Stosunki iracko-syryjskie

Irak i Syria

Stosunki iracko-syryjskie – stosunki polityczne pomiędzy Irakiem a Syrią.

Wprowadzenie

Stosunki polityczne pomiędzy obydwoma państwami były trudne przez większość czasu od powstania niepodległej Syrii w 1946. W pierwszych latach politycy syryjscy uznawali Irak za zagrożenie z uwagi na koncepcję Żyznego Półksiężyca lansowaną przez rządzącą w Iraku dynastię Haszymitów. Zakładała ona utworzenie jednego, monarchicznego państwa na obszarze Iraku, Syrii, Palestyny, Libanu i Jordanii. Koncepcja ta upadła, kiedy w Syrii w 1949 doszło do pierwszego wojskowego zamachu stanu, rozpoczynającego kilkuletni okres rządów armii i politycznej niestabilności. Irak nie przestawał ingerować w sprawy wewnętrzne Syrii. Przyczynił się m.in. do upadku dyktatury wojskowego Adiba asz-Sziszaklego w 1953. Do 1958, gdy w Iraku obalona została monarchia, relacje między obydwoma krajami były bardzo złe. Irak przyjął w polityce zagranicznej opcję zdecydowanie prozachodnią, podczas gdy Syria zacieśniała kontakty ze Związkiem Radzieckim.

W 1958 Syria zawarła z Egiptem unię, tworząc Zjednoczoną Republikę Arabską. Rewolucyjny Irak nie przystąpił do niej, chociaż opowiadała się za tym część organizatorów obalenia monarchii. ZRA upadła ostatecznie w 1961. Do projektów unifikacji Syrii i Iraku (miał ponownie dołączyć do nich także Egipt) powrócono w 1963, gdy w obydwu krajach władzę przejęły lokalne oddziały partii Baas – odpowiednio w lutym w Iraku i marcu w Syrii. Rozmowy zjednoczeniowe ujawniły jednak poważne różnice między trzema uczestniczącymi państwami i zakończyły się fiaskiem. W listopadzie 1963 między oddziałami partii Baas w Syrii i Iraku doszło do otwartego konfliktu. Chaos w irackiej partii sprawił, że w tym samym miesiącu straciła ona władzę w Iraku na rzecz wojskowych skupionych wokół Abd as-Salama Arifa. Chwilowa poprawa stosunków syryjsko-irackich nastąpiła po 1968, gdy iraccy baasiści z powodzeniem przeprowadzili kolejny zamach stanu. Kierownictwo syryjskiej partii Baas nie ufało im jednak, tym bardziej, że azyl polityczny w Iraku otrzymał jeden z twórców baasizmu, Michel Aflak, usunięty dwa lata wcześniej z kierownictwa partyjnego w Syrii. W 1969 Syria i Irak zawarły porozumienie wojskowe, które okazało się jednak krótkotrwałe.

Zasadniczej zmiany w stosunkach obu państw nie przyniósł kolejny zamach stanu w Syrii, po którym pełnię władzy w tym kraju objął dotychczasowy minister obrony, baasista Hafiz al-Asad. Syria i Egipt nie konsultowały z Irakiem swoich planów nowej wojny z Izraelem. Syria i Irak wsparły również różne strony konfliktu podczas wojny domowej w Libanie. Do chwilowej poprawy relacji doszło, gdy prezydent Egiptu Anwar as-Sadat zreorientował kierunek polityki zagranicznej swojego państwa i podjął rozmowy pokojowe z Izraelem. Syryjsko-iracki projekt integracji obu krajów upadł jednak w atmosferze wzajemnych oskarżeń. Gdy władzę w Iraku przejął Saddam Husajn, wielokrotnie oskarżał syryjską partię Baas o spiskowanie przeciwko jej irackiemu odpowiednikowi. W wojnie iracko-irańskiej Syria poparła Iran, następnie potępiła agresję Iraku przeciwko Kuwejtowi i poparła międzynarodową koalicję antyiracką podczas wojny w Zatoce Perskiej.

Do poprawy stosunków syryjsko-irackich doszło w końcu lat 90. XX w. Oba państwa nawiązały wymianę handlową, która trwała aż do inwazji Stanów Zjednoczonych na Irak. Większość broni zakupionej nielegalnie przez obłożony sankcjami Irak pochodziła z Syrii. Obawiając się, że autorytarny rząd w Damaszku mógłby być kolejnym celem amerykańskiego ataku, Syria z jednej strony włączyła się do poszukiwań zbiegłych działaczy rządu Saddama Husajna, z drugiej jednak przyzwalała na przekraczanie iracko-syryjskiej granicy przez bojowników udających się do Iraku, by walczyć z Amerykanami. W listopadzie 2006 Syria i Irak wznowiły stosunki dyplomatyczne, gdyż rząd Baszszara al-Asada uznał, że w interesie Damaszku jest utrzymanie się państwa irackiego i jego stabilność. Relacje między krajami były przez kilka lat bardzo dobre, następnie jednak pogorszyły się ponownie. Irak zarzucał Syrii działanie na niekorzyść nowego rządu powstałego po upadku Saddama Husajna; w Syrii schronienie znalazło wielu dawnych działaczy irackiej partii Baas. Po wybuchu protestów przeciwko syryjskiemu autorytaryzmowi w 2012 Irak oficjalnie wzywał Baszszara al-Asada do ustąpienia lub przynajmniej do podjęcia dialogu z opozycją, faktycznie jednak wspierał jego rządy, obawiając się, że zwycięstwo opozycji wzmocni sunnickich fundamentalistów i zagrozi dominacji szyitów w irackiej polityce po 2003.

W 2014 na części terytoriów zarówno Syrii, jak i Iraku powstało Państwo Islamskie – samozwańczy kalifat proklamowany przez fundamentalistyczną organizację Państwo Islamskie w Iraku i Lewancie.

Historia

1946–1958

Nuri as-Sa’id, premier Iraku, autor koncepcji utworzenia jednolitego państwa na terenie Iraku, Syrii, Jordanii, Palestyny i Libanu, a następnie nigdy niezrealizowanego projektu unii iracko-syryjskiej

Syria uzyskała niepodległość w 1946. Od początku relacje między tym krajem a istniejącym od 1932 niepodległym Irakiem były trudne. Przyczyną tego stanu rzeczy były ambicje małoletniego króla Iraku Fajsala II oraz jego bliskiego współpracownika, wielokrotnego premiera Iraku Nuriego as-Sa’ida, do utworzenia jednego arabskiego państwa obejmującego terytorium Iraku, Syrii, Jordanii, Libanu i Palestyny (tzw. koncepcja Żyznego Półksiężyca). Państwo to miałoby być monarchią rządzoną przez Haszymitów irackich. Politycy syryjscy zamierzali natomiast zachować zarówno suwerenność kraju, jak i republikańską formę rządów. Do koncepcji Żyznego Półksiężyca negatywnie odnosił się również król Jordanii Abd Allah, który lansował koncepcję Wielkiej Syrii zjednoczonej pod jego berłem^[1]. Mimo tych różnic obydwa kraje wspólnie walczyły przeciwko Izraelowi w I wojnie izraelsko-arabskiej^[2].

Klęska wojsk syryjskich stała się przyczyną wystąpienia wojska przeciwko cywilnemu rządowi. 30 marca 1949 władzę w kraju drogą zamachu stanu przejął płk Husni az-Za’im^[3]. Część działaczy z jego otoczenia była skłonna poprzeć projekt unii z Irakiem. Nuri as-Sa’id nie chciał jednak rozmawiać o unii z rządami wojskowymi, przewidując, że okażą się nietrwałe^[2]. Zwolennikiem tego projektu pozostawał jednak regent Iraku Abd al-Ilah, który uważał go za korzystny dla własnych ambicji. Chociaż rządy az-Za’ima zostały obalone w sierpniu 1949, regent podjął nowe rozmowy z organizatorem kolejnego przewrotu, gen. Samim al-Hinnawim, zachęcony faktem, że jedną z popierających go sił politycznych była proiracka Partia Ludowa^[4]. Zwolennikami zjednoczenia z Irakiem byli również wpływowi kupcy z Aleppo oraz część zamożnych właścicieli ziemskich. Wychodzili oni z założenia, że w probrytyjskiej monarchii, jaką utworzyły zjednoczone Irak i Syria, bez problemu zachowaliby uprzywilejowaną pozycję społeczną^[4]. Na tle planów unijnych doszło do konfliktu między regentem a premierem. Gdy Nuri as-Sa’id znalazł się również w sporze z niektórymi ministrami, odszedł ze stanowiska; zastąpił go Ali Dżaudat al-Ajjubi. Negocjacje irackie-syryjskie zakończyły się fiaskiem niezależnie od tego, ponieważ w grudniu 1949 kolejnego zamachu stanu w Syrii dokonał gen. Adib asz-Sziszakli. Był on zdecydowanym przeciwnikiem unifikacji Iraku i Syrii^[2]. Asz-Sziszakli uważał Irak za jedno z potencjalnych zagrożeń dla suwerenności Syrii, obok Turcji i Jordanii, ponadto w jego ocenie wrogiem kraju był Izrael^[5]. Mimo tych okoliczności faktycznie uniemożliwiających zawarcie unii, kwestia ta stała się jednym z powodów upadku rządu al-Ajjubiego, po tym, gdy jego minister spraw zagranicznych Muzahim al-Badżahdżi otwarcie zadeklarował, że Irak co najmniej przez pięć lat nie będzie dążył do unifikacji z Syrią. Gest ten miał naprawić stosunki egipsko-irackie, odebrany został jednak jako służalczy wyraz podporządkowania interesów Bagdadu Kairowi^[2].

W lutym 1954 dyktatura asz-Sziszaklego w Syrii została obalona. Protesty przeciwko niemu organizowały różne partie polityczne, posłuszeństwo wypowiedziało mu ponadto wojsko^[6]. Irak w tajemnicy wspierał protesty^[4] W 1956 rząd iracki, wspierany przez wywiad amerykański i brytyjski, finansował próbę zamachu stanu w Syrii. Miał on być przeprowadzony przez grupę emigracyjnych polityków i prozachodnio nastawionych wojskowych. Spisek został jednak wykryty^[7]. Do zdecydowanego pogorszenia bilateralnych stosunków doszło już rok wcześniej, gdy Irak zawarł z Turcją antykomunistyczne porozumienie, które stało się początkiem tworzenia Paktu Bagdadzkiego. W tym samym czasie Syria zacieśniała kontakty z Egiptem rządzonym przez Gamala Abdel Nasera, a w konsekwencji – relacje ze ZSRR. W 1956 Syria i Egipt zawarły pakt o wzajemnej obronie^[8]. W tym samym roku wywiady amerykański i brytyjski ponownie rozważały podjęcie działań sabotażowych i sprowokowanie incydentów granicznych w Syrii, by Jordania, Turcja lub Irak zyskały pretekst do interwencji zbrojnej w tym kraju. Jeden z planów zakładał zamordowanie trzech działaczy uważanych za czołowych przedstawicieli orientacji proradzieckiej: gen. Afifa al-Bizriego, płk Abd al-Hamida as-Sarradża i przywódcy Komunistycznej Partii Syrii Chalida Bakdasza, nigdy jednak nie został zrealizowany. Irak, podobnie jak Turcja, przemieszczał również swoje wojska w okolice syryjskiej granicy^[9]. Kolejne rządy irackie nie zaprzestały potajemnie ingerować w politykę syryjską do 1958^[10].

Zagrożenie ze strony sąsiadów, obok kwestii wewnętrznych (popularność idei panarabskich, rywalizacja głoszącej je partii Baas z Komunistyczną Partią Syrii), stało się przyczyną, dla której syryjskie elity polityczne zaczęły się skłaniać ku projektowi unii z Egiptem. 1 lutego 1958, po krótkich negocjacjach, oba kraje utworzyły Zjednoczoną Republikę Arabską^[11]. Reakcją irackiej monarchii na utworzenie ZRA i tym samym wzmocnienie socjalizmu arabskiego było sfinalizowanie rozmów z Jordanią w sprawie zawarcia, jako przeciwwagi, unii dwóch haszymickich monarchii. Upadła ona jednak już po kilku miesiącach, gdy iraccy Wolni Oficerowie pod dowództwem Abd al-Karima Kasima i Abd as-Salama Arifa przeprowadzili w Bagdadzie zamach stanu^[12].

1958–1963

Przywódcy irackiej rewolucji r. 1958 Abd as-Salam Arif i Abd al-Karim Kasim różnili się w poglądach na politykę zagraniczną i stosunki z Syrią. Pierwszy uważał, że Irak powinien przyłączyć się do Zjednoczonej Republiki Arabskiej, drugi był temu przeciwny. Gdy Arif został w 1963 prezydentem Iraku, również zrezygnował z pierwotnych projektów unijnych

Sprawa stosunków Iraku ze ZRA stała się przyczyną sporów w porewolucyjnym rządzie irackim. Abd as-Salam Arif był zafascynowany postacią Abdel Nasera i był skłonny wprowadzić Irak do ZRA, co miało zagwarantować rewolucyjnemu rządowi przetrwanie, a jemu samemu – większą popularność. Bezpośrednio po obaleniu monarchii Arif odwiedził Damaszek, zaś jeden z liderów syryjskiej partii Baas Michel Aflak przybył do Bagdadu, by zachęcać iracki rząd do integracji ze ZRA^[13]. Innego zdania był Abd al-Karim Kasim. Uważał on, że ewentualną integrację Iraku z innymi państwami arabskimi powinna poprzedzić gruntowna reforma wewnętrzna. W końcu r. 1958 to stanowisko przeważyło. Kasim doprowadził do uwięzienia Arifa, a następnie usunął z administracji państwowej szereg osób, które podejrzewał o panarabskie sympatie, w tym członków irackiego oddziału partii Baas^[13].

Zjednoczona Republika Arabska przetrwała do 1961. W tym roku Abd al-Karim an-Nahlawi przeprowadził zamach stanu, po którym Syria ponownie stała się niezależnym państwem. Dla większości Syryjczyków unia okazała się wielkim rozczarowaniem^[14][15]. Dwa lata później upadł również dotychczasowy rząd Iraku. Abd al-Karim Kasim został obalony, a następnie rozstrzelany podczas zamachu stanu zorganizowanego przez iracką partię Baas w porozumieniu z Abd as-Salamem Arifem^[16].

Pierwszy okres rządów partii Baas w Iraku i syryjsko-iracko-egipskie rozmowy zjednoczeniowe

Kwiecień 1963. Prezydenci Syrii Lu’ajj al-Atasi i Egiptu Gamal Abdel Naser oraz iracki premier Ahmad Hasan al-Bakr (od prawej) udają się na rozmowy w sprawie utworzenia zjednoczonego państwa arabskiego łączącego ich kraje

Miesiąc po zamachu stanu w Iraku przewrót wojskowy w Syrii zorganizowali oficerowie związani z tamtejszym oddziałem partii Baas, zrzeszeni w tajnym Komitecie Wojskowym (Salah Dżadid, Muhammad Umran, Hafiz al-Asad, Abd al-Karim al-Dżundi, Ahmad al-Mir). Zjednoczenie obu krajów rządzonych przez panarabską partię, jak również dołączenie do takiej unii Egiptu^[17], wydawało się krokiem nieuniknionym; w kwietniu 1963 utworzony został syryjsko-iracko-egipski komitet, którego celem było utworzenie nowej Zjednoczonej Republiki Arabskiej łączącej trzy państwa^[18]. 17 kwietnia 1963 oficjalnie ją proklamowano, jednak faktycznie państwo to nigdy nie powstało^[19]. Przyczyny fiaska negocjacji po stronie wszystkich ich uczestników. Gamal Abdel Naser stał na stanowisku, że najpierw powinna być restytuowana unia egipsko-syryjska, na dawnych warunkach, a następnie może być do niej przyjęty Irak. Natomiast zarówno w syryjskiej, jak i w irackiej gałęzi partii Baas coraz silniejsi byli przeciwnicy unii. Rosły w siłę radykalnie lewicowe frakcje obydwu partii, które uważały, że przed unifikacją należy przeprowadzić w każdym z krajów socjalistyczne reformy. Stanowisko Michela Aflaka, według którego utworzenie ZRA powinno nastąpić w pierwszej kolejności, stawało się coraz mniej popularne^[19]. W irackiej partii Baas doszło do gwałtownego konfliktu wewnętrznego. Doszło do demonstracji i walk ulicznych między zwolennikami i przeciwnikami unii z Egiptem (zjednoczenie z Syrią nie budziło takich kontrowersji)^[18]. Antyunijne demonstracje miały miejsce także w Syrii^[19]. Rozmowy trójstronne załamały się ostatecznie w lipcu 1963. Strona egipska opublikowała następnie informacje o ich przebiegu, ujawniając niekonsekwentne stanowisko delegatów syryjskich i irackich. Niechętny baasistom Abdel Naser zamierzał w ten sposób dowieść, że obie partie traktowały panarabizm instrumentalnie^[17][19].

Listopad 1963–1970

W listopadzie 1963 na kongresie regionalnym irackiej partii Baas bardziej zachowawcza frakcja Hazima Dżawada, wsparta przez oficerów-baasistów, odsunęła od kierownictwa skrzydło radykalne kierowane przez Alego Saliha as-Sadiego^[18]. Aby uniknąć rozpadu organizacji, wojskowi działacze irackiej partii Baas Ahmad Hasan al-Bakr oraz Salih Mahdi Ammasz poprosili o mediację przedstawicieli Przywództwa Narodowego partii Baas^[a]. Przybycie tychże działaczy z Michelem Aflakiem na czele do Bagdadu nie zostało dobrze przyjęte, tym bardziej, gdy zasugerowali oni, że teraz samodzielnie będą decydować o kursie politycznym rządzącej w Iraku partii Baas. Na ulicach Bagdadu nadal demonstrowała wierna as-Sadiemu paramilitarna Gwardia Narodowa, którą stworzył on przed zamachem stanu w lutym 1963^[18]. Demonstracje te nie ustały także po tym, gdy Aflak orzekł, że rację w irackim sporze mieli umiarkowani i popierający ich wojskowi skupieni wokół Arifa^[20]. Na chwilę kontrolę nad partią odzyskali radykałowie, którzy ogłosili wycofanie poprzednich decyzji personalnych^[21]. Ten ostatni, w obliczu narastającego chaosu, postanowił przejąć całą władzę w Iraku dla siebie. Plan ten poparli rozczarowani wojskowi zwolennicy partii Baas na czele z wodzem naczelnym armii irackiej gen. Tahirem Jahją oraz dowódcą sił powietrznych Hardanem at-Tikriti. Zamach stanu przeprowadzony przez Arifa miał miejsce 18 listopada 1963 i zakończył się całkowitym powodzeniem^[18]. Arif jako prezydent Iraku kontynuował rozmowy o zjednoczeniu z Egiptem, ale nie z Syrią; ponadto zarówno on sam, jak i prezydent Egiptu Gamal Abdel Naser nie zamierzali szybko unifikować swoich krajów, mając na uwadze wcześniejsze złe doświadczenie unii egipsko-syryjskiej^[22]. Prezydent Iraku zweryfikował pod tym względem swoje poglądy, dawniej entuzjastyczne wobec unii^[21]. Mimo to pod rządami Arifa (do jego śmierci w wypadku w 1964) relacje egipsko-irackie były znacznie bliższe niż iracko-syryjskie^[19]. Te ostatnie pogorszyły się jeszcze bardziej w lutym 1966. W wymienionym miesiącu radykalna frakcja syryjskiej partii Baas z Salahem Dżadidem na czele przeprowadziła zamach stanu, odsuwając od władzy umiarkowanych, w tym założycieli partii – Aflaka i Salah ad-Dina al-Bitara^[19].

Mimo to w czerwcu 1967 zarówno Syria, jak i Irak walczyły przeciwko Izraelowi w wojnie sześciodniowej. Zakończyła się ona klęską Arabów. Po wojnie Syria nadal stała na stanowisku, że problem izraelsko-palestyński może zostać rozwiązany jedynie militarnie, natomiast Irak początkowo dopuszczał rozwiązanie polityczne. Prezydent Iraku Abd ar-Rahman Arif wezwał natomiast Syrię do współpracy przeciwko Izraelowi. Apel ten został pozytywnie przyjęty^[23]. Do zacieśnienia współpracy wojskowej doszło jednak dopiero po kolejnym przewrocie w Iraku. Zamach stanu w lipcu 1968 ponownie pozwolił na przejęcie władzy przez iracką partię Baas. W marcu 1969 oba kraje zawarły porozumienie wojskowe. 6 tys. irackich żołnierzy zostało skierowanych do syryjskiej Dary, w Syrii powstały także dwie irackie bazy lotnicze^[23].

Współpraca dwóch krajów nie rozwijała się jednak bez problemów. Kierownictwo syryjskiej partii Baas z Dżadidem na czele nie ufało liderom partii irackiej (al-Bakrowi, Ammasz, Hardan at-Tikriti, Saddam Husajn). Według Syryjczyków działacze ci nie sprawdzili się w rządzeniu państwem w 1963. Wrogość między obydwoma państwami rządzonymi przez oddziały tej samej organizacji jeszcze się pogłębiła, gdy Irak stał się celem emigracji syryjskich basistów odsuniętych od władzy w 1966^[24][25]. W partii Baas doszło do otwartego rozłamu na niezależnie działające formacje syryjską i iracką. Kolejną kością niezgody stało się utworzenie przez partię iracką palestyńskiej formacji zbrojnej o nazwie Arabski Front Wyzwolenia i szkolenie jej oddziałów w bazach w Syrii. Syryjczycy (wspierający własną palestyńską formację, As-Sa’ikę) zmusili je do rozbrojenia i wyjazdu do Iraku^[23]. Oba państwa zajęły natomiast podobne stanowisko wobec konfliktu Organizacji Wyzwolenia Palestyny i innych organizacji palestyńskich z królem Jordanii Husajnem (Czarny Wrzesień w Jordanii). Syria interweniowała zbrojnie w obronie Palestyńczyków, jednak wskutek wewnętrznych konfliktów w elicie władzy^[b] zakończyła się ona klęską^[26]. Irak również skierował do Jordanii wojska z baz syryjskich, także bez skutku^[23].

1970–1988

W listopadzie 1970 władzę w Syrii przejął, drogą zamachu stanu, Hafiz al-Asad^[27]. Wdrożył on pewne zmiany w polityce wewnętrznej kraju (tzw. Ruch Korygujący), zmodyfikował także politykę zagraniczną Syrii. Jego celem stało się zacieśnienie kontaktów Syrii z innymi państwami arabskimi, przede wszystkim poprawa stosunków z Egiptem. 27 listopada 1970 Syria podpisała Kartę Trypolitańską, która zakładała powstanie konfederacji Egiptu, Sudanu i Libii. W roku następnym Egipt i Syria utworzyły wspólne dowództwo wojskowe, co oznaczało utrzymywanie chłodnych relacji z Irakiem, tym bardziej, że Hafiz al-Asad nie zgodził się ponownie przekazać wojskom irackim baz na terytorium Syrii. Syria i Egipt odrzuciły również przedstawiony przez Irak projekt utworzenia Unii Republik Arabskich, złożonej z trzech krajów^[23]. Nadal utrzymywała się również wrogość między dwiema partiami Baas. Sunnici, stanowiący większość w kierownictwie irackiej partii Baas, nieprzychylnie postrzegali fakt, że w otoczeniu Hafiza al-Asada dominowali jego współwyznawcy – alawici^[28].

Przywództwo Narodowe irackiej partii Baas około połowy lat 70. XX wieku. Pierwszy z lewej stoi Michel Aflak, którego działalność w partii była przez prezydenta Syrii Hafiza al-Asada uważana za jedną z podstawowych przeszkód w stosunkach syryjsko-irackich. Dalej Saddam Husajn, Szibli al-Ajsami i Ahmad Hasan al-Bakr, prezydent Iraku i inicjator zbliżenia Syrii i Iraku w 1978

Szczyt Ligi Arabskiej w Bagdadzie w 1978. Od lewej wiceprezydent Iraku Saddam Husajn, prezydent Syrii Hafiz al-Asad, minister spraw zagranicznych Algierii Abd al-Aziz Buteflika, wiceprezydent Syrii Abd al-Halim Chaddam

Stosunków między obydwoma państwami nie poprawiła wojna Jom Kipur, chociaż ponownie Syria i Irak walczyły w niej po tej samej stronie. Rząd Iraku zarzucał Hafizowi al-Asadowi oraz prezydentowi Egiptu Anwarowi as-Sadatowi, że nie skonsultowali z nim swoich planów wojennych. Mimo to na front syryjski skierowana została dywizja wojsk irackich. Syria nie poinformowała Iraku także o planowanym zawieszeniu broni. W rezultacie Irak nie zaakceptował rezolucji ONZ nr 338, wzywającej strony konfliktu do zawieszenia broni^[28]. W latach 1974-1975 Irak oskarżał Syrię o inspirowanie buntów kurdyjskich na swoim terytorium. Zarzucał również Syrii działanie na szkodę irackiego rolnictwa po tym, gdy budowa tamy na Eufracie doprowadziła do obniżenia poziomu wody w rzece na jej irackim odcinku^[28].

Podczas wojny domowej w Libanie Syria i Irak znalazły się po dwóch stronach konfliktu. Syria nie zamierzała dopuścić do zdominowania libańskiej polityki przez organizacje palestyńskie, działające w Libanie od 1970, gdy musiały opuścić Jordanię^[29], toteż interweniowała w konflikcie libańskim po stronie maronitów^[28]. Irak opowiedział się natomiast po stronie Palestyńczyków i starał się wykreować na jedynego prawdziwego obrońcę praw Palestyńczyków do niepodległego państwa^[28].

W 1978, w odpowiedzi na poprawę stosunków Egiptu i Izraela, Irak wystosował pod adresem Syrii propozycję bliższej współpracy. W październiku tego roku Ahmad Hasan al-Bakr i Hafiz al-Asad podpisali Narodową Kartę Wspólnego Działania Syrii i Iraku, zapowiadając bliską współpracę obu państw w dziedzinie kultury, gospodarki, informacji, a także współpracę polityczną. Utworzono Wspólną Wysoką Organizację Polityczną, do której wejść mieli przedstawiciele rządów obydwu krajów^[28]. Syria i Irak miały również stanąć na czele szerokiego frontu państw arabskich sprzeciwiających się zbliżeniu egipsko-izraelskiemu^[30]. Unifikacja obydwu krajów po raz kolejny okazała się jednak niemożliwa. Prezydent Syrii Hafiz al-Asad oczekiwał, że najwyższym organem zarządzającym jednym państwem będzie dwuosobowa rada złożona z Syryjczyka i Irakijczyka, podczas gdy Ahmad Hasan al-Bakr i Saddam Husajn stali na stanowisku, że Irak, z uwagi na swój potencjał ludnościowy i naturalny, powinien być reprezentowany przez dwie osoby. Syria odrzuciła również propozycję ministra spraw zagranicznych Iraku Tarika Aziza, by we Wspólnej Wysokiej Organizacji Politycznej zasiadało czterech polityków irackich i trzech syryjskich. Syria żądała, by przychody ze sprzedaży ropy naftowej, znajdującej się głównie na terytorium Iraku, znajdowały się w dyspozycji budżetu federalnego, podczas gdy Irak domagał się zachowania ich w budżecie krajowym. Wreszcie przeszkodą okazała się niechęć kierownictwa syryjskiej partii Baas do połączenia się z partią iracką. Hafiz al-Asad stał na stanowisku, że jest to niemożliwe, dopóki członkami partii irackiej są byli przywódcy partii w Syrii. Ponadto Saddam Husajn oskarżył władze Syrii o spisek przeciwko przywódcom irackim^[31]. W 1979 Saddam Husajn objął dyktatorskie rządy w Iraku, a w kolejnych latach wielokrotnie oskarżał Syrię o organizację spisków przeciwko sobie. Oskarżenia o spiskowanie z rządem Syrii formułował pod adresem przeciwników politycznych, których zamierzał wyeliminować z elity władzy lub uwięzić^[32]. W 1979, z inicjatywy Saddama Husajna, specjalny trybunał pod przewodnictwem Na’ima Haddada skazał na śmierć 22 rzekomych prosyryjskich spiskowców. O kierowanie spiskiem oskarżeni zostali członkowie Rady Dowództwa Rewolucji: Adnan al-Hamdani, Muhammad Ajisz, Ghanim Abd al-Dżalil, Muhji Abd al-Husajn Maszhadi i Muhammad Mahdżub^[33].

Do 1980 stosunki iracko-syryjskie ponownie pogorszyły się do tego stopnia, że w wojnie iracko-irańskiej Syria poparła, inaczej niż większość krajów arabskich, Iran. Wobec faktu, że Egipt podpisał w 1979 porozumienie z Camp David z Izraelem, właśnie Iran stał się z czasem głównym partnerem i sojusznikiem Syrii^[30]. W rewanżu za poparcie w wojnie z Irakiem Iran poparł działania syryjskie w Libanie i rozpoczął dostarczanie ropy naftowej do Syrii po obniżonej cenie (Irak od 1980 nie sprzedawał Syrii ropy naftowej)^[34]. Oprócz wieloletniej rywalizacji Syrii i Iraku o dominację w regionie przyczyną zaangażowania Syrii po stronie irańskiej był fakt, że Hafiz al-Asad uznał atak Saddama Husajna na Iran za odwracanie uwagi od kluczowego problemu – walki państw arabskich z Izraelem. Al-Asad wiedział również, że w razie zwycięstwa dyktator iracki tym bardziej będzie chciał, by jego kraj zdominował nie tylko Syrię, ale i kraje arabskie dysponujące złożami ropy naftowej^[32].

1988–2003

Stosunki syryjsko-irackie nie poprawiły się po zakończeniu wojny iracko-irańskiej. Syria, podobnie jak większość krajów arabskich, potępiła agresję Iraku na Kuwejt^[34]. Hafiz al-Asad podjął taką decyzję, gdyż zdawał sobie sprawę ze słabnięcia ZSRR i zamierzał w ten sposób przekonać do siebie Stany Zjednoczone, widząc, że rola tego mocarstwa na Bliskim Wschodzie będzie wzrastała^[35]. Ponadto Syria nie chciała, by Irak z powodzeniem zajął Kuwejt, a następnie zdominował Arabię Saudyjską, co pozwoliłoby mu na kontrolę złóż ropy naftowej w Zatoce Perskiej. W konsekwencji przywództwo Iraku w świecie arabskim stałoby się bardzo prawdopodobne^[34]. Syria naprawiła również relacje z zamożnymi konserwatywnymi monarchiami Zatoki Perskiej. Przez dalszą część dziesięciolecia mogła realizować swoją politykę zagraniczną bez przeszkód ze strony USA^[36]. Hafiz al-Asad uznał, że wymienione korzyści są poważniejsze, niż ryzyko utraty wiarygodności rządu Syrii jako wyraziciela idei panarabskiej. Nie zwracał również uwagi na syryjską opinię publiczną, która w sprawie Kuwejtu zdecydowanie sympatyzowała z Irakiem^[34]. Syria przyjmowała na swoim terytorium irackich dysydentów i działaczy opozycyjnych, chcąc osłabiać rząd Saddama Husajna^[37].

Po zakończeniu wojny w Zatoce Perskiej Syria stanęła na stanowisku, że integralność terytorialna Iraku powinna być utrzymana. Zarówno rząd w Damaszku, jak i Iran oraz Turcja obawiały się konsekwencji jego ewentualnego rozpadu, w tym powstania niepodległego państwa Kurdów^[34]. Do 1997 stosunki syryjsko-irackie były raczej chłodne, nie doszło jednak do nowych poważnych konfliktów. W wymienionym roku, w odpowiedzi na zbliżenie izraelsko-tureckie, Syria i Irak zaczęły naprawiać wzajemne relacje. W pierwszej kolejności ożywiono wymianę handlową między obydwoma państwami. W 1998 otwarte zostało irackie centrum handlowe w Damaszku, obywatelom Syrii zagwarantowano prawo bezwizowego wjazdu do Iraku, utworzono trzy nowe przejścia graniczne. Zwolennikiem zacieśniania kontaktów z Irakiem był wiceprezydent Syrii Abd al-Halim Chaddam i jego otoczenie. Ich zdaniem Irak, jako że również rządziła w nim partia Baas i z uwagi na całokształt relacji międzykrajowych w regionie, był naturalnym partnerem Syrii. Celem poprawy relacji z Bagdadem miał być eksport żywności, odzieży i produktów chemicznych w zamian za ropę naftową. Przeciwnicy zacieśniania stosunków syryjsko-irackich argumentowali, że otwarta granica z Irakiem ułatwi działalność fundamentalistycznym organizacjom sunnickim, w tym nielegalnym Braciom Muzułmańskim. Twierdzili również, że do Syrii może przybyć nawet milion robotników z Iraku, co pogorszyłoby sytuację społeczną Syrii. Przeważyło jednak pierwsze stanowisko^[34]. Syria prowadziła z Irakiem wymianę handlową nawet pomimo sankcji nakładanych na ten kraj^[38].

Po ataku Stanów Zjednoczonych na Irak w 2003

Syria utrzymywała bliskie kontakty handlowe z Irakiem do ostatniej chwili przed rozpoczęciem ataku Stanów Zjednoczonych na tej kraj. 70% nielegalnie zakupionej przez Irak broni pochodziło z Syrii^[38]. W handel bronią z Irakiem zaangażowali byli ludzie ścisłej elity władzy Syrii – zastępca dowódcy Wywiadu Wojskowego i szwagier prezydenta Baszszara al-Asada Asif Szaukat, dowódca Gwardii Republikańskiej Zu al-Himma Szalisz oraz blisko powiązani z władzami biznesmeni Rami Machluf i Firas Talas^[39]. Przewidując interwencję USA, rząd Saddama Husajna wycofywał środki finansowe do Syrii^[39].

Syria potępiła atak amerykański na Irak. Prezydent Baszszar al-Asad określił go jako bezprawny i wątpił, czy Stany Zjednoczone będą w stanie kontrolować zajęte terytorium. W kraju miały miejsce spontaniczne manifestacje poparcia dla Irakijczyków, do Iraku udało się wielu ochotników do walki z Amerykanami. W rezultacie w 2004 Syria została oskarżona o wspieranie antyamerykańskiego powstania i objęta przez USA sankcjami^[39]. Przewidywały one zakończenie wszelkich inwestycji USA w Syrii i zablokowanie eksportu amerykańskiego do Syrii, z wyjątkiem żywności i leków^[38]. Sankcje przyniosły jednak Damaszkowi mniejsze straty niż utrata partnera handlowego, jakim był Irak^[39]. Nakładając sankcje, Amerykanie zamierzali nie tylko ukarać Syrię za wspieranie Saddama Husajna, ale i wymusić zaakceptowanie nowej wizji Bliskiego Wschodu nakreślonej przez prezydenta George’a W. Busha^[38][40]. Syrię oskarżono o wspieranie terroryzmu. Stany Zjednoczone zażądały, by rząd al-Asada zaprzestał wspierania Hezbollahu, Hamasu i lewicowych partyzantek palestyńskich (które Baszszar al-Asad uważał za ważne narzędzia nacisku na Izrael^[41]). Prezydent USA wzywał również Syrię i Liban do zawarcia z Izraelem traktatu pokojowego bez stawiania żadnych warunków wstępnych. Oznaczałoby to dla Syrii definitywną utratę wzgórz Golan, zajętych przez Izrael w wojnie sześciodniowej, które Damaszek starał się odzyskać w ciągu poprzednich dziesięcioleci. W pierwszej chwili Baszszar al-Asad zignorował amerykańskie żądania. Antyamerykańscy bojownicy nadal napływali z Syrii do Iraku. Równocześnie z Iraku do Syrii docierali iraccy uchodźcy^[38] (między 500 tys. do nawet 1,4 mln^[42]). Razem z uchodźcami do Syrii docierali działacze obalonej irackiej partii Baas, którym rząd al-Asada udzielał schronienia^[37].

Wpływ bojowników napływających z Syrii na sytuację w Iraku był marginalny, nawet bez ich udziału sytuacja w Iraku rozwijałaby się na niekorzyść Amerykanów. Z punktu widzenia Damaszku choćby minimalne przyczynienie się do klęski USA, a w konsekwencji do zarzucenia projektów inwazji na kolejne kraje bliskowschodnie, byłoby korzystne. Równocześnie Syria przyjęła, że po wycofaniu się Amerykanów z Iraku korzystniejsze będzie sąsiedztwo z Irakiem stabilnym, a nie z krajem ogarniętym wewnętrznymi konfliktami lub nawet z kilkoma państwami (w razie rozpadu Iraku). W Damaszku postanowiono nawiązać kontakty z nowym rządem Iraku i starać się o powrót do dawnej korzystnej wymiany handlowej^[43]. Również aby uniknąć otwartej konfrontacji ze Stanami Zjednoczonymi, Syria podjęła w 2003 pewne kroki na rzecz poprawy bilateralnych stosunków. Rząd Syrii zaczął brać udział w tropieniu zbiegłych irackich działaczy państwowych związanych z Saddamem Husajnem, wzmocniono ochronę granicy syryjsko-irackiej^[44]. W lutym 2005 Syria wydała władzom irackim Sabawiego Ibrahima at-Tikritiego, przyrodniego brata Saddama Husajna, oraz 29 innych poszukiwanych Irakijczyków^[45]. W 2005 Syria poparła przeprowadzone w Iraku wybory. Kroki te nie pozwoliły jednak na pozyskanie przychylności Waszyngtonu, dopiero w roku następnym stosunki obu państw nieznacznie się poprawiły^[44]. Syria wznowiła stosunki dyplomatyczne z Irakiem w listopadzie 2006. Miesiąc później oba kraje zawarły porozumienie o współpracy w sprawach bezpieczeństwa i kilka umów handlowych^[46].

Od 2007 Syria stała na stanowisku, że korzystnym dla Damaszku będzie udział w stabilizacji Iraku, przy założeniu, że Damaszek zachowa tam maksimum wpływów. Syria przyjmowała na swoim terytorium przedstawicieli różnych irackich organizacji politycznych (szyickich, sunnickich, kurdyjskich). Stanowisko Syrii w sprawie bojowników udających się do Iraku pozostawało niejednoznaczne. W latach 2007–2008 Stany Zjednoczone na przemian chwaliły Damaszek za udział w ich powstrzymywaniu i żądały zwiększenia zaangażowania^[42]. Stosunki syryjsko-irackie natomiast sukcesywnie się poprawiały i niemal do końca pierwszej dekady XXI w. były najlepsze ze wszystkich relacji Syrii z sąsiadami. Uchodźcy z Iraku byli dobrze przyjmowani w Syrii, wznowiono handel ropą naftową^[47].

W 2009 Irak odwołał swojego ambasadora z Syrii, oskarżając równocześnie tamtejszy rząd o organizację zamachu terrorystycznego w Bagdadzie. Kilka godzin później swojego przedstawiciela w Iraku odwołała Syria^[48].

Wojna domowa w Syrii

Wojna domowa w Syrii. Terytoria Syrii i Iraku zajęte przez Państwo Islamskie, 2014

Irak początkowo przeciwstawił się rezolucji Ligi Arabskiej potępiającej działania Baszszara al-Asada przeciwko demonstracjom podczas tzw. arabskiej wiosny. Uznając jednak, że rządy al-Asada były niepewne, Irak w lutym 2012 poparł rezolucję Zgromadzenia Ogólnego ONZ potępiającą tłumienie protestów i wzywającą al-Asada do ustąpienia^[47]. Ostatecznie jednak rząd Nuriego al-Malikiego przyjął, że obalenie autorytarnych rządów w Syrii byłoby niekorzystne dla Iraku, doprowadziłoby bowiem do wzrostu znaczenia sunnickiego fundamentalizmu i zagroziłoby stabilności Bagdadu; w elicie politycznej Iraku po obaleniu Saddama Husajna i debasyfikacji dominowali sunnici^[37]. Nuri al-Maliki, jako szyita, widział w alawicie al-Asadzie naturalnego sojusznika, ważnego zwłaszcza w obliczu wzrostu znaczenia fundamentalistycznych organizacji sunnickich. W ocenie rządu irackiego klęska al-Asada i zwycięstwo opozycji oznaczałoby wzrost znaczenia Al-Ka’idy także w Iraku. Nuri al-Maliki uważał, że zarówno opozycja syryjska, jak i wrogie mu sunnickie organizacje w Iraku finansowane są przez te same państwa: Arabię Saudyjską, Katar, Turcję. Publiczne gesty premiera Iraku (poparcie rezolucji ONZ, wezwania do dialogu między al-Asadem i opozycją) były mniej istotne, niż realne działania, w tym wspieranie ekonomiczne rządów al-Asada i udzielanie pomocy syryjskim żołnierzom^[37].

Jesienią 2013 Irak i Turcja ogłosiły zacieśnienie współpracy w celu przeciwdziałania skutkom wojny w Syrii w regionie. Była to odpowiedź na połączenie się syryjskiego i irackiego oddziału Al-Ka’idy i powstanie jednej organizacji terrorystycznej o nazwie Państwo Islamskie w Iraku i Lewancie, działającej zarówno w Syrii, jak i w Iraku^[49]. 29 czerwca 2014 organizacja ta proklamowała utworzenie kalifatu o nazwie Państwo Islamskie zajmującego część terytoriów Iraku i Syrii^[50].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Fyderek Ł.: Pretorianie i technokraci w reżimie politycznym Syrii. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2011. ISBN 978-83-7638-111-4.
• Hassan AliH.A. Jamsheer Hassan AliH.A., Współczesna historia Iraku, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2007, ISBN 978-83-89899-82-8, OCLC 749822044 .
• Lesch D.: Syria. The Fall of the House of Assad. New Haven & London: Yale University Press, 2012.
• McHugo J.: Syria. From the Great War to Civil War. Londyn: Saqi Books, 2014. ISBN 978-0-86356-753-7.
• Ożarowski R.: Ideologia na Bliskim Wschodzie. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2006. ISBN 83-7326-356-X.
• Tripp Ch.: Historia Iraku. Warszawa: Książka i Wiedza, 2009. ISBN 978-83-05-13567-2.
• Zdanowski J.: Historia Bliskiego Wschodu w XX wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, s. 232-233. ISBN 978-83-04-05039-6.