Stopnie harcerskie

Stopnie harcerskie – stopnie zdobywane w harcerstwie poprzez wykazanie się określonym zasobem wiedzy i umiejętności.

Stopnie są elementem metody harcerskiej, dzięki której harcerze zostają zmotywowani do samorozwoju.

W poszczególnych organizacjach harcerskich są różne systemy stopni, choć różnice między nimi są stosunkowo nieznaczne (zwiększyły się nieco po 2003) – dotyczą części oznaczeń i niektórych nazw.

Stopnie harcerskie obecnie

Stopnie harcerskie w ZHP

W Związku Harcerstwa Polskiego od 2003 funkcjonuje 6 stopni harcerskich. Wprowadzono je Uchwałą nr 40/XXXII Rady Naczelnej ZHP z dnia 15 czerwca 2003^[1]:

Oznaczenia stopni harcerskich ZHP

Oznaczenia na naramiennikach:
Oznaczenia na patkach w drużynach wodnych:
Nazwa stopnia - chłopcy:	młodzik (mł.)	wywiadowca (wyw.)	odkrywca (odkr.)	ćwik (ćw.)	harcerz orli (HO)	harcerz Rzeczypospolitej (HR)
Nazwa stopnia - dziewczęta:	ochotniczka (och.)	tropicielka (trop.)	pionierka (pion.)	samarytanka (sam.)	harcerka orla (HO)	harcerka Rzeczypospolitej (HR)
Grupa metodyczna:	harcerze		harcerze starsi		wędrownicy
Wiek:	10-13 lat		13-16 lat		16-21 lat (przed 1 września 2015 do 25 lat)[2]

Harcerz bez stopnia nosi patki bez oznaczeń.

Oprócz stopni istnieją jeszcze także: próba harcerza i próba wędrownicza:

• Próbę harcerza należy przejść przed rozpoczęciem zdobywania pierwszego stopnia, kończy się ona złożeniem przyrzeczenia harcerskiego i wręczeniem Krzyża Harcerskiego.
• Próbę wędrowniczą należy odbyć przed zdobyciem stopnia harcerza orlego, a po jej zakończeniu zostaje przyznany naramiennik wędrowniczy.

Oznaki stopnia harcerskiego znajdują się na patkach (pagonach)^[3] w barwach jednostki, nasuniętych na naramienniki. Członkowie jednostek o specjalności wodnej lub żeglarskiej, noszą dystynkcje na specjalnych, czarnych patkach umieszczonych z przodu koszuli.

Stopnie od odkrywcy i pionierki wzwyż można oznaczać nabiciami na krzyżu harcerskim.

Stopnie harcerskie w ZHR

W Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej funkcjonuje 5 stopni harcerskich^[4].

System 5 stopni harcerskich używany jest też przez: HROŚ, NDH „Bądź Gotów”, NKIH „Leśna Szkółka”, Szczep „Czerwone Maki” oraz Choragiew Harcerzy w Kanadzie.

Oznaczenia na krzyżu:
	—	Srebrna lilijka	Złota lilijka	Złota lilijka	Złota lilijka
	—	—	—	Złoty okrąg	Złoty okrąg
	—	—	—	—	Złoty wieniec
Nazwa stopnia - chłopcy:	młodzik (mł.)	wywiadowca (wyw.)	ćwik (ćw.)	harcerz orli (HO)	Harcerz Rzeczypospolitej (HR)
Nazwa stopnia - dziewczęta:	ochotniczka (och.)	tropicielka (trop.)	samarytanka (sam.)	wędrowniczka (wędr.)	Harcerka Rzeczypospolitej (HR)

Stopnie w Stowarzyszeniu Harcerskim

W Stowarzyszeniu Harcerskim stosuje się również system 5 stopni. Wymagania stopni pochodzą z regulaminu stopni KIHAM^[5][6], i podobnie jak w tym systemie stopni stosowana jest nazwa pionierka na oznaczenie 3. stopnia żeńskiego (w ZHR samarytanka). Stopnie oznacza się tradycyjnie elementami nabijanymi na krzyżu harcerskim, a dodatkowo można stosować naramienniki^[7].

Oznaczenia na krzyżu:
	—	Srebrna lilijka	Złota lilijka	Złota lilijka	Złota lilijka
	—	—	—	Złoty okrąg	Złoty okrąg
	—	—	—	—	Złoty wieniec
Opcjonalne oznaczenia na naramiennikach:
Nazwa stopnia - chłopcy:	młodzik (mł.)	wywiadowca (wyw.)	ćwik (ćw.)	harcerz orli (HO)	Harcerz Rzeczypospolitej (HR)
Nazwa stopnia - dziewczęta:	ochotniczka (och.)	tropicielka (trop.)	pionierka (pion.)	wędrowniczka (wędr.)	Harcerka Rzeczypospolitej (HR)

Stopnie w SHK Zawisza - FSE

Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego Zawisza - FSE używa jeszcze innego systemu stopni:

• organizacja męska: wywiadowca, ćwik, harcerz orli, Harcerz Rzeczypospolitej
• organizacja żeńska: tropicielka, pionierka, samarytanka, wędrowniczka, Harcerka Rzeczypospolitej

Stopnie w Organizacji Harcerskiej „Rodło”

Stopnie harcerskie w przeszłości, nazwy i oznaczenia

Początki harcerstwa w Polsce

Większość obecnych nazw stopni harcerskich stosowanych jest niemal od początków harcerstwa^[8]. Nazwy młodzik użył jako jednej z propozycji na nazwę pierwszego stopnia Andrzej Małkowski^[9]. Określeń pierwszych 3 stopni: młodzik, wywiadowca, ćwik użyli już w 1912 w swoim podręczniku skautowym Harce młodzieży polskiej Mieczysław Schreiber i Eugeniusz Piasecki^[10]:

Naczelnictwo Skautowe we Lwowie w październiku 1912 wprowadziło następujące stopnie:

1. młodzik
2. wywiadowca
3. ćwik
4. harcerz

i ogłosiło w 1912–1913 w czasopiśmie „Skaut” wymagania stawiane na „egzaminach” na poszczególne stopnie. Rozkazem Naczelnictwa z 15 października 1913 wprowadzono oficjalne oznaki pierwszych dwóch stopni, a rozkazem z 15 kwietnia 1914 – stopnia ćwika^[11].

IV Zjazd ZHP 1920r.

W dniach 3–5 stycznia 1920 na czwartym zjeździe Naczelnej Rady Harcerskiej w Warszawie uchwalono projekt statutu ZHP, zatwierdzony przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych 2 sierpnia 1920 w którym został zawarty system wymagań na stopnie harcerskie (nazwane „próbami młodzieży”)^[11] wraz z oznaczeniami stopni, które w części organizacji harcerskich stosuje się do dziś:

Nieco później pojawiło się określenie skaut Orła Białego^[12] (dzisiejszy harcerz orli). Stopnie wyższe od skautów I klasy polegały głównie na zdobyciu odpowiedniej ilości sprawności.

W 1925 (rozkaz Naczelnictwa z 30 listopada) uzupełniono programy prób dla wędrowników (tzw. włóczęgów) o stopień starszego ochotnika dla kandydatów nowo wstępujących do drużyn wędrowników bez wcześniejszego doświadczenia harcerskiego i próbę wędrowniczą (włóczęgi)^[11].

Drużyny żeńskie - po 1925r.

W harcerstwie żeńskim w 1925 (rozkaz Głównej Kwatery Żeńskiej L.2 z 2 czerwca 1925) ustalono pięciostopniowy system prób na stopnie:

1. ochotniczka
2. pionierka
3. samarytanka
4. przewodniczka
5. harcerka Rzeczypospolitej.

Ewa Grodecka opisuje je w 1937 w nieco innym podziale^[13]:

1. ochotniczka
2. pionierka
3. samarytanka
4. wędrowniczka
5. przewodniczka.

Pierwsze trzy stopnie były realizowane przez dziewczęta w wieku 11 - 16 lat^[13], natomiast kolejne adresowano do dziewcząt starszych^[11]. Granice wiekowe nie były ustalone sztywno:

Okres samarytanki stoi na granicy dwóch etapów wychowania harcerskiego. W pewnych wypadkach zamyka on etap młodszych dziewcząt, w innych wchodzi już w okres dziewcząt starszych. Zależy to przede wszystkim od czynników psychologicznych: kierować się tu będziemy znajomością naszych dziewcząt, ich rozwoju, potrzeb indywidualnych i warunków zewnętrznych. Według nich będziemy postępować, im podporządkujemy wytyczne organizacyjne. Zwróćmy uwagę: żaden program próby nie określa sztywno wieku, w jakim określony stopień powinien być przez dziewczęta zdobyty. Programy są dla dziewcząt, nie dziewczęta dla programów. Ewa Grodecka

Starszymi dziewczętami nazywano ochotniczki, pionierki i samarytanki. Dziewczęta, które wstąpiły do harcerstwa w wieku powyżej 16 lat, po przejściu okresu próbnego miały zdobywać stopień starszej ochotniczki. Następnie, zależnie od wieku i wyrobienia harcerskiego, dziewczęta mogły zdobywać stopień samarytanki lub wędrowniczki. Stopień wędrowniczki można było zatem zdobyć po stopniu samarytanki lub będąc bardziej doświadczoną starszą ochotniczką^[13].

System 5 stopni

Krzyż harcerski z nabitymi złotymi elementami - tradycyjne oznaczenie stopnia harcerza Rzeczypospolitej

W okresie międzywojennym używano systemu 5 stopni:

1. młodzik
2. wywiadowca
3. ćwik
4. harcerz orli i
5. harcerz Rzeczypospolitej

– podobnie jak nadal w ZHR, Stowarzyszeniu Harcerskim i kilku innych mniejszych organizacjach.

Harcerki zdobywały stopnie:

1. ochotniczki (przed I wojną światową nazywanej też młódką^[14])
2. pionierki
3. samarytanki
4. przewodniczki (od 1936 – wędrowniczki) i
5. harcerki Rzeczypospolitej.

W 1946 po ochotniczce dodano tropicielkę^[11], a zrezygnowano z harcerki Rzeczypospolitej.

Stopnie wyrównawcze

Dla starszych harcerzy (w wieku powyżej 15 lat) nowo wstępujących do drużyny wprowadzano okresowo stopnie wyrównawcze: starszego ochotnika i włóczęgi, dla starszych harcerek – starszej ochotniczki. Stopnie wyrównawcze stosowane były w ZHP w okresie międzywojennym, w Szarych Szeregach, w KIHAM^[6] i w ZHR w latach 90.

Aby zdobyć stopień harcerza orlego – wędrowniczki oraz harcerza Rzeczypospolitej – harcerki Rzeczypospolitej, należało ułożyć indywidualny program próby i uzgodnić go odpowiednio z komisją harcerza orlego – wędrowniczki lub z kapitułą stopnia HR^[15].

System 5 stopni obowiązywał ponownie w całym ZHP w latach 1993–2003.

Oznaczenia na krzyżu harcerskim

Z systemem 5 stopni jest związany tradycyjny sposób oznaczania stopni na krzyżu harcerskim – zdobycie pierwszego stopnia potwierdzane jest dopuszczeniem do złożenia przyrzeczenia harcerskiego i wręczeniem krzyża. Kolejne stopnie oznacza się przez nabijanie na krzyżu srebrnych i złotych elementów: lilijki, kręgu i wieńca. O oznaczaniu stopni na krzyżu pisał Kazimierz Lutosławski w projektach polskiej odznaki skautowej: Pole, prążkowane tylko w środku, oznaczać by mogło ochotnika, gwiazdka srebrna – skauta II klasy, złota by ją zastąpić mogła po zdaniu egzaminu na skauta I klasy.

System ten stosowany był także w Szarych Szeregach (stopień harcerza orlego zastąpił wówczas bojowiec (dla harcerzy Bojowych Szkół)^[11][16], a po II wojnie światowej do 1949 oraz w krótkim okresie po reaktywowaniu ZHP 1957–1962^[11][17] (w niektórych środowiskach nieformalnie – dużo dłużej). Używano go też w latach 80. w drużynach i szczepach skupionych w KIHAM^[6]. Twórcy jednego z wielu wstępnych projektów systemu stopni KIHAM, prezentowanych na seminariach metodycznych, przyznawali, że podstawą wymagań na stopnie (w ich projekcie) był program stopni z 1957 kontynuujący tradycje stopni przedwojennych zdobywanych w harcerstwie do 1948, a wymagania uzupełniono o doświadczenia metodyczne szczepów 22 WDHiZ i 208 WDHiZ oraz Kręgu Instruktorów Harcerskich „Zawisza” z Lublina, wykorzystując także wymagania stopni starszoharcerskich (wędrownicze i KIMB) z 1958 a także doświadczenia innych środowisk, zwłaszcza krakowskich. ^[18].

System 6 stopni i oznaczenia na naramiennikach

W 1949 w ZHP ujednolicono męskie i żeńskie nazwy stopni: ochotnik – ochotniczka, pionier – pionierka, przodownik – przodowniczka, organizator – organizatorka. Do pomysłu tego powrócono także w 1962^[19] – dodano wtedy do wymienionych stopnie tropiciel - tropicielka, odkrywca, wędrownik – wędrowniczka i (od 1968) sprawny (później, od 1978 – organizator). Od tego czasu, tj. w okresie 1962–1993 w ZHP obowiązywał system 6 stopni^[20] (okresowo 7 stopni):

1. ochotnik – ochotniczka
2. tropiciel – tropicielka
3. odkrywca (niekiedy też przodownik)
4. wędrownik – wędrowniczka
5. harcerz orli – harcerka orla
6. harcerz Rzeczypospolitej – harcerka Rzeczypospolitej

Oprócz nazw ujednoliconych (podobnie brzmiących męskich i żeńskich), ale odbiegających od tradycyjnych z początków harcerstwa (młodzik, wywiadowca, ćwik), charakterystyczne dla tego systemu są oznaczenia na naramiennikach (stosowane zamiast oznaczeń na krzyżu lub równocześnie z nimi) oraz powiązanie stopni z grupami wiekowymi.

Od 1957 do 1993 dzielono stopnie na harcerskie (pierwsze trzy lub cztery) i starszoharcerskie (pozostałe – zdobywane w drużynach starszoharcerskich-specjalnościowych). W 2003 zrezygnowano w ZHP z tradycyjnego systemu 5 stopni, wprowadzając system 6 stopni, z obowiązkowymi oznaczeniami na naramiennikach oraz ścisłym powiązaniem stopni z grupami wiekowymi (harcerzy, harcerzy starszych i wędrowników). Zachowano przy tym tradycyjne nazwy stopni.

Modyfikacje systemów stopni

W latach 70. w niektórych środowiskach modyfikowano stopnie, np. w taki sposób, że zdobywano 5 stopni, ale miały one zmodyfikowane nazwy^[21][22], oznaczane np. w Czarnej Jedynce w sposób tradycyjny – elementami nabijanymi na krzyżu harcerskim, a w Pomarańczarni – belkami i gwiazdkami na pomarańczowej lub zielonej podkładce naramiennika:

1. biszkopt
2. młodzik (wędrownik) / przodownik
3. wywiadowca (pionier) / wędrownik
4. ćwik (sprawny) / pionier
5. harcerz orli / sprawny

Ciekawostki

• Andrzej Małkowski wśród propozycji nazwy pierwszego stopnia harcerskiego przedstawiał dosłowne tłumaczenie z angielskiego tenderfoot – delikatna nóżka, a także żółtodziób, fryc i ostatecznie przyjęte młodzik^[23].
• Harcerza bez stopnia Małkowski nazywał ciurą^[23][12]. W niektórych drużynach, m.in. związanych z KIHAM w przeszłości i obecnie np. w ZHR, nazywa się go biszkoptem^[24]. W niektórych drużynach biszkopta traktowano jako pierwszy stopień harcerski^[22][21], w innych – jako miano^[25].

Przypisy

Zobacz też

• Stopnie instruktorskie

Linki zewnętrzne

• Regulamin stopni Organizacji Harcerek ZHR. harcerki.zhr.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-01-09)].
• Regulamin stopni Organizacji Harcerzy ZHR. harcerze.zhr.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-11-13)].