Stowarzyszenie „Pax”

Stowarzyszenie „Pax” – organizacja utworzona w 1947 roku[1] przez Bolesława Piaseckiego i innych działaczy przedwojennego Ruchu Narodowo-Radykalnego Falanga zrzeszająca katolików współpracujących z władzami komunistycznymi. Za pomocą tego stowarzyszenia władze PRL próbowały podporządkować sobie Kościół katolicki w PRL[2]. „Pax” m.in. współtworzył ruch „księży patriotów”[3], atakował Episkopat Polski za „dążenie do przywrócenia kapitalizmu”, popierał proces biskupa Kaczmarka i uwięzienie prymasa Stefana Wyszyńskiego[4][5].

Po 1956 roku przybrała bardziej kompromisowe stanowisko (m.in. współpraca z byłymi żołnierzami AK), a od 1980 roku część działaczy wspierała NSZZ „Solidarność”.

W okresie transformacji systemowej w Polsce stowarzyszenie działało w latach 1989–1991. Od 1991 roku byli działacze „Pax” kontynuowali działalność w stowarzyszeniu Polskie Forum Chrześcijańsko-Demokratyczne. W wyniku przemian demokratycznych w Polsce Stowarzyszenie „Pax” zawiesiło działalność polityczną. Od 1993 roku jego kontynuacją było Stowarzyszenie „Civitas Christiana”, w 1997 zostało oficjalnie uznane dekretem Prymasa Polski kard. Józefa Glempa za organizację katolicką[4] – zmieniło wtedy nazwę na Katolickie Stowarzyszenie „Civitas Christiana”.

Historia

Współpraca z komunizmem

W grudniu 1944 roku Bolesław Piasecki nawiązał współpracę z NKWD i w ten sposób stał się częścią establishmentu władz komunistycznych[6][7][8]. 18 sierpnia 1945 r. otrzymał oficjalną zgodę na wydawanie koncesjonowanego „katolickiego” tygodnika „Dziś i Jutro” – pierwszy numer ukazał się 25 listopada 1945 roku[9]. W 1947 roku grupa wydająca „Dziś i Jutro” utworzyła Stowarzyszenie „Pax” i otrzymała szereg przywilejów od władzy komunistycznej jako organizacja „katolicka”. Pax posiadał prawie monopolistyczne prawo na wydawanie „katolickiej” prasy – tygodniki: „WTK”, „Zorza Ilustrowany tygodnik katolików”, „Kierunki”, a wśród nich najważniejszy był dziennik „Słowo Powszechne”, a także wydawnictw książkowych (Instytut Wydawniczy „Pax”)[10].

W latach stalinowskich „Pax” zmierzał do uzyskania pozycji jedynego pośrednika pomiędzy komunistyczną władzą PRL a Kościołem i zmonopolizowania pod swoją egidą środowisk katolickich. „Pax” współpracował z ruchem „księży patriotów”, atakował Episkopat Polski za rzekome dążenie do przywrócenia kapitalizmu, popierał proces biskupa Kaczmarka i uwięzienie prymasa Stefana Wyszyńskiego[11]. W latach 1953–1956 „Pax” przejął i wydawał „Tygodnik Powszechny” po tym jak poprzednia redakcja odmówiła zamieszczenia nekrologu Stalina. Książka Bolesława Piaseckiego „Zagadnienia istotne” została wpisana na kościelny indeks ksiąg zakazanych[12]. Po tym fakcie cały nakład publikacji został wycofany na polecenie autora. W porównaniu z innymi środowiskami katolickimi „Pax” najściślej realizował politykę kolejnych ekip rządzących w Polsce Ludowej, co prowadziło do konfliktów z hierarchią Kościoła katolickiego i odejścia z organizacji działaczy przeciwnych takiej działalności (np. fronda 1955, secesja 1956).

W 1957 roku po krytycznych artykułach na temat „Paxu” i Bolesława Piaseckiego w lewicowym tygodniku Po Prostu zawieszono działalność pisma. Dziennikarze oskarżyli „Pax” o „uprawianie metod mafii” i „ślepy kult wodza”.

Dążenie do kompromisu

W 1955 część działaczy ugrupowania utworzyła tzw. frondę, która zarzuciła ówczesnemu kierownictwu brak demokracji wewnętrznej, jednoosobowy sposób sprawowania władzy, niewłaściwy system nominacji. W wyniku konfliktu z kierownictwem „Pax” opuścili m.in. J. Eska, T. Mazowiecki, J. Zabłocki, I. Rutkiewicz, A. Wielowieyski, W. Wieczorek[13].

Po 1956 „Pax” przybrał bardziej kompromisowe stanowisko. Pozostając częścią systemu władzy (uczestniczył we Froncie Jedności Narodu, a następnie w Patriotycznym Ruchu Odrodzenia Narodowego) i popierając posunięcia władz, próbował jednocześnie prezentować katolickie stanowisko, zwłaszcza w takich kwestiach jak nauka społeczna Kościoła i kwestia przerywania ciąży. Po 1945, szczególnie po 1956, działało lub współdziałało z nim wielu byłych żołnierzy i oficerów AK. Stowarzyszenie prowadziło działalność wydawniczą publikując książki, które gdzie indziej nie mogły się legalnie ukazać, prowadziło jedyne w Polsce świeckie katolickie Liceum Ogólnokształcące pw. św. Augustyna w Warszawie, wspierało materialnie byłych żołnierzy AK. Prowadzono działalność kulturalną. Ponadto uzyskało przywileje gospodarcze, m.in. utworzyło własną spółdzielnię mieszkaniową.

Próba reform i wspieranie „Solidarności”

W 1979 roku po śmierci Bolesława Piaseckiego przewodniczącym Zarządu Głównego Stowarzyszenia „Pax” został Ryszard Reiff. Pod jego kierownictwem zasadniczo zmieniła się linia polityczna stowarzyszenia. W okresie powstawania „Solidarności” stowarzyszenie zdecydowanie ją poparło, a dziennik „Słowo Powszechne” stał się wówczas jednym z najwiarygodniejszych dzienników opisujących wydarzenia w PRL (obok „Głosu Wybrzeża” i „Gazety Krakowskiej”). Wprowadzenie stanu wojennego (1981–1983) spowodowało zawieszenie działalności stowarzyszenia. Przewrót, jaki został dokonany przez konserwatywnych i zastraszonych działaczy stowarzyszenia, doprowadził do odsunięcia od władzy przewodniczącego Ryszarda Reiffa i usunięcia wszystkich, którzy nie zgodzili się poprzeć stanu wojennego. Również Stowarzyszenie „Pax” nie odgrywało znaczącej roli społeczno-politycznej. Przez pewien czas, reżimowe władze PRL-u spłacały odsunięcie od władzy Reiffa i wsparcie stanu wojennego, powoływaniem na stanowiska rządowe działaczy „Pax” (np. Wincenty Lewandowski, Zenon Komender).

III Rzeczpospolita

W III Rzeczypospolitej Stowarzyszenie „Pax” w wyniku przemian demokratycznych straciło na znaczeniu i przestało prowadzić działalność polityczną. Od 1993 roku jego kontynuacją było Stowarzyszenie „Civitas Christiana”, w 1997 roku oficjalnie uznane przez Kościół katolicki w Polsce za organizację katolicką – zmieniło wtedy nazwę na Katolickie Stowarzyszenie „Civitas Christiana”[4].

Zobacz też

  • Działacze PAX-u

Przypisy

  1. ↑ „Pax został zarejestrowany dopiero 9 kwietnia 1952, jako stowarzyszenie z możliwością działania ograniczoną do miasta Warszawy.”, [w:] Halina Lisicka. Pluralizm światopoglądowy w koncepcjach politycznych PAX, ChSS, PZKS. 1991.
  2. ↑ Stowarzyszenie PAX. 2013-11-15. [dostęp 2019-01-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-11-10)].
  3. ↑ Jacek Żurek: „Kim byli "księża-patrioci” (Biuletyn IPN nr 01/2003 (24)). styczeń 2003.
  4. ↑ a b c DZIEDZICTWO.ekai.pl: Stowarzyszenie PAX.
  5. ↑ Cecylia Kuta: Komu służył PAX?. 2013-11-28. [dostęp 2019-01-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-06-04)].
  6. ↑ Nikita Pietrow: Stalinowski kat Polski Iwan Sierow. Warszawa: Demart, 2013, s. 50-53. ISBN 978-83-7427-919-2.
  7. ↑ „W notatce pod­pisanej 20 grudnia 1944 przez Iwana Sierowa przytoczona została biografia Piasec­kiego, informacje o jego działaniach w AK oraz zatrzymaniu w Warszawie na Pradze. 22 grudnia 1944 Sierow sporządził wiadomość dla Stiepana Mamułowa, kierownika sekretariatu NKWD, że Piasecki po aresztowaniu zaproponował przygotowanie analizy wad w działalności PKWN oraz propo­zycji jej ulepszenia.Piasecki kończył swoją „ekspertyzę” bezpośrednią propozycją współ­pracy z „nową polską władzą” i zapewniał, że jest gotów podjąć się każdego zadania, na przykład w organach władzy lokalnej w Warszawie.” – Nikita Pietrow, „Stalinowski kat Polski Iwan Sierow”, Jan Engelgard, „Piasecki-Sierow-Stalin” – dostęp 2013-11-19
  8. ↑ „Aresztowany przez UB w listopadzie 1944 roku Piasecki, ratując się przed pewnym wyrokiem śmierci, zaoferował swoje usługi, proponując stworzenie organizacji, która pod szyldem katolickim...” Witold Pronobis. Polska i świat w dwudziestym wieku. 1991. s. 383.
  9. ↑ Marcin Tunak: Pomiędzy partią a Kościołem. Komu służyła grupa Piaseckiego?. 2017-11-07.
  10. ↑ „PAX był organizacją o strukturze totalitarnej i instrumentem w ręku władz służącym do rozbijania Kościoła.” Maria Wanda Poznańska. Środowiska inteligencji katolickiej wobec wizji „nowej kultury” u zarania Polski Ludowej. 1993. s. 43; „Przez radzieckich protektorów PAX był od samego początku pomyślany jako organizacja agenturalna. Zastanawiając się nad genezą ideową PAX-u, nad kształtem duchowości przywódców tej organizacji, nasuwa się nieodparcie refleksja...” Adam Michnik. Kościół, lewica, dialog: pamięci Antoniego Słonimskiego poświęcam. 1977.
  11. ↑ Jan Żaryn. Kościół w PRL: najnowsze dzieje Polski. „PAX najpierw publicznie zaatakował biskupa, a następnie namawiał prymasa, by – w imię ratowania struktur kościelnych – potępił...”.
  12. ↑ Marcin Tunak: 1953–1956 – trudne lata dla środowiska PAX. historia.org.pl, 2018-02-26.
  13. ↑ Halina Lisicka. Pluralizm światopoglądowy w koncepcjach politycznych PAX, ChSS, PZKS. 1991.

Bibliografia

  • Sabina Bober (red.), Komu służył PAX, Warszawa 2008.
  • Antoni Dudek, Grzegorz Pytel, Bolesław Piasecki. Próba biografii politycznej, Londyn 1990.
  • Jan Engelgard, Wielka gra Bolesława Piaseckiego, Warszawa 2008.
  • Kalendarium PAX 1989-1992, Warszawa 1992.
  • Zenon Komender, Refleksje nad przebytą drogą, Warszawa 1986.
  • Zenon Komender, Zgodnie z realiami, t. 1. Wybór publicystyki społeczno-gospodarczej, lata 1959-1970, Warszawa 1988.
  • Mieczysław Kurzyna, Dwadzieścia lat próby. Wybór z artykułów drukowanych w latach 1946-1964, Warszawa 1965.
  • Zygmunt Lichniak, W duchu dialogu, Warszawa 1981.
  • Jerzy Milewski, Pierwsze kroki, Warszawa 1966.
  • Bolesław Piasecki, Zagadnienia istotne, Warszawa 1954.
  • Bolesław Piasecki, Patriotyzm polski, Warszawa 1958.
  • Bolesław Piasecki, Patriotyzm polski, Warszawa 1960 (wyd. II, rozszerzone).
  • Bolesław Piasecki, Siły rozwoju 1960-1970, Warszawa 1971.
  • Bolesław Piasecki, Kierunki 1945-1960, Warszawa 1981.
  • Zygmunt Przetakiewicz, Od ONR-u do PAX-u (Wspomnienia), Warszawa 1994.
  • Peter Raina, Sprawa zabójstwa Bohdana Piaseckiego, Warszawa 1989.
  • Peter Raina, Piasecki na indeksie watykańskim. Geneza sprawy, Warszawa: Wydawnictwo von borowiecky, 2002, ISBN 83-87689-44-0, OCLC 830421337.
  • Mikołaj Rostworowski, Słowo o Paxie 1945-1956, Warszawa 1968.
  • Stowarzyszenie PAX 1945-1985, informator, Warszawa 1985.
  • Józef Wójcik, Spór o postawę, Warszawa 1968.
  • Józef Wójcik, Ciągłość i rozwój, Warszawa 1972.
  • Norbert Wójtowicz, Sprawa „Kaszub-2" – przyczynek do propagandy Stowarzyszenia PAX dotyczącej polskiej organizacji kościelnej na Ziemiach Zachodnich i Północnych, [w:] Droga do stabilizacji polskiej administracji kościelnej na Ziemiach Zachodnich i Północnych po II wojnie światowej (w 40. rocznicę wydania konstytucji apostolskiej Pawła VI „Episcoporum Poloniae coetus”), red.Wojciech Kucharski, Wrocław 2013, s. 237-249.
  • Wytyczne ideowo-polityczne Stowarzyszenia PAX, Warszawa 1984 (zawiera dodatkowo wersje językowe: angielska, francuska, hiszpańska, niemiecka, rosyjska, włoska).
  • Wytyczne ideowo-polityczne i statut Stowarzyszenia Pax, Warszawa 1986.