Stefan Urosz I

Stefan Urosz I
— Wielki król wszystkich ziem serbskich i Wybrzeża —
"|-		król Serbii
Okres	od 1243 do 1276
Poprzednik	Stefan Władysław
Następca	Stefan Dragutin
Dane biograficzne
Dynastia	Nemanicze
Data urodzenia	przed 1229
Data śmierci	1 maja 1277 lub 1280
Ojciec	Stefan Nemanicz
Matka	NN lub Anna Dandolo
Żona	Helena zwana Andegaweńską
Dzieci	Dragutin – Milutin

Stefan Urosz I zwany Wielkim (serb.: Стефан Урош I, Stefan Uroš I; ur. przed 1229, zm. 1 maja 1277 lub 1280) – król serbski w latach 1243–1276, najmłodszy syn Stefana Pierwszego Koronowanego, święty Serbskiego Kościoła Prawosławnego.

Stefan Urosz I objął władzę nad Serbią w 1243 roku w wyniku buntu możnych, którzy wynieśli go na tron po obaleniu poprzedniego króla Stefana Władysława. Jego długie panowanie stało się okresem gospodarczego rozwoju kraju. Przyczyniło się do tego sprowadzenie przez Urosza z Siedmiogrodu górników saskich i ponownie uruchomienie nieczynnych od V wieku kopalń srebra i ołowiu. Stabilizacja wewnętrzna kraju za jego panowania doprowadziła ponadto do rozwoju stosunków handlowych szczególnie z sąsiednim Dubrownikiem. W latach 1253–1254 i 1265–1268 doszło do wojen z Dubrownikiem zakończonych zwycięstwem Serbii. W 1268 roku Stefan Urosz I podjął nieudaną wyprawę przeciw Węgrom, podczas której został wzięty do niewoli i zmuszony do zapłacenia okupu za wypuszczenie na wolność. Umiejętne wykorzystywanie waśni między możnymi rodami doprowadziło Urosza do przyłączenia do Serbii zachodniego Zahumla i do stopniowego osłabienia pozycji książąt z bocznych gałęzi dynastii Nemaniczów. Centralizacyjna polityka króla doprowadziła w 1276 roku do buntu jego syna Stefana Dragutina. Stefan Urosz I został rozbity przez połączone siły rebeliantów i Węgrów w bitwie pod Gackiem. Pokonany, abdykował i wstąpił do wzniesionego przez siebie monasteru Sopoćani, gdzie wkrótce zmarł.

Przed wstąpieniem na tron

Stefan Urosz I był najmłodszym synem Stefana Pierwszego Koronowanego, który urodził mu się z drugiego małżeństwa – z nieznaną z imienia żoną^[1] – lub z trzeciego – z Anną Dandolo, poślubioną w 1216 roku^[2]. Za panowania Stefana Pierwszego Koronowanego Serbia była państwem niezależnym, jednak władający po nim synowie nie potrafili utrzymać tego stanu – najpierw Stefan Radosław popadł w zależność od despoty Epiru Teodora Angelosa, a potem jego następca Stefan Władysław od cara bułgarskiego Iwana Asena II. Car zmarł w 1241 roku, a w roku następnym miał miejsce najazd tatarski na Bułgarię. Potęga bułgarska załamała się. W 1243 roku możnowładcy serbscy obalili Władysława i osadzili na tronie najmłodszego z braci, Stefana Urosza. Ten po krótkiej walce pogodził się z Władysławem i oddał mu Zetę i Trebinię, odebrane, niezależnie władającemu nimi, synowi Wukana Nemanicza, Jerzemu^[3].

Rozwój gospodarczy

Górnictwo

Panowanie Stefana Urosza I przyniosło wyraźne ożywienie gospodarcze, stając się początkiem niezwykle szybkiego rozwoju ekonomicznego Serbii w następnym stuleciu. Stefan Urosz I sprowadził do Serbii z Siedmiogrodu uciekających przed Tatarami górników saskich, którzy wznowili eksploatację porzuconych w okresie wędrówki ludów kopalń rud srebra i ołowiu. Sasi założyli w pobliżu kopalń własne gminy miejskie, które królowie serbscy obdarzyli samorządem działającym na podstawie saskiego prawa górniczego. Władca z tytułu praw regalnych pobierał od 8 do 10 procent wydobytego kruszcu. Do dochodów królewskich należały także regalia mennicze – z wybijanej w dużej liczbie monety srebrnej^[4][5].

Pierwsze wzmianki o Sasach w Serbii pojawiają się w dokumentach z 1254 roku. Pierwsza ich gmina powstała w leżącym na zachodzie Serbii Brskowie nad Tarą. Przewodzili jej knez Prebeger (niem. Frajberger) i kapelan Konrad. Prowadzili w niej działalność niemieccy dominikanie^[6][7]. Brskowo było najbogatszą w II połowie XIII wieku kopalnią srebra w Serbii. W niedługim czasie powstała przy niej również mennica. W ślad za Brskowem powstały kolejne kopalnie w Rudniku, w regionie Kopaoniku i w przyszłości najbogatsza serbska kopalnia Novo Brdo. Wydobywano w nich srebro, złoto, ołów, miedź i żelazo^[8].

Handel i finanse

Moneta Stefana Urosza I

Długie panowanie Stefana Urosza I przyczyniło się też do ożywienia handlu, prowadzonego przede wszystkim przez kupców dubrownickich i kotorskich, oraz do rozwoju targów i osad wczesnomiejskich, do których napływali przybysze z Dalmacji, a nawet z Italii. 1 sierpnia 1243 roku Stefan Urosz I wydał przywilej potwierdzający Dubrowniczanom prawa handlowe i ulgi celne^[3]. Głównym zagrożeniem dla handlu było rozbójnictwo^[9], którym trudnili się zarówno górscy pasterze, jak i ludzie szlachetnego rodu. Interesy kupców zabezpieczone były umowami handlowymi, w których król zobowiązywał się do pokrywania strat materialnych poniesionych z ręki rozbójników^[10].

Osady kupieckie powstawały głównie przy kopalniach i na skrzyżowaniu szlaków handlowych. Kupcy podlegali własnym prawom. Spory z Serbami były rozstrzygane przez trybunały mieszane złożone w równej części z Serbów i kolonistów. Kolonie uzyskiwały również przywilej wyznawania religii katolickiej, nie mogły jednak nawracać na nią Serbów^[11].

Kupcy dalmatyńscy zarządzali kopalniami, a kupcy z Kotoru prowadzili działalność finansową przy dworze królewskim. Często kupowali też prawo do ściągania podatków i ceł. Król sprzedawał spodziewany roczny dochód, gwarantując jego uzyskanie, a nabywca prawa do daniny starał się osiągnąć zysk kosztem zobowiązanych do zapłacenia podatku. Zyski czerpane z górnictwa i handlu wzmocniły pozycję ekonomiczną władców serbskich. Dały im środki na zaciąg wojsk najemnych, uniezależniając od możnowładztwa, choć nie jest pewne, czy politykę korzystania z żołnierza najemnego rozpoczął już Stefan Urosz I^[11].

Polityka zagraniczna

Wojny z Dubrownikiem

Osłabienie południowych i wschodnich sąsiadów Serbii sprawiło, że Stefan Urosz I mógł się skoncentrować w polityce zagranicznej na podporządkowaniu zachodniego Zahumla i obronie Serbii przed Węgrami^[11].

W 1252 roku przeciw królowi serbskiemu wystąpił Dubrownik. Tło konfliktu stanowiło żądanie praw zwierzchnich nad ludnością katolicką Serbii, o które arcybiskup Dubrownika toczył spór z biskupem Baru^[3]. Spór został przedłożony pod osąd papieża. Urosz i były król Władysław wspierali Bar. „Król” Zety Jerzy z kolei uznał zwierzchnictwo Dubrownika nad podległym mu Ulcinjem^[12]. Późniejsza kronika Dubrownika, bynajmniej nienastawiona wrogo względem Urosza, podaje, że to król serbski wywołał konflikt, pragnąc zdobyć Dubrownik lub przynajmniej osłabić wpływy ekonomiczne Wenecji w Serbii. Wojska raguskie zgromadzone nad granicą z Serbią wycofały się przed Serbami poza mury miasta^[13]. Wojna z 1252 roku zakończyła się układami. Jednak już w 1253 roku Dubrowniczanie zawarli sojusz z carem Michałem Asenem I mający na celu detronizację obydwu synów Stefana Nemanicza – Stefana Urosza I i Władysława^[3]. W wojnie wziął też udział Radosław humski. Nawiązał on ścisłe stosunki z Dubrownikiem na południu, a w 1254 roku złożył hołd lenny królowi Węgier, prawdopodobnie po to, by uzyskać pomoc w projektowanej wojnie^[14]. Przebieg działań wojennych jest słabo znany. Bułgarzy prawdopodobnie wycofali się po przeprowadzeniu rajdu sięgającego rzeki Lim i spustoszeniu Bijelogo Polja. Urosz zawarł z nimi jesienią 1254 roku separatystyczny pokój, który przywracał stan sprzed wojny^[13]. W tym samym 1254 roku Stefan Urosz I zmusił Dubrownik do zawarcia pokoju i zapłacenia odszkodowania wojennego. Ponadto Dubrownik za prawo prowadzenia handlu musiał odtąd płacić królowi serbskiemu 2 tysiące złotych monet, tzw. perperów. W następnym roku Stefan Urosz I wymógł na biskupie dubrownickim zrzeczenie się pretensji do zwierzchnictwa nad katolikami serbskimi^[3].

Serbia około 1265 roku

Kolejna wojna z Dubrownikiem wybuchła w 1265 roku, Urosz I oskarżył Dubrowniczan o zajęcie serbskich terytoriów przybrzeżnych, o przyznawanie azylu serbskim dezerterom i utrzymywanie związków z Wenecją^[15], wymierzonych w przymierze Serbii z Bizancjum związanym z wrogą Wenecji Genuą. Późniejsze kroniki raguskie oskarżały i tym razem odpowiedzialnością za konflikt króla serbskiego. W trakcie trwania wojny żona Urosza, Helena, przeciwna polityce męża, nawiązała w sekrecie kontakt z miastem, obiecując donieść o planowanych posunięciach króla^[16]. Pokój zawarty w 1268 roku potwierdzał warunki wcześniejszego traktatu^[15][17].

Serbia i Dubrownik przeżyły jeszcze jeden krótki konflikt w 1275 roku. Wybuchł on na tle sporu Kotoru z Dubrownikiem. Ponieważ Kotor znajdował się w granicach Serbii i, pomimo że rządził się własnymi prawami, uznawał zwierzchnictwo króla serbskiego, Stefan Urosz I wysłał mu pomoc. Konflikt został szybko rozwiązany i nie miał dalszych następstw^[18][19].

Stosunki z Węgrami

Pomimo napięć pomiędzy Węgrami a Serbią do przełomu 1267 i 1268 nie było pomiędzy obydwoma państwami konfliktu. Mimo że Radosław uznał w czasie wojny z Serbią zwierzchnictwo węgierskie, nie ma żadnych dowodów na udział Węgier w tym konflikcie^[18]. W 1260 serbski oddział wspierał króla węgierskiego Belę IV w walce z władcą czeskim, a cztery lata później Stefan Urosz I uczestniczył w uroczystościach ślubnych młodszego z królewiczów węgierskich – Beli^[20]. Granica pomiędzy Węgrami a Serbią przebiegała w tym czasie prawdopodobnie na północ od Zachodniej Morawy w pobliżu Ravna (Ćuprija)^[18].

Pod koniec 1267 lub na początku 1268^[21] Stefan Urosz I zaatakował węgierski banat Maczwy. Przyczyny najazdu nie są znane. Celem wyprawy mogło być przesunięcie granicy na północ lub zwykły rabunek. Wojska serbskie spustoszyły Maczwę^[18] i możliwe, że zajęły jej część. Ostatecznie jednak, wiosną 1268 zostały pokonane przez bana Belę Rościsławowicza wspieranego przez posiłki przysłane przez jego dziada, króla Belę IV. Stefan Urosz I – razem ze swoim zięciem i dostojnikami – został wzięty do niewoli. Musiał zapłacić okup za swoje uwolnienie i zwrócić to, co być może zajął^[20]. Według części badaczy gwarancją pokoju między obydwoma państwami było zawarcie małżeństwa przez najstarszego syna Stefana Urosza I – Dragutina, z wnuczką króla węgierskiego, Katarzyną. Inni natomiast uważają, że do ślubu doszło jeszcze przed 1268^[18]. Zdaniem niektórych historyków Urosz został ponadto zmuszony do dopuszczenia swego syna do udziału w rządach^[22] lub uznania zwierzchnictwa króla węgierskiego^[20].

Polityka wschodnia Urosza

Na panowanie Stefana Urosza I przypada okres wzrostu potęgi Cesarstwa Nicejskiego. W 1246 roku Jan III Watzatzes zdobył na Bułgarach Trację i Macedonię aż po Wardar, w grudniu tego roku zdobył Tesalonikę. W wyniku kolejnej wojny w 1252 roku opanował Macedonię zachodnią i albańską Kroję^[23]. Rosnąca potęga Greków skłoniła do działania Manfreda, króla Sycylii, który w ciągu 1258 roku zmontował przymierze, w którego skład weszły: Epir i Księstwo Achai^[24]. Serbia nie była w tym czasie w stanie przedsięwziąć poważniejszych kroków przeciw Cesarstwu^[25]. Urosz poparł jednak sprzymierzeńców, zajmując w 1258 roku nicejskie: Skopje, Prilep i Kiczewo^[24]. W 1259 roku sprzymierzone wojska sycylijsko-epirocko-achajskie zostały rozbite w bitwie pod Pelagonią. W 1261 roku cesarz Michał VIII Paleolog wkroczył do Konstantynopola, likwidując tym samym Cesarstwo Łacińskie i przywracając istnienie Cesarstwa Bizantyńskiego^[26].

W następnych latach Urosz przechodzi na stronę bizantyńską. Kroniki Dubrownika podają jako jedną z przyczyn wojny w 1265 roku fakt, że Dubrownik utrzymywał stosunki z Wenecją, która była wrogiem sprzymierzeńca Serbii Bizancjum^[16]. W 1268 roku na dwór serbski przybył dyplomata bizantyński, aby prowadzić negocjacje w sprawie ślubu młodszego syna Stefana Urosza I z córką cesarza Anną. Ślub ostatecznie nie doszedł do skutku z powodu sprzeciwu serbskiej opozycji^[27].

Sytuacja po raz kolejny zmieniła się wraz z opanowaniem tronu sycylijskiego przez Karola Andegaweńskiego, który podjął plany restauracji zlikwidowanego przez Michała VIII Cesarstwa Łacińskiego. Karol rozpoczął zabiegi dyplomatyczne mające na celu zmontowanie koalicji antybizantyńskiej^[28]. W 1273 lub nawet w 1272 Urosz przystąpił do obozu antybizantyńskiego^[29]. Skłaniała go do tego żona Helena, Francuzka (być może córka ekscesarza łacińskiego Baldwin II), jak i racja stanu – po sojuszu z Karolem Urosz mógł się spodziewać powiększenia swych posiadłości kosztem Bizancjum^[30]. Wraz z nim wśród sprzymierzeńców króla Sycylii znaleźli się: książę Achai i Aten, car bułgarski oraz książę Tesalii Jan I Angelos, którego córka została wydana za młodszego syna Stefana Urosza I^[31].

Centralizacja państwa i upadek

Monaster Sopoćani wzniesiony przez Stefana Urosza I

Dążąc do scentralizowania swej władzy, Stefan Urosz I tłumił separatyzmy regionalne. Usunął ze swego tytułu królewskiego odniesienia do Zahumlja, Trebinja i Duklji i tytułował się „królem wszystkich ziem serbskich i wybrzeża”^[18]. Szczupłość źródeł nie pozwala na prześledzenie procesu stopniowego podporządkowywania Serbii zachodniego Zahumla. Dużą niezależnością przypuszczalnie cieszyło się tam miejscowe możnowładztwo, uwikłane w liczne wzajemne waśnie i konflikty. Urosz prawdopodobnie umiejętnie to wyzyskał, wykorzystując jednych możnowładców przeciw drugim i przeciw księciu Radosławowi. Przyjmując hołdy możnych, szukających związków z silną Serbią dla realizacji własnych lokalnych celów, doprowadził stopniowo do zmarginalizowania znaczenia potomków Mirosława i sprowadził ich do roli mało znaczących możnowładców, uznających panowanie serbskich władców^[16]. W Zecie za jego panowania nastąpił stopniowy upadek znaczenia potomków Wukana. O najstarszym „królu” Jerzym^[32] za panowania Stefana Urosza I źródła milczą. O młodszym Stefanie wiadomo jedynie, że wzniósł monaster w Moračy. Trzeci, Dimitri, noszący pośledni tytuł żupana, wstąpił do klasztoru^[18].

Przez cały okres swego panowania Stefan Urosz I utrzymywał bliskie stosunki z Kościołem, choć i tu zaznaczyła się jego tendencja do centralizacji władzy. W 1263 roku wyznaczył na arcybiskupa Serbii swego brata Sawę, wcześniej biskupa Stonu. Po jego śmierci mianował arcybiskupem mnicha atońskiego Joanikije, ucznia Sawy II, który przed swym wyniesieniem był opatem w Studenicy. Związki Joanikija z Uroszem były tak silne, że arcybiskup zrzekł się urzędu, gdy król został zdetronizowany^[27]. Stefan Urosz I ufundował w latach 60. XIII wieku monaster Sopoćani. Malowidła ścienne w cerkwi tego monasteru stanowią szczytowe osiągnięcie XIII-wiecznego malarstwa serbskiego. Przedstawiają one sceny religijne, a także członków rodziny królewskiej: oprócz samego władcy sportretowano jego synów, Dragutina i Milutina, żonę, Helenę, ojca, mnicha Simona, i dziada, św. Simeona^[33]. Król wzniósł także kaplicę Przemienienia Pańskiego w Chilandarze na Atosie^[27], a u atońskiego mnicha Domentijana zamówił napisanie Żywota św. Sawy i Żywota św. Simeona^[34].

Dążąc do centralizacji władzy w państwie, Stefan Urosz I nie wydzielił też apanaży żadnemu ze swoich synów. Najstarszy Dragutin, przebywający na dworze królewskim, wspierany przez swego teścia, dążył jednak do objęcia własnej dzielnicy. Urosz sprzeciwił się temu, a część uczonych sądzi, że zdecydował również o przeniesieniu praw do tronu na młodszego Milutina. Ostatecznie w 1276 Dragutin wystąpił otwarcie o przyznanie mu części władzy w państwie. Urosz wpadł w gniew, a Dragutin, obawiając się o swoje życie, zbuntował się, wzywając na pomoc swego teścia. Uczeni różnią się w poglądach na przyczyny rebelii. Dinić uważa, że została spowodowana ambicją Dragutina i jego dążeniem do władzy. Mavromatis wykazuje, że Urosz w 1276 roku wyznaczył młodszego syna Milutina na swego następcę z pominięciem starszeństwa Dragutina, co stało się przyczyną buntu Dragutina^[27]. Chcąc pozyskać stronników, Dragutin obiecał większy zakres swobód możnowładcom serbskim, szczególnie pochodzącym spoza centrum państwa, którzy za panowania Urosza stracili na znaczeniu i niezależności. Połączone armie: rebeliantów i Węgrów rozbiły siły Urosza pod Gackiem. Stefan Urosz I abdykował i wstąpił do klasztoru Sopoćani, przyjmując imię zakonne Symeon. Zmarł i został pochowany w Sopoćani^[15]. Jako datę śmierci podaje się 1 maja 1277 lub 1280 roku^[35].

Stefan Urosz I jest świętym serbskiego Kościoła prawosławnego. Jego żywot opisał arcybiskup Daniło II w Żywotach królów i arcybiskupów serbskich^[36].

Opinie o Stefanie Uroszu I

Dyplomata bizantyński, który w 1268 roku przebywał w Serbii, pozostawił następujący opis dworu serbskiego: Wielki król, jak jest tytułowany, prowadzi życie proste, które przyniosłoby wstyd średniemu urzędnikowi w Konstantynopolu. Węgierska synowa króla pracuje przy kołowrotku w ubogiej sukni. Domownicy jedzą tak jak myśliwi albo złodzieje owiec^[27].

Królowa Helena z synem Milutinem

John Fine tak charakteryzuje panowanie Stefana Urosza I: Urosz, który w 1243 objął Serbię po Władysławie, wydaje się być najzdolniejszym spośród trzech braci. Na obronę dwóch pozostałych można powiedzieć, że Urosz miał nad nimi tę przewagę, że jego panowanie zbiegło się z upadkiem dwóch niegdyś potężnych sąsiadów Serbii: Tesalonik-Epiru i Bułgarii. Pod rządami Urosza Serbia stała się znaczącą siłą na Bałkanach^[8].

Rodzina

W 1250 roku Stefan Urosz I poślubił Helenę, o której źródła serbskie mówią tylko, że była Francuzką i pochodziła z królewskiego lub cesarskiego rodu. Wśród dynastii, z których mogła pochodzić wymienia się: Walezjuszów, Andegawenów, Angelosów^[15] i de Courtenayów^[30]. Ze swą żoną Urosz miał czworo dzieci:

• Stefana Dragutina – króla Serbii w latach 1276–1282
• Stefana Milutina – króla Serbii w latach 1282–1321
• córkę Brnjačę – która poślubiła żupana Jerzego, który został uwięziony na Węgrzech w 1269 roku
• Stefana – zmarłego przed 1264 rokiem^[15]

Przypisy

Bibliografia

• Charles Cawley: Medieval Lands. Foundation for Medieval Genealogy, 2006–2007.
• Сима Ћирковић: Срби у средњем веку. Београд: Idea, 2005. ISBN 86-7547-072-X.
• Sima Ćirković: The Serbs. Blackwell Publishing Ltd., 2004. ISBN 0-631-20471-7.
• John V.A. Fine: The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1994. ISBN 0-472-10079-3.
• Wojsław Molè: Sztuka Słowian Południowych. Wrocław-Warszawa-Kraków: Ossolineum, 1962.
• Kamil Stepan: Stefan Urosz I. W: Małgorzata Hertmanowicz-Brzoza, Kamil Stepan: Słownik władców świata. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2005. ISBN 83-7435-077-6.
• Georgije Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1967.
• Leszek Podhorodecki: Jugosławia. Zarys dziejów. Warszawa: Książka i Wiedza, 1979.
• Joanna Rapacka: Dawna literatura serbska i chorwacka: zarys dziejów. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 1993. ISBN 83-900117-8-6.
• Joanna Rapacka: Rzeczpospolita Dubrownicka. Sejny: Wydawnictwo Pogranicze, 2005. ISBN 83-86872-72-1.
• Steven Runciman: Nieszpory sycylijskie. Dzieje świata śródziemnomorskiego w drugiej połowie XIII wieku. Katowice: Wydawnictwo Książnica, 1997. ISBN 83-7132-116-3.
• Миладин Стевановић: Краљ Милутин. Београд: Књига-комерц, 2002. ISBN 86-83583-26-0.
• Tadeusz Wasilewski: Serbia, Chorwacja i Słowacja od schyłku X w. do podbojów tureckich. W: Jerzy Skowronek, Mieczysław Tanty, Tadeusz Wasilewski: Historia Słowian południowych i zachodnich. Warszawa: PWN, 1988, s. 93–127. ISBN 83-01-07549-X.
• Tadeusz Wasilewski: Historia Jugosławii do XVIII wieku. W: Wacław Felczak, Tadeusz Wasilewski: Historia Jugosławii. Wrocław: Ossolineum, 1985. ISBN 83-04-01638-9.