Stonehenge

Stonehenge, Avebury i pobliskie miejsca kultowe[a]
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Ilustracja
Państwo

 Wielka Brytania

Typ

kulturowy

Spełniane kryterium

I, II, III

Numer ref.

373

Region[b]

Europa i Ameryka Północna

Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę

1986
na 10. sesji

Dokonane zmiany

2008

Położenie na mapie Wiltshire
Mapa konturowa Wiltshire, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Stonehenge, Avebury i pobliskie miejsca kultowe”
Contains Ordnance Survey data © Crown copyright and database right, CC BY-SA 3.0
Położenie na mapie Wielkiej Brytanii
Położenie na mapie Anglii
Mapa konturowa Anglii, na dole znajduje się punkt z opisem „Stonehenge, Avebury i pobliskie miejsca kultowe”
Ziemia51°10′43,84″N 1°49′34,28″W/51,178844 -1,826189
Wschód słońca nad Stonehenge w dniu przesilenia letniego
Zachód słońca nad Stonehenge

Stonehenge – jedna z najsłynniejszych europejskich budowli megalitycznych, pochodząca z epok neolitu i brązu. Kromlech ten położony jest w odległości 13 km od miasta Salisbury w hrabstwie Wiltshire w południowej Anglii. Najprawdopodobniej związany był z kultem Księżyca i Słońca. Księżyc mógł symbolizować tutaj kobietę (biorąc pod uwagę jej menstruację), Słońce – mężczyznę. Składa się z wałów ziemnych otaczających duży zespół stojących kamieni. Obiekt od 1986 roku jest wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO wraz z Avebury oraz innymi okolicznymi stanowiskami neolitycznymi. Stonehenge ma status Scheduled Ancient Monument od 1882 roku, kiedy wprowadzono pierwszą legislację w celu ochrony historycznych zabytków w Wielkiej Brytanii. Właścicielem Stonehenge jest Korona Brytyjska, a zarządza nim organizacja English Heritage.

Obecny wygląd zabytku jest wynikiem prac renowacyjnych i rekonstrukcyjnych wykonanych w XX wieku[1][2].

Etymologia

Nazwa pochodzi z języka staroangielskiego, od słów stān – kamień (ang. stone) i hencg – otaczać (ang. hinge) lub hen(c)en (szubienica). Ze słowa henge powstało słowo henges – kręgi – którym teraz są nazywane tego typu obiekty.

Historia

W rozwoju budowli wyróżnia się następujące okresy chronologiczne:

  • Stonehenge 1 – około 2950–2900 p.n.e. (kultura pucharów dzwonowatych)
  • Stonehenge 2 – około 2900–2400 p.n.e.
  • Stonehenge 3a – od około 2600 p.n.e.
  • Stonehenge 3b – około 2440–2100 p.n.e.
  • Stonehenge 3c:
  • Stonehenge 3d – 2270–1930 p.n.e. (kultura Wessex)
  • Stonehenge 3e:
  • Stonehenge 3f – do około 1600 p.n.e.

Miejsce, w którym powstała budowla Stonehenge, zyskało znaczenie kulturowe przed rokiem 2950 p.n.e. Świadczą o tym znajdujące się na zewnątrz megalitu groby datowane nawet na ok. 3100 rok p.n.e. oraz usypany z ziemi pierścień datowany również na ten okres.

W okolicach Stonehenge istniało bogate osadnictwo mezolityczne między IX a V tysiącleciem p.n.e. Jedna z hipotez tłumaczących wybór tego miejsca jest związana ze zjawiskiem zabarwiania krzemienia przez występującą w rzece Avon hildenbrandię rzeczną, które mogło być uznawane za dobry omen[3][4].

W napisanym przez Geoffreya z Monmouth w 1136 roku dziele Historia Regum Britanniae (Historia Królów Brytanii) udział przy budowie Stonehenge przypisywany jest Merlinowi, jednej z postaci z arturiańskich legend. Pomocy swej przy budowie użyczyć miały również mityczne olbrzymy[5].

Budowa

Stonehenge faza pierwsza
Plan Stonehenge

Stonehenge składa się z kolejnych elementów, ustawianych w dużych odstępach czasowych (sanktuarium powstawało stopniowo, przez ponad tysiąc lat). Aleja wiodąca do Stonehenge ciągnie się na długości około 3 km i jest szeroka na 11 m. Pierwotnie jej krawędzie ograniczał wał ziemny. Podobna konstrukcja okala całe stanowisko. Pierwszym elementem na drodze z alei do wnętrza kręgów jest Heel Stone, ustawiony około 2600 roku p.n.e. Mniej więcej w tym samym czasie, wewnątrz kredowych wałów pojawiają się również 4 Station Stones. Zewnętrznym, pierwszym kamiennym kręgiem, jest pierścień 30 kamieni (zwanych Sarsenami) o średnicy 40 m, datowany na ok. 2450 rok p.n.e. Wewnątrz niego znajduje się pierścień egzotycznie wyglądających, błękitnych kamieni (Bluestones). Do samego wnętrza Stonehenge prowadzi jeszcze monumentalna podkowa złożona z pięciu trylitów (o wysokości około 9 m), oraz mała podkowa złożona z 30 Bluestones. Obydwie podkowy otwarte są w kierunku alei. W samym centrum Stonehenge znajduje się tzw. Altar Stone – dziś przewrócony.

Ponadto, wewnątrz kredowych wałów, archeologiczne badania wykazały istnienie tzw. Aubrey Holes, czyli 56 jam o średnicy 2 m i głębokości około metra. Gerald Hawkins, w swoim artykule „A Neolithic Computer” (dla Nature, 27 stycznia 1964), postawił tezę mówiącą, jakoby Aubrey Holes były używane jako specyficzny komputer do przewidywania zaćmień Słońca i Księżyca, lecz teoria ta w krótkim czasie została obalona. Jamy prawdopodobnie są śladem po dodatkowej, drewnianej konstrukcji otaczającej kamienne kręgi.

Na obszarze stanowiska – na zewnątrz pierścienia Sarsenów – znaleziono również dwa pierścienie mniejszych jam, nazwanych kolejno X i Y, w liczbie 30 i 29. Zwraca uwagę to, że liczba otworów odpowiada średniej ilości dni w miesiącu synodycznym.

Oś podkowy wyznacza kierunek, z którego wschodzi Słońce w najdłuższym dniu w roku, podczas letniego przesilenia. Sanktuarium wzniesione jest z dwóch rodzajów kamienia. Największe, bloki sarsenu (piaskowca twardszego niż granit[6]) pochodzą z okolic Marlborough Downs (około 30 km na północ od Stonehenge), natomiast mniejsze, błękitne skały (przypominające gabro lub labradoryt) – z Pembrokeshire w Walii, położonego około 250 km od budowli.

Archeoastronomia

Stonehenge jest ukierunkowane północno-wschodnio–południowo-zachodnio (NE–SW). Wielka debata na temat znaczenia Stonehenge wytworzyła się po publikacji w 1963 roku Stonehenge Decoded przez angielskiego astronoma Geralda Hawkinsa, który twierdził, że odnalazł wiele powiązań między ustawieniem głazów a pozycją obiektów niebieskich i Słońca. Uważał, iż Stonehenge mogło być używane do przewidywania zaćmień. Jego badania zostały szeroko uznane w środowisku naukowym, jako że do ich przeprowadzania używał obliczeń komputerowych (wtedy należących do rzadkości). Następcami w badaniach byli C.A. Newham wraz z Sir Fredem Hoyle’em oraz inżynier Alexander Thom, który poświęcił na badania nad Stonehenge 20 lat. Ich teorie były ostro krytykowane przez Richarda Atkinsona i innych.

Repliki

Polska replika Stonehenge w Sławutówku

Istnieje pełnych rozmiarów replika Stonehenge w Maryhill w stanie Waszyngton, wybudowana przez Sama Hilla jako pomnik wojenny. Stonehenge Aotearoa w regionie Wairarapa w Nowej Zelandii jest nowoczesną adaptacją ukierunkowaną w powiązaniu z Antypodami, zostało wybudowane przez Phoenix Astronomical Society z drewna i malowanego betonu.

W 2018 roku Park Ewolucji w Sławutówku zbudował pierwszą w Polsce pełnych rozmiarów replikę Stonehenge[7].

University of Missouri w Rolla ma własną kopię o połowę mniejszą od oryginalnego Stonehenge. Także East Stroudsburg University ma małą replikę. Carhenge zostało wybudowane z samochodów przez artystę Jima Reynoldsa w 1987 roku i znajduje się w Alliance (Nebraska). Tankhenge istniało przy granicy Berlina Wschodniego i Zachodniego po upadku muru berlińskiego i zostało skonstruowane z trzech radzieckich pojazdów.

Zobacz też

Przypisy

  1. Photos show Stonehenge being built (ang.).
  2. Zdjęcie obrazu ukazującego Stonehenge w roku 1835 (ang.).
  3. David Jacques, Tom Phillips. Mesolithic settlement near Stonehenge: excavations at Blick Mead, Vespasian’s Camp, Amesbury. „Wiltshire Archaeological & Natural History Magazine”. 107, s. 7–27, 2014. (ang.). 
  4. Sarah Griffiths: Stonehenge was the 'LONDON of the Mesolithic’: River Avon acted like an ‘A-Road’ for ancient log boats, expert claims. [w:] Daily Mail [on-line]. 2014-05-09. [dostęp 2014-09-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-12)]. (ang.).
  5. Tomasz Merwiński, Stonehenge - magiczny kromlech, 2 listopada 2020 [dostęp 2020-11-05].
  6. Norman Herz, Ervan G. Garrison, Geological Methods for Archaeology, Oxford University Press, 1998, s. 209, ISBN 0-19-509024-1 (ang.).
  7. Stonehenge – Park Ewolucji Sławutówko – Władysławowo.

Bibliografia

  • Krzysztof Kęciek: „Starożytność wyklęta. Archeolodzy i łowcy sensacji”, Wydawnictwo Attyka, Warszawa 2008.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Wiltshire UK location map.svg
Contains Ordnance Survey data © Crown copyright and database right, CC BY-SA 3.0

Map of Wiltshire, UK with the following information shown:

  • Administrative borders
  • Coastline, lakes and rivers
  • Roads and railways
  • Urban areas

Equirectangular map projection on WGS 84 datum, with N/S stretched 160%

Geographic limits:

  • West: 2.40W
  • East: 1.35W
  • North: 51.72N
  • South: 50.92N
United Kingdom adm location map.svg
(c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de
Location map of the United Kingdom
Stonehenge2007 07 30.jpg
Autor: garethwiscombe, Licencja: CC BY 2.0
Stonehenge
Stonehengesunset.jpg
(c) quercus robur at en.wikipedia, CC-BY-SA-3.0
Stonehenge sunset photo by Graham Burnett (quercus robur). If re-used a credit would be appreciated but is not compulsory!
Stonehenge phase one.jpg
Autor: Drawing by Adamsan, Licencja: CC-BY-SA-3.0
The plan shows the first of the three Stonehenge construction phases archaeologists think took place.
Stonehenge plan.jpg
Autor: Drawn by Adamsan, Licencja: CC-BY-SA-3.0

The site as of AD 2004. The plan omits the trilithon lintels for clarity. Holes that no longer, or never, contained stones are shown as open circles and stones visible today are shown coloured, grey for sarsen and blue for the imported stone, mainly bluestone.
Key to plan:

  • 1 = The Altar Stone, a six ton monolith of green micaceous sandstone from Wales
  • 2 = barrow without a burial
  • 3 = "Barrows" (without burials)
  • 4 = The fallen Slaughter Stone, 4.9 metres long
  • 5 = The Heel Stone
  • 6 = Two of originally four Station Stones
  • 7 = Ditch
  • 8 = Inner bank
  • 9 = Outer bank
  • 10 = The Avenue, a parallel pair of ditches and banks leading 3 km to the River Avon
  • 11 = Ring of 30 pits called the Y Holes
  • 12 = Ring of 29 pits called the Z Holes
  • 13 = Circle of 56 pits, known as the Aubrey holes
  • 14 = Smaller southern entrance
Replika Stonehenge w Polsce.jpg
Autor: MalakPL, Licencja: CC BY-SA 4.0
Polska replika Stonehenge wykonana przez Park Ewolucji w Sławutówku
Flag of UNESCO.svg
Flag of the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO)