykłady z historii ustroju i prawa sądowego państwa polsko-litewskiego aż do wybuchu II wojny światowej. Naukowo zajmował się dawnym prawem sądowym polskim i litewskim (w tym szczególnie statutami litewskimi) oraz ustrojami państw Europy Wschodniej. Autor m.in. Z dziejów organizacji miejskiej Starej Warszawy (1913), Ze studiów nad sądem ławniczym w Warszawie (1914), Sąd wyższy prawa niemieckiego grodu sandomierskiego (1917). Jego zainteresowania ustrojem Litwy zaowocowały pracami: Stan badań nad statutami litewskimi (1924), Separatyzm czy ciążenie Litwy ku Polsce po unii lubelskiej (1925), a także objęciem redakcji nad księgą pamiątkową opublikowaną z okazji 400-lecia I statutu litewskiego[2]. W 1939 został wybrany na rektora Uniwersytetu Stefana Batorego[3].

Działalność archiwistyczna

Po powrocie ze studiów w Lipsku do Warszawy podjął w 1911 pracę w Archiwum Głównym[2][4], zarządzanym wówczas przez Teodora Wierzbowskiego[5]. Od kwietnia do sierpnia 1917 był członkiem Komisji Archiwalnej Tymczasowej Rady Stanu, a od stycznia 1918 kierował referatem do spraw archiwalnych w ramach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (od kwietnia tego roku — Wydziałem Archiwów Państwowych)[6]. Reprezentował stronę polską (wraz z Janem Łukasiewiczem i Bronisławem Dembińskim) w komisji dwustronnej, negocjującej w czerwcu i we wrześniu 1918 przejęcie akt dotyczących ziem polskich (w tym tzw. akt popruskich) od niemieckich instytucji archiwalnych, a następnie (obok Marcelego Handelsmana i Stanisława Kętrzyńskiego) także w utworzonej dwustronnej podkomisji technicznej, mającej dokonać w ramach tego zbioru analizy roszczeń w stosunku do wszystkich grup akt z osobna (obradującej 10 i 25 września oraz 4 i 24 października 1918). Pod koniec października wraz z Wincentym Łopacińskim już w Lublinie miał czuwać nad zakończeniem kwestii rewindykacji archiwów, będących w gestii austro-węgierskiej, lecz upadek podczas tych negocjacji władz okupacyjnych spowodował bezproblemowe przejęcie tych akt. Po powrocie do Warszawy, wobec zmienionych warunków politycznych (zakończenie niemieckiej okupacji Warszawy), 11 października 1918 podpisał wraz z niemieckim zarządcą archiwów Adolfem Warschauerem protokół przejęcia archiwów warszawskich (w przekazaniu brali udział również podwładny Ehrenkreutza Antoni Rybarski i sekretarz generalny Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Kazimierz Konarski)[7]. Od 1 lutego 1919 do jesieni 1920 był zastępcą naczelnika Wydziału Archiwów Państwowych (V stopień służbowy)[8].

Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej i wileńskie studium historii prawa litewskiego

W 1930 organizował, a następnie był długoletnim prezes zarządu Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej w Wilnie, kierując dodatkowo jego sekcją historyczno-prawną[9]. Był pomysłodawcą, organizatorem i kierownikiem założonego w 1934 studium historii prawa litewskiego przy Wydziale Prawa, mające prowadzić badania naukowe i działalność popularyzatorską oraz wspomagać naukowców w kontaktach z archiwami (prywatnymi i państwowymi) oraz z bibliotekami[10].

Członkostwo w towarzystwach naukowych

Ehrenkreutz był od 1934 członkiem korespondentem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, od 1936 członkiem przybranym Towarzystwa Naukowego we Lwowie, członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie oraz członkiem Zarządu Głównego i przewodniczącym oddziału w Wilnie Polskiego Towarzystwa Historycznego. Od 17 października 1938 był także współpracownikiem Komisji Prawniczej PAU[11].

Polityka

Działacz Polskiej Partii Socjalistycznej, był kilkakrotnie więziony jeszcze przed wybuchem I wojny światowej. Działacz Towarzystwa Kultury Polskiej (1908-1913). Był zwolennikiem Józefa Piłsudskiego. Wybrany senatorem w wyborach 1930 i w następnych, w 1935 (sprawował mandat w latach 1930-1938)[3]. Był wolnomularzem[12].

Podczas II wojny światowej prof. Stefan Ehrenkreutz kierował w konspiracji Polskim Uniwersytetem Wileńskim, oficjalnie pracując jako stróż nocny.

Okoliczności śmierci

Do 1944 jako rektor kierował działającą w konspiracji uczelnią, wykładał; uczestniczył w pracach Konwentu Stronnictw Politycznych przy Okręgowym Delegacie Rządu na Kraj w Wilnie; w czasie okupacji pracował jako stróż nocny, pracownik biurowy, kasjer, konsultant prawny; w korespondencji Ławrientija Berii do Józefa Stalina z 3.08.1944 wzmiankowany jako poszukiwany; 27 sierpnia 1944 z polecenia Bolesława Bieruta odwiedził go Jerzy Putrament, aby nakłonić go do wspierania partii komunistycznej pod przywództwem Bolesława Bieruta. Odmówił, po czym Putrament wychodząc podniósł rękę i wykrzyknął: "pan tego pożałuje". Następnego dnia 28.08.1944 w swoim mieszkaniu został aresztowany przez NKWD. Torturowany, w więzieniu podjął głodówkę. Wyczerpany głodówką 20 lipca 1945 na noszach został przeniesiony do szpitala więziennego przy placu Łukiskim na Łukiszkach w Wilnie gdzie zmarł z wycieńczenia następnego dnia 21 lipca 1945[11][13]. Jego symboliczny grób znajduje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 30-6-30)[14].

Rodzina

Był synem Władysława i Emilii Joanny z domu Daneckiej[4].

Pierwszą żoną Stefana Ehrenkreutza była poślubiona w 1907 Tekla Zweibaum (zm. 1909), siostra Juliusza Zweibauma, profesora Uniwersytetu Warszawskiego, a następnie Akademii Medycznej w Warszawie. W małżeństwie tym miał córkę Emilię (1909-1988), żonę prof. Łukasza Kurdybachy[11][15].

Jego drugą żoną, poślubioną w 1916, była córka profesora Jana Niecisława Baudouin de Courtenay Cezaria Baudouin de Courtenay Ehrenkreutz Jędrzejewiczowa, profesor etnografii na Uniwersytecie Warszawskim i rektor Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie w Londynie. Dziećmi z tego związku byli: Krystyna (zm. 1927), Tadeusz (zm. 1976) żołnierz AK na Wileńszczyźnie oraz Andrzej Stefan Ehrenkreutz (1921–2008), działacz polonijny, wieloletni profesor na Uniwersytecie Michigan w Ann Arbor, USA, a potem współtwórca Australijskiego Instytutu do Spraw Polskich[11][16].

Od 1938 jego trzecią żoną była Jadwiga Tyczyńska[11].

Bratem jego był Dr. medycyny Jerzy Ehrenkreutz zamieszkały w Poznaniu przy ulicy Dąbrowskiego 4.

Odznaczenia

Przypisy

  1. ↑ Stanisław Łoza (red.), Czy wiesz kto to jest?, (Przedr. fotooffs., oryg.: Warszawa : Wydaw. Głównej Księgarni Wojskowej, 1938.), Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe : na zam. Zrzeszenia Księgarstwa, 1983, s. 164.
  2. ↑ a b c A. W., Stefan Ehrenkreutz, „Kwartalnik Historyczny”, R. LIII (1939-1946), nr 3-4, s. 383.
  3. ↑ a b Ehrenkreutz Stefan, [w:] Popularna Encyklopedia Powszechna, t. 4, Warszawa 2001, s. 46.
  4. ↑ a b M. Bielińska, Ehrenkreutz Stefan Łukasz, [w:] Słownik biograficzny archiwistów polskich, t. I: 1918–1984, Warszawa–Łódź 1988, s. 58.
  5. ↑ Wierzbowski Teodor Feliks, [w:] Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 29, Warszawa 2005, s. 284.
  6. ↑ A. Rybarski, Centralny zarząd archiwalny w odrodzonej Rzeczypospolitej polskiej, „Archeion”, T. I (1927), s. 4, 6.
  7. ↑ A. Rybarski, Centralny zarząd archiwalny w odrodzonej Rzeczypospolitej polskiej, „Archeion”, T. I (1927), s. 8-10.
  8. ↑ A. Rybarski, Centralny zarząd archiwalny w odrodzonej Rzeczypospolitej polskiej, „Archeion”, T. I (1927), s. 12.
  9. ↑ A. W., Stefan Ehrenkreutz, „Kwartalnik Historyczny”, R. LIII (1939-1946), nr 3-4, s. 383-384.
  10. ↑ A. W., Stefan Ehrenkreutz, „Kwartalnik Historyczny”, R. LIII (1939-1946), nr 3-4, s. 384.
  11. ↑ a b c d e f M. Bielińska, Ehrenkreutz Stefan Łukasz, [w:] Słownik biograficzny archiwistów polskich, t. I: 1918–1984, Warszawa–Łódź 1988, s. 59.
  12. ↑ L. Hass, Ambicje, rachuby, rzeczywistość. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej 1905-1928, Warszawa 1984, s. 84.
  13. ↑ A. Śródka, Ehrenkreutz Stefan Łukasz, [w:] tenże, Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. I: A-G, Warszawa 1994, s. 440; M. Smogorzewska, Ehrenkreutz Stefan Łukasz, [w:] taż, Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919-1939. Słownik biograficzny, T. II: E-J, Warszawa 2000, s. 29, 29: 20 VII 1944 jako data śmierci jest datą błędną.
  14. ↑ Cmentarz Stare Powązki: ANDRZEJ EHRENKREUTZ, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [online] [dostęp 2020-01-31].
  15. ↑ A. Śródka, Ehrenkreutz Stefan Łukasz, [w:] tenże, Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. I: A-G, Warszawa 1994, s. 439: tutaj Juliusz Zweibaum mylnie określony teściem Ehrenkreutza.
  16. ↑ A. Śródka, Ehrenkreutz Stefan Łukasz, [w:] tenże, Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. I: A-G, Warszawa 1994, s. 439.
  17. ↑ 10 listopada 1938 „za zasługi na polu pracy naukowej” M.P. z 1938 r. nr 258, poz. 592
  18. ↑ Vilius Kavaliauskas: Symbole wolności bałtyckiej 1918–1940. Warszawa: Muzeum Łazienki Królewskie, 2020, s. 49. ISBN 978-83-64178-88-7.

Bibliografia

  • A. W., Stefan Ehrenkreutz, „Kwartalnik Historyczny”, R. LIII (1939-1946), nr 3-4, s. 383-384.
  • Bielińska M., Ehrenkreutz Stefan Łukasz, [w:] Słownik biograficzny archiwistów polskich, t. I: 1918–1984, Warszawa–Łódź 1988, s. 58-59.
  • Ehrenkreutz Stefan, [w:] Popularna Encyklopedia Powszechna, t. 4, Warszawa 2001, s. 46.
  • Hass L., Ambicje, rachuby, rzeczywistość. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej 1905-1928, Warszawa 1984.
  • Rybarski A., Centralny zarząd archiwalny w odrodzonej Rzeczypospolitej polskiej, „Archeion”, T. I (1927), s. 1-14.
  • Smogorzewska M., Ehrenkreutz Stefan Łukasz, [w:] taż, Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919-1939. Słownik biograficzny, T. II: E-J, Warszawa 2000, s. 27-29.
  • Śródka A., Ehrenkreutz Stefan Łukasz, [w:] tenże, Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. I: A-G, Warszawa 1994, s. 439-440.
  • Wierzbowski Teodor Feliks, [w:] Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 29, Warszawa 2005, s. 284.

linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

LVA Order of the Three Stars - Grand Officer BAR.png
Baretka Komandora Orderu Trzech Gwiazd
Stefan Ehrenkreutz.jpg
Stefan Ehrenkreutz (1880-1945) - Polish lawyer and historian of law. Professor of Wilno University, and its president 1939