Straż Graniczna (1922–1923)

Straż Graniczna
Historia
Państwo II Rzeczpospolita
Sformowanie1922
Rozformowanie1923
Tradycje
RodowódBataliony Celne
Organizacja
PodległośćMinisterstwo Spraw Wojskowych
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
S graniczna 1922.png

Straż Granicznaformacja graniczna II Rzeczypospolitej[a] ochraniająca granicę północno-wschodnią i wschodnią, to jest granicę z Litwą, Łotwą, ZSRR oraz z Rumunią na odcinku Żezawa – Zaleszczyki.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Wykonując postanowienia uchwały Rady Ministrów z 23 maja 1922 roku, Minister Spraw Wewnętrznych rozkazem z 9 listopada 1922 roku zmienił nazwę „Baony Celne” na „Straż Graniczna”[1]. Wprowadził jednocześnie w formacji nową organizację wewnętrzną[2] na podstawie etatów zatwierdzonych 1 września 1922[3]. Nowa formacja graniczna zorganizowana została na wzór wojskowy i podporządkowaną Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Jej tworzenie oparto na zasobach kadrowych armii i zaciągu ochotniczym byłych wojskowych[4].

Według Prochwicza, z dniem 1 września 1922 roku powstała Straż Graniczna. Bataliony Celne Ministerstwa Skarbu przemianowano na Bataliony Straży Granicznej. Formacja dysponowała 44 batalionami Straży Granicznej, 3 szwadronami żandarmerii etapowej, szkołą podoficerską w Łomży. W grudniu 1922 roku dysponowała około 22 tys. żołnierzy[5].

Na czele formacji stanęła Główna Komenda Straży Granicznej. Granicę wschodnią podzielono na odcinki wojewódzkie. Utworzono komendy wojewódzkie Straży Granicznej w Wilnie, Nowogródku, Białymstoku, Brześciu, Łucku i Tarnopolu. Utworzono też podległe komendom wojewódzkim komendy powiatowe Straży Granicznej w Sopoćkiniach, Nieświeżu, Wilnie, Święcianach, Głębokiem, Wilejce, Stołpcach, Łunińcu, Sarnach, Korcu, Krzemieńcu i Tarnopolu. Zakres działań komendy powiatowej nie zawsze pokrywał się z granicami powiatów nadgranicznych[6]. Każdej komendzie powiatowej przydzielono po trzy bataliony piechoty z wyjątkiem komendy w Tarnopolu i w Sarnach. Nowa formacja liczyła 36 batalionów piechoty o łącznym stanie 22 tys. żołnierzy. Planowano utworzenie dodatkowych oddziałów konnych stanowiących obwody[7]. W przypadku obsady granicy jednego z batalionów na terenie innego powiatu niż siedziba komendanta powiatowego, dowódca batalionu odkomenderowywał oficera łącznikowego do danego starosty[3].

Komendy wojewódzkie Straży Granicznej przyjęły nazwy województw. Komendant podlegał w sprawach służby granicznej wojewodzie, a pod względem dyscyplinarnym, administracyjnym i regulaminowym głównemu komendantowi Straży Granicznej. Komendantom wojewódzkim za pośrednictwem komend powiatowych podlegały wszystkie bataliony Straży Granicznej stacjonujące w obrębie województwa[4].

Na podstawie uchwały Rady Ministrów z 24 maja zarządzono likwidację Straży granicznej do dnia 1 lipca 1923[8]. Minister Spraw Wewnętrznych wydał rozkaz nr Ldz 2730/pf/og.org. w którym określał sposób rozwiązania formacji[9] Formację praktycznie rozformowano w dwóch etapach. Do 1 lipca 1923 roku zlikwidowano większość batalionów, a ochronę granicy przejęła Policja Państwowa. Wyjątek stanowiło sześć batalionów Straży Granicznej, którymi to Minister Spraw Wewnętrznych zarządzeniem z 15 czerwca 1923 nakazał obsadzić granicę na Wileńszczyźnie. Na terenie powiatów: brasławskiego, dziśnieńskiego, duniłowskiego i wilejskiego pozostawiono do jesieni bataliony nr 9., 27., 28., 39., 31. i 33 zmieniając im jednocześnie etaty[8]. Pełniły one służbę na granicy polsko–litewskiej, gdzie nadal utrzymywała się napięta sytuacja polityczna. Ochraniały odcinek od Michalin do wsi Wernejek[10]. Do 10 lipca 1923 roku zlikwidowano Główną Komendę Straży Granicznej[11]. W jej miejsce, w celu koordynacji działań pozostawionych batalionów, utworzono Komendę Batalionów Straży Granicznej podległą Departamenowi III Ministerstwa Spraw Wojskowych. Komendantem mianowany został mjr Antoni Gedke[10].

Straż Graniczną ostatecznie zlikwidowano rozkazem Ministra Spraw Wewnętrznych nr L. 4625/pf/org z 3 października 1923. Nakazywał on rozformowanie sześciu batalionów na Wileńszczyźnie, Komendy Batalionów SG w Warszawie i Szkoły Podoficerskiej SG w Łomży. Bataliony miały rozpocząć przekazywanie odcinków granicznych Policji Państwowej z dniem 15 października, a zakończyć do 24.00 22 października[12].

Służba graniczna

Granica podzielona była na odcinki batalionów, kompanii i plutonów. Podstawowym elementem służby były posterunki graniczne. Każdy pluton wystawiał pewną liczbę wart, a te z kolei posterunki, patrole piesze i konne oraz czaty i zasadzki. Był to kordonowy system przyjęty od rosyjskiej straży granicznej. Większość elementów granicznych rozmieszczona była bezpośrednio wzdłuż granicy. Przejściowe punkty graniczne obsadzono urzędnikami celnymi, policjantami i żołnierzami Straży Granicznej. Kontrolę dokumentów prowadziły organa policji[13].

Struktura organizacyjna Straży Granicznej

Dyslokacja i obsada personalna Straży Granicznej według stanu na dzień 1 grudnia 1922[14][15][16]

Główna Komenda Straży Granicznej – Warszawa

  • główny komendant – płk żand. Władysław Jaxa-Rożen
  • oficer ordynansowy – por. Stanisław Piernikarski
  • szef sztabu – kpt. Władysław Włoskowicz
  • I Wydział Ogólnoorganizacyjny – kpt. Stefan Szewera
    • referat organizacyjny
    • referat wyszkolenia
  • II Wydział Informacyjno-Dyscyplinarny – mjr KS Antoni Gedke
    • referat informacyjny
    • referat dyscyplinarny
    • referat ruchu osobowego i towarowego
  • III Wydział Personalny – kpt. Tadeusz Podgórski
  • IV Wydział Gospodarczo-Budżetowy – kpt. Stanisław Miłoszek
    • referat budżetowy
    • referat żywnościowo-mundurowy
    • referat kwaterunkowy
    • referat taborowy
  • kancelaria – por. Antoni Piesowicz

W Głównej Komendzie Straży Granicznej zatrudnionych było 29 oficerów, w tym 2 pułkowników, 1 major, 9 kapitanów, 12 poruczników, 4 podporuczników i 1 chorąży[17].

Jednostki w terenie:

Komenda Wojewódzka Straży Granicznej w Białymstoku

  • Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Sopoćkiniach

Komenda Wojewódzka Straży Granicznej w Wilnie

  • Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Wilnie
  • Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Świecianach
  • Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Głębokiem
    • 27 batalion Straży GranicznejDruja
    • 11 batalion Straży GranicznejDzisna
    • 33 batalion Straży GranicznejProzoroki
  • Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Wilejce
    • 31 batalion Straży Granicznej – Dokszyce
    • 44 batalion Straży GranicznejDołhinów
    • 30 batalion Straży GranicznejRadoszkowicze

Komenda Wojewódzka Straży Granicznej w Nowogródku

  • Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Stołpcach
    • 32 batalion Straży Granicznej – Raków
    • 12 batalion Straży Granicznej – Rubieżewicze
    • 2 batalion Straży Granicznej – Nowy Świerżeń
  • Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Nieświeżu
    • 34 batalion Straży GranicznejSiejłowicze
    • 7 batalion Straży GranicznejOrany
    • 29 batalion Straży GranicznejKleck

Komenda Wojewódzka Straży Granicznej w Brześciu

  • Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Łunińcu
    • 37 batalion Straży Granicznej – Wielki Różan
    • 1 batalion Straży GranicznejŁachwa
    • 40 batalion Straży Granicznej – Miklaszewicze
  • Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Sarnach
    • 19 batalion Straży Granicznej – Ozdaniec
    • 24 batalion Straży GranicznejRokitno

Komenda Wojewódzka Straży Granicznej w Łucku

  • komendant – płk Władysław Nowakowski
  • zastępca komendanta – kpt. Władysław Ochab
  • Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Korcu
    • 36 batalion Straży Granicznej – Ujście
    • 8 batalion Straży Granicznej – Korzec
    • 26 batalion Straży Granicznej – Milatyn
  • Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Krzemieńcu

Komenda Wojewódzka Straży Granicznej w Tarnopolu (na etacie komendy powiatowej)

Główni komendanci Straży Granicznej

  • płk żand. Władysław Jaxa-Rożen (1 IX 1922 – 30 VI 1923[18])
  • mjr KS Antoni Gedke (komendant Komendy Batalionów Straży Granicznej)

Zobacz też

Uwagi

  1. Była to kolejna polska formacja graniczna powołana do służby w II Rzeczypospolitej o tej nazwie. W 1918 powołano Straż Graniczną przekształconą później w Wojskową Straż Graniczną. Kolejną formacją o tej nazwie była Straż Graniczna zorganizowana w 1928 roku na bazie Straży Celnej i przeznaczona do ochrony południowych, zachodnich i północnych granic II Rzeczypospolitej z Niemcami, Czechosłowacją i z Rumunią.

Przypisy

Bibliografia

  • Dzienniki Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
  • Hubert Bereza, Kajetan Szczepański: Centralna Szkoła Podoficerska KOP. Grajewo: Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK, 2014. ISBN 978-83-938921-7-4.
  • Henryk Dominiczak: Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-10202-0.
  • Henryk Dominiczak: Granica polsko–niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
  • Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4. OCLC 37244743. (pol.)
  • Jerzy Prochwicz, Zbigniew Kępa. ABC formacji granicznych II Rzeczypospolitej. „Problemy Ochrony Granic”. 24, 2003. Ketrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1505-1757. 
  • Rozkazy organizacyjne Komendy Głównej Straży Granicznej 1922−1923 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
  • Zarządzenia władz zwierzchnich dotyczące organizacji sześciu batalionów Straży Granicznej na terenie Delegata Rządu w Wilnie, 1923 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
  • Zarządzenia władz zwierzchnich dotyczące likwidacji Straży Granicznej → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.

Media użyte na tej stronie

Flag of Poland (1919–1928).svg
Flaga Rzeczypospolitej Polskiej w okresie 1919-13 grudnia 1927 ustanowiona ustawą z dnia 1 sierpnia 1919 r. o godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 1919 r. Nr 69, poz. 416. Do odwzorowania barwy czerwonej użyto domyślnego odcienia "crimson" (#D91E3D, karmazyn). Proporcje 5:8.
S graniczna 1922.png
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Dyslokacja Straży Granicznej na granicy wschodniej Rzeczypospolitej w 1922