Storczyk

Storczyk
Ilustracja
Orchis militaris (gatunek typowy)
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

storczykowate

Podrodzina

storczykowe

Rodzaj

storczyk

Nazwa systematyczna
Orchis L.
Sp. Pl. 939. 1753[3]
Orchis pallens
Orchis mascula
Orchis simia
© Hans Hillewaert, CC BY-SA 4.0
Orchis anthropophora
Orchis purpurea

Storczyk (Orchis L.) – rodzaj bylin należących do rodziny storczykowatych (Orchidaceae). W zależności od ujęcia systematycznego klasyfikowanych jest do tego rodzaju od 17 do 33 gatunków, przy czym większa liczba podawana jest w starszych klasyfikacjach. Po odkryciu, w końcu lat 90. XX wieku, polifiletycznego charakteru rodzaju w tradycyjnym ujęciu, część zaliczanych tu gatunków przeniesiona została przez taksonomów do rodzajów koślaczek (Anacamptis) i Neotinea[4][5]. Gatunkiem typowym jest storczyk kukawka (Orchis militaris L.)[6].

Morfologia

Liście
Na łodydze tylko jeden osadzony pochwiasto liść, pozostałe skupione u nasady w różyczkę.
Korzeń
Dwie jajowate do kulistych, niepodzielne, podziemne bulwy.
Kwiaty
Zebrane w kształtny, gęsty kłos osadzony na szczycie łodygi. Kwiaty rozmieszczone w kątach błoniastych i zasychających przysadek krótszych od zalążni. Warżka kwiatu skierowana w dół, opatrzona ostrogą. Niektóre gatunki tego rodzaju wykształciły kwiaty o specyficznych kształtach lub zapachach, przywabiających owady.

Systematyka

W latach 90. XX wieku badania molekularne wykazały jednoznacznie polifiletyczny charakter rodzaju w tradycyjnym ujęciu. Wyniki wsparte badaniami kariotypów oraz nad hybrydyzacją dowiodły, że rodzaj Orchis s.l. w istocie obejmował trzy niespokrewnione bezpośrednio klady. Grupa ze storczykiem samczym (Orchis morio) licząca 12–15 gatunków (w zależności od ich ujęcia systematycznego) tworzy linię rozwojową wspólną z gatunkiem z monotypowego rodzaju koślaczek (Anacaptis), do którego to rodzaju w efekcie przeniesiono gatunki z grupy O. morio. Wszystkie gatunki tej grupy mają w fazie diploidalnej 32 lub 36 chromosomy. Grupa ta jest ściśle spokrewniona z rodzajem Serapias i wraz z nim tworzy grupę siostrzaną dla rodzaju dwulistnik (Ophrys)[4].

Drugi klad przedstawicieli tradycyjnie opisywanego rodzaju Orchis obejmuje storczyka drobnokwiatowego (Orchis ustulata) i trzy spokrewnione z nim gatunki. Taksony te tworzą grupę o wspólnym pochodzeniu z Neotinea maculata. W efekcie cała grupa zaliczona została do rodzaju Neotinea. Rośliny te posiadają 42 chromosomy oraz dodatkowy chromosom B[4][5].

W końcu trzeci klad wraz z gatunkiem typowym tj. storczykiem kukawką (Orchis militaris) pozostał w rodzaju Orchis s.s. Do 17–25 gatunków (w zależności od ujęcia systematycznego) dołączono Aceras anthropophorum jako Orchis anthropophora – gatunek należący do wspólnego kladu z pozostałymi storczykami tej grupy. Rośliny tu zaliczane posiadają 42 chromosomy (2n)[4][5].

Pozycja systematyczna

Jeden z rodzajów plemienia Orchidinae w obrębie podrodziny storczykowych (Orchideae) z rodziny storczykowatych (Orchidaceae)[2][7].

Gatunki zaliczane do rodzaju Orchis s.l. występujące we florze polskiej[8]

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej[8], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)[9]

  • storczyk blady Orchis pallens L.
  • storczyk błotny Orchis palustris Jacq. ≡ Anacamptis palustris (Jacq.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase
  • storczyk cuchnący Orchis coriophora L. ≡ Anacamptis coriophora (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase
  • storczyk drobnokwiatowy Orchis ustulata L. ≡ Neotinea ustulata (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase
  • storczyk kukawka Orchis militaris L.
  • storczyk męski Orchis mascula (L.) L.
  • storczyk purpurowy Orchis purpurea Huds.
  • storczyk samczy, s. samiczy Orchis morio L. ≡ Anacamptis morio (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase
  • storczyk trójzębny Orchis tridentata Scop. ≡ Neotinea tridentata (Scop.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase – gatunek uważany w Polsce za wymarły, odnaleziony ponownie w 2012 roku[10][11].
Pełny wykaz gatunków[4][12]

Przedstawiciele rodzaju Orchis sensu stricto:

  • Orchis adenocheila Czerniak., Bot. Mater. Gerb. Glavn. Bot. Sada RSFSR 5: 173 (1924)
  • Orchis anatolica Boiss., Diagn. Pl. Orient. 5: 56 (1844)
  • Orchis anthropophora (L.) All., Fl. Pedem. 2: 148 (1785) (syn. Aceras anthropophorum)
  • Orchis brancifortii Biv., Stirp. Rar. Sicilia 1: 3 (1813)
  • Orchis galilaea (Bornm. & M.Schulze) Schltr., Repert. Spec. Nov. Regni Veg. 19: 47 (1923)
  • Orchis italica Poir. in J.B.A.M.de Lamarck, Encycl. 4: 600 (1798)
  • Orchis laeta Steinh., Ann. Sci. Nat., Bot., II, 9: 209 (1838)
  • Orchis mascula (L.) L., Fl. Suec., ed. 2: 310 (1755) – storczyk męski
  • Orchis militaris L., Sp. Pl.: 941 (1753) – storczyk kukawka
  • Orchis olbiensis Reut. ex Gren., Mém. Soc. Émul. Doubs, III, 3: 6 (1859)
  • Orchis pallens L., Mant. Pl. 2: 292 (1771) – storczyk blady
  • Orchis patens Desf., Fl. Atlant. 2: 318 (1799)
  • Orchis pauciflora Ten., Fl. Napol., Prodr.: lii (1812)
  • Orchis provincialis Balb. ex Lam. & DC., Syn. Pl. Fl. Gal.: 169 (1806)
  • Orchis punctulata Steven ex Lindl., Gen. Sp. Orchid. Pl.: 273 (1835)
  • Orchis purpurea Huds., Fl. Angl.: 334 (1762) – storczyk purpurowy
  • Orchis quadripunctata Cirillo ex Ten., Fl. Napol., Prodr.: liii (1812)
  • Orchis simia Lam., Fl. Franç. 3: 507 (1779) – storczyk małpi
  • Orchis sitiaca (Renz) P.Delforge, Naturalistes Belges 71: 107 (1990)
  • Orchis spitzelii Saut. ex W.D.J.Koch, Syn. Fl. Germ. Helv.: 686 (1837)
  • Orchis troodi (Renz) P.Delforge, Naturalistes Belges 71: 107 (1990)

Grupa przeniesiona do rodzaju koślaczek (Anacamptis):

  • Anacamptis boryi (Rchb.f.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 120 (1997)
  • Anacamptis collina (Banks & Sol. ex Russell) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 120 (1997)
  • Anacamptis coriophora (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 120 (1997) → storczyk cuchnący (Orchis coriophora L.)
  • Anacamptis cyrenaica (E.A.Durand & Barratte) H.Kretzschmar, Eccarius & H.Dietr., Orchid Gen. Anacamptis Orchis Neotinea, ed. 2: 178 (2007)
  • Anacamptis israelitica (H.Baumann & Dafni) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 120 (1997)
  • Anacamptis laxiflora (Lam.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 120 (1997)
  • Anacamptis morio (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 120 (1997) → storczyk samczy (Orchis morio L.)
  • Anacamptis palustris (Jacq.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 120 (1997) → storczyk błotny (Orchis palustris Jacq.)
  • Anacamptis papilionacea (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 120 (1997)
  • Anacamptis sancta (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 120 (1997)

Grupa przeniesiona do rodzaju Neotinea:

  • Neotinea commutata (Tod.) R.M.Bateman, Bot. J. Linn. Soc. 142: 12 (2003)
  • Neotinea conica (Willd.) R.M.Bateman, Bot. J. Linn. Soc. 142: 12 (2003).
  • Neotinea lactea (Poir.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 122 (1997)
  • Neotinea tridentata (Scop.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 122 (1997) → storczyk trójzębny
  • Neotinea ustulata (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase, Lindleyana 12: 122 (1997) → storczyk drobnokwiatowy

Ochrona

Wszystkie gatunki tego rodzaju występujące w Polsce objęte są ścisłą ochroną gatunkową. Ze względu na zagrożenie wyginięciem niektóre gatunki wpisane są do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin. Storczyk trójzębny (O. tridentata) uważany jest za wymarły.

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-04] (ang.).
  3. ↑ C. Linnaeus: Species plantarum: exhibentes plantas rite cognitas, ad genera relatas, cum differentiis specificis, nominibus trivialibus, synonymis selectis, locis natalibus, secundum systema sexuale digestas. T. 2. Holmiae: Impensis Laurentii Salvii, 1753, s. 939. (łac.).
  4. ↑ a b c d e Bateman, Richard M.; Hollingsworth, Peter M.; Preston, Jillian; Yi-Bo, Luo; Prodgeon, Alec M. & Chase, Mark W.. Molecular phylogenetics and evolution of Orchidinae and selected Habenariinae (Orchidaceae). „Bot. J. Linn. Soc.”. 142(1), s. 1–40, 2003. DOI: 10.1046/j.1095-8339.2003.00157.x. 
  5. ↑ a b c Alec Pridgeon: Which is the true Orchis?. Kew Scientist 12, 1997. [dostęp 2010-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-08-25)].
  6. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-10].
  7. ↑ Florida Museum of Natural History: Orchid Tree: a phylogeny of epiphytes (mostly) on the tree of life. [dostęp 2010-08-04]. (ang.).
  8. ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 53, ISBN 978-83-62975-45-7.
  9. ↑ Orchis Tourn. ex L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-12-02].
  10. ↑ Orchis tridentata żyje w Polsce!. Klub Przyrodników. [dostęp 2012-07-23]. (pol.).
  11. ↑ Unikatowe znalezisko. W Polsce uznano je za wymarłe. polskalokalna.pl/Interia.pl/PAP, 2012-07-23. [dostęp 2012-07-23].
  12. ↑ World Checklist of Selected Plant Families. Kew Gardens. [dostęp 2010-08-04]. (ang.).

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Aceras anthropophora (detail).jpg
© Hans Hillewaert, CC BY-SA 4.0
Man orchid flowers. Approximate co-ordinates: plant located within 5 km from Ussassai, Sardinia, Italy.
Orchis pallens flowers.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Orchis militaris 110503a.jpg
Autor: Bernd Haynold, Licencja: CC BY 2.5
Orchis militaris, Tauberland, Germany
Lady orchid Orchis purpurea inflorescence.jpg
(c) Photo: Myrabella / Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0
Lady orchid (Orchis purpurea), in the area around Saint-Étienne-de-Gourgas, Hérault, France.