Straż Ochrony Przyrody

Straż Ochrony Przyrody – społeczna organizacja propagująca idee ochrony przyrody powołana w roku 1957[1] i rekrutująca się z czynnych członków następujących organizacji: Liga Ochrony Przyrody, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, a także w mniejszym stopniu: Polski Związek Łowiecki, Polski Związek Wędkarski.

W latach 1957–2001 miała charakter organizacji społecznej o uprawnieniach organu administracji państwowej[2].

Ministerstwo Leśnictwa i Przem. Drzewnego ustaliło w roku 1957 wzór legitymacji i odznaki służbowej SOP[3].

Odznaka SOP obowiązująca do roku 2001

Po roku 2001 (tj. po uchyleniu Rozp. Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dn. 30.04.1957 i po nowelizacji Ustawy o Ochronie Przyrody[4]) kontynuatorami tradycji dawnej Straży Ochrony Przyrody (jednak już bez dawnych uprawnień) jest kilka regionalnych, niezależnych od siebie stowarzyszeń działających w oparciu o „Ustawę o stowarzyszeniach”. Współdziałają one społecznie w charakterze pomocowym i za wiedzą takich służb jak: straże miejskie, Straż Parku, Straż Leśna, Państwowa Straż Łowiecka, Państwowa Straż Rybacka.

Zadania statutowe (po 2001 r.)

Każde z obecnie istniejących stowarzyszeń Straży Ochrony Przyrody swe cele działania określa w wewnętrznym regulaminie, bądź statucie stowarzyszenia. Nadrzędnym celem – pojawiającym się w dokumentach programowych obecnych stowarzyszeń Straży Ochrony Przyrody – jest kształtowanie postaw proekologicznych, działanie na rzecz zmiany stosunku człowieka do przyrody i kształtowanie świadomości społecznej w tym zakresie. Dziś swe cele Straż Ochrony Przyrody osiąga przez popularyzację wiedzy, współpracę z administracją rządową, samorządową i organizacjami pozarządowymi. Ma również moc sprawowania kontroli społecznej nad przestrzeganiem przepisów w zakresie ochrony środowiska naturalnego – głównie dzięki dobrej znajomości prawa ochrony przyrody i jego zastosowania w praktyce[5].

Historia

Geneza

Początków idei utworzenia Straży Ochrony Przyrody (SOP) na ziemiach polskich należy dopatrywać się już w XIX w. Na terenie ówczesnej Galicji (zabór austriacki) polscy przyrodnicy: Ludwik Zejszner, Maksymilian Siła-Nowicki i Eugeniusz Janota zwrócili wówczas uwagę na wyniszczenie przez kłusowników kozicy i świstaka w Tatrach i podjęli pierwsze działania ochroniarskie. W 1851 r. powołali oni do życia pierwszą na ziemiach polskich Straż Przyrodniczą – jak ją określono – „do pilnowania zwierza halskiego”. Straż ta była protoplastą późniejszej Straży Ochrony Przyrody, a ww. przyrodników możemy uznać za jej praojców. Dzięki staraniom m.in. Władysława Taczanowskiego i Mariana Raciborskiego oraz działaniom Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, w roku 1868 Sejm Krajowy we Lwowie wydał dwie ustawy ochroniarskie: „O ochronie świstaka i kozicy” oraz „O ochronie ptaków i innych zwierząt”. Niezwykle istotny wkład w ideę ochrony polskiej przyrody oraz w ideę tworzenia w przyszłości Straży Ochrony Przyrody wniosło – powstałe w 1873 r. – Towarzystwo Tatrzańskie. Z jego inicjatywy utrzymywano działalność Straży Tatrzańskiej – kontynuatorki „Straży do pilnowania zwierza halskiego”. Strażnicy zwalczali kłusownictwo i propagowali idee ochrony przyrody polskich Tatr[6].

W odrodzonej Rzeczypospolitej w 1919 r. powołano Tymczasową Państwową Komisję Ochrony Przyrody, następnie (1925 r.) przekształconą w Państwową Radę Ochrony Przyrody – na jej czele stał prof. Władysław Szafer. Ona właśnie koordynowała działania ochroniarskie, głównie w zakresie konserwatorskiej ochrony przyrody. Rolę dziś wypełnianą przez Straży Ochrony Przyrody, spełniały wówczas Kuratoria Ochrony Przyrody – przekształcone później w Komitety Ochrony Przyrody. W 1925 r. Rada Ministrów wydała rozporządzenie o trybie załatwiania spraw z zakresu ochrony przyrody, a w roku 1934 wydano „Ustawę o ochronie przyrody”. W 1928 r. powołano do życia społeczną Ligę Ochrony Przyrody – która w okresie powojennym przez wiele dziesiątek lat współtworzyła Straż Ochrony Przyrody[7].

Straż Ochrony Przyrody w latach 1957–2001

Po zakończeniu II wojny światowej, m.in. dzięki wysiłkom Władysława Szafera i Edwarda Potęgi, doprowadzono do reaktywacji Państwowej Rady Ochrony Przyrody i Ligi Ochrony Przyrody. W 1949 r. Sejm PRL uchwalił nową „Ustawę o ochronie przyrody”. Patronat nad całokształtem spraw dotyczących ochrony przyrody objęło Ministerstwo Leśnictwa (później Ministerstwo Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego) – organem fachowym Ministra Leśnictwa w tym zakresie był mianowany przez niego Naczelny Konserwator Przyrody[8]. Podstawę prawną dla powołania Straży Ochrony Przyrody stała się wspomniana „Ustawa o ochronie przyrody” z roku 1949, w której przewidziano możliwość powołania takiej społecznej Straży. Na tej podstawie Minister Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego w dn. 30 kwietnia 1957 r. wydał rozporządzenie powołujące Straż Ochrony Przyrody – jako „społeczny organ administracji państwowej w zakresie egzekwowania spraw z zakresu ochrony przyrody”[3].

Patronat nad Strażą Ochrony Przyrody objęły: Liga Ochrony Przyrody, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Polski Związek Łowiecki, Polski Związek Wędkarski i Polski Związek Alpinizmu (Polski Klub Wysokogórski) – tworzące Radę Naczelną Straży Ochrony Przyrody. Pierwszym Naczelnym Inspektorem Straży Ochrony Przyrody z ramienia LOP i PTTK został Witold Tyrakowski (pełnił tę funkcję przez 25 lat) – działacz PTTK, autor pierwszego „Informatora SOP”[9].

Struktura wewnętrzna Straży Ochrony Przyrody określona „Regulaminem” z 1957 r. przedstawiała się następująco:

  • Organem naczelnym było Kierownictwo Straży Ochrony Przyrody, składające się z czterech Naczelnych Inspektorów reprezentujących poszczególne organizacje patronujące SOP – odpowiedzialne przed Naczelnym Konserwatorem Przyrody.
  • Na szczeblu wojewódzkim funkcjonowały inspektoraty wojewódzkie SOP – również kierowane przez czterech inspektorów, którzy mogli powoływać komisje problemowe, np. komisję szkolenia, komisję organizacyjno-prawną, czy komisję propagandową (takie komisje działały w Wojewódzkim Inspektoracie SOP w Warszawie). Inspektoraty wojewódzkie odpowiedzialne były przed odpowiednimi wojewódzkimi konserwatorami przyrody.
  • Organami SOP stopnia podstawowego byli inspektorowie terenowi, którzy mieli koordynować pracę podstawowych jednostek terenowych – grup rejonowych SOP[10].

Ewidencję członków SOP na poziomie inspektoratów prowadziły wówczas prezydia wojewódzkich rad narodowych, a w skali kraju – Naczelny Konserwator Przyrody. Członkowie SOP (na podstawie wydanych przez MLiPD rozporządzeń) byli uprawnieni m.in. do: legitymowania osób łamiących przepisy w zakresie ochrony przyrody, odbierania za pokwitowaniem przedmiotów uzyskanych w czasie popełnienia czynów zabronionych, a niektórzy strażnicy mogli nakładać i ściągać grzywny w drodze mandatów karnych oraz występować w charakterze oskarżyciela publicznego. Strażnicy SOP korzystali z ochrony prawnej oraz podlegali odpowiedzialności na zasadach ustalonych dla funkcjonariuszy publicznych[11]. Powyższe zapisy po przyjęciu nowej „Ustawy o ochronie przyrody” (z dn. 16 października 1991 r.) zostały doń włączone. Członkiem SOP mógł odtąd zostać pełnoletni obywatel Rzeczypospolitej Polskiej, w pełni zdolny do czynności prawnych, po odpowiednim przeszkoleniu, będący członkiem jednego z wymienionych stowarzyszeń: Ligi Ochrony Przyrody, Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, Polskiego Związku Łowieckiego, Polskiego Związku Wędkarskiego i Polskiego Klubu Wysokogórskiego[12]

Główny ciężar utrzymania bieżącej pracy Straży Ochrony Przyrody spoczywał na barkach PTTK i LOP, które m.in. użyczały pomieszczeń organizacyjnych i służyły zapleczem technicznym i ludzkim, a odsetek członków tych organizacji będących strażnikami SOP był największy spośród czterech organizacji współtworzących Straż.. W 1957 r. SOP rozpoczynała swoją działalność jako grupa kilkudziesięciu osób (turystów, członków PTTK), aby w 1959 r. skupić już ponad 2000 strażników. Straż Ochrony Przyrody dynamicznie powiększała swe szeregi – w 1967 r. ok. 7000 strażników przeprowadziło 175 000 interwencji[13]. Największą aktywność SOP przejawiała w latach 1970–1995. W roku 1970 było 8897 strażników SOP – w tym 3777 z PTTK, 3080 z LOP, 1557 z PZW, 447 z PZŁ i 36 z Klubu Wysokogórskiego. Najsilniejsze grupy wojewódzkie istniały wówczas w województwach: poznańskim – 1357, krakowskim – 1058, katowickim – 837, gdańskim – 732 oraz łódzkim – 510 strażników[13]. W roku 1977 r. SOP liczyła 20 000 członków, a w roku 1982 r. – 33 652 strażników. Świadectwem rozwoju SOP w skali kraju była rosnąca liczba grup rejonowych – podstawowych jednostek organizacyjnych. W 1964 r. było ich zaledwie 132, w 1970 r. już 548, a w 1982 r. – 1600[14].

Pierwsza interwencja SOP miała miejsce w Tatrach na Kalatówkach. SOP nawiązała ścisłą współpracę z Tatrzańskim Parkiem Narodowym, organizując przez wiele lat tzw. „Akcję Tatry SOP”, w toku której strażnicy wspomagali działania ochronne Straży Parku. Podobne akcje, organizowane z inicjatywy Wojewódzkiego Inspektoratu SOP w Łodzi, przeprowadzono również na terenie parków narodowych: Babiogórskiego, Bieszczadzkiego i Słowińskiego[15].

Organizatorem i pierwszym szefem krakowskiej grupy rejonowej, jako jednej z pierwszych w kraju, był Aleksander Frankowski[16]. Głównym działaniem SOP w województwie krakowskim była kontrola przestrzegania przepisów o ochronie przyrody w parkach narodowych i rezerwatach przyrody, sporadycznie kontrolowano też targowiska, przeciwdziałając sprzedaży roślin chronionych. Przed uzyskaniem uprawnień strażnicy przechodzili kursy, na których szkolono ich z podstaw ochrony przyrody.

Organizatorami SOP w Łodzi byli inspektorzy Mirosław Nowak i Henryk Klidzia. Działania SOP w województwie łódzkim obejmowały: patrolowanie rezerwatów przyrody a także lasów będących w zarządzie gospodarczym LP, monitorowaniu parków, zadrzewień i innej zieleni miejskiej. Cyklicznie przeprowadzane były akcje: „Choinka” (zwalczanie nielegalnego handlu młodymi drzewkami iglastymi w okresie przedświątecznym), „Bazar” (zwalczanie handlu ptactwem chronionym na łódzkich targowiskach), „Wnyki” (akcja wymierzona przeciwko kłusownikom-wnykarzom we współdziałaniu z LP). Dużą wagę przykładano do działań prewencyjnych, prowadząc liczne szkolenia dotyczące przestrzegania przepisów o ochronie przyrody (m.in. dla młodzieży szkolnej i akademickiej czy funkcjonariuszy Straży Miejskiej)[15].

W 1977 r. (w 20. rocznicę powołania SOP) – z inicjatywy inspektora Henryka Klidzi i Naczelnego Inspektora SOP Witolda Tyrakowskiego – w Warszawie obradował I Sejmik Straży Ochrony Przyrody, w którym uczestniczyli delegaci z całej Polski oraz goście zagraniczni. Tematem tego zgromadzenia były problemy ochrony zieleni miejskiej (kwestia nadmiernych wycinek drzew w miastach, źle prowadzonej pielęgnacji drzewostanu i problemem zasolenia gleby w miastach)[17].

W schyłkowym okresie swej aktywności (1995 r.) Straż Ochrony Przyrody liczyła: 1006 grup rejonowych, skupiając 23 532 członków (w tym 2307 posiadających uprawnienia mandatowe)[18].

Kolejna nowelizacja (2000 r.) „Ustawy o ochronie przyrody” uchyliła przepisy rozdziału VI dotyczące SOP – kładąc kres jej istnieniu z punktu widzenia formalno-prawnego (aczkolwiek akcji likwidacyjnej i przejęcia archiwów oraz dokumentacji nigdy nie przeprowadzono)[19].

SOP w kulturze

Członkiem Straży Ochrony Przyrody był Winnetou, bohater książki „Pan Samochodzik i Winnetou” z cyklu powieści dla młodzieży Zbigniewa Nienackiego.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Straż Ochrony Przyrody - Encyklopedia Leśna, www.encyklopedialesna.pl [dostęp 2022-03-13].
  2. ↑ Regulamin Straży Ochrony Przyrody, Załącznik do zarządzenia nr 1 Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dn. 7 stycznia 1964 r., [w:] A. Bednarek i in., Poradnik Straży Ochrony Przyrody, Warszawa 1984, s. 154.
  3. ↑ a b Dz.U. 1957 nr 41, poz. 189.
  4. ↑ W. Radecki, D. Daniecka, Ustawa o ochronie przyrody. Komentarz, wyd. V, Warszawa 2018, s. 37.
  5. ↑ Straż Ochrony Przyrody w Łodzi [dostęp 2021 – 01- 21].
  6. ↑ W. Szafer, Dzieje ochrony przyrody w Polsce i w innych krajach, s. 15; J. Łapiński, G. Abdurakhmanov, Rozwój myśli ekologicznej w Polsce i w Rosji – wybrane aspekty, Lublin 2005, s. 18; K. Kaliszuk, Historia ochrony przyrody, [w:] Straż Ochrony Przyrody. Materiały metodyczno szkoleniowe, red. K. Kaliszuk, J. Solon, Warszawa 1984, s. 12 i nast.
  7. ↑ Z miłości do ziemi. Ochrona przyrody w latach 1918–1939 (cz. 1), "Dzikie Życie" nr 9(231) Wrzesień 2013 [dostęp 2021 – 01- 21].
  8. ↑ K. Kaliszuk, Historia ochrony przyrody, [w:] Straż Ochrony Przyrody. Materiały metodyczno szkoleniowe, red. K. Kaliszuk, J. Solon, Warszawa 1984, s. 15.
  9. ↑ K. Kaliszuk, Historia ochrony przyrody, [w:] Straż Ochrony Przyrody. Materiały metodyczno szkoleniowe, red. K. Kaliszuk, J. Solon, Warszawa 1984, s. 3, 16.
  10. ↑ J. Solon, Przepisy regulujące działalność Straży Ochrony Przyrody, [w:] Straż Ochrony Przyrody. Materiały metodyczno szkoleniowe, red. K. Kaliszuk, J. Solon, Warszawa 1984, s. 64–65.
  11. ↑ Dz.U. 1957 nr 41, poz. 189 Dz.U. 1972 nr 21, poz. 155.
  12. ↑ Dz.U. 1991 nr 114, poz. 492.
  13. ↑ A. Bednarek i in., Poradnik Straży Ochrony Przyrody, Warszawa 1984, s. 44.
  14. ↑ Rocznik Statystyczny Leśnictwa 1971. Seria „Roczniki Branżowe”. Nr 41, GUS, Warszawa 1971, s. 142.
  15. ↑ a b Archiwum Inspektoratu Wojewódzkiego Straży Ochrony Przyrody w Łodzi, Sprawozdania opisowe z działalności IW SOP w Łodzi z lat 1958–1960, 1961, 1975 [sprawozd. na „15-lecie SOP], 1976-1998.
  16. ↑ Z. Święch, Obrona Zielonego Świata, „Dziennik Polski nr 275”, 2 (1), 1973.
  17. ↑ P. Tomaszewski, Walczyć o każde drzewo!, „Dziennik Popularny” nr 283 (8513), 1977.
  18. ↑ Biuletyn. Wiadomości Ligi Ochrony Przyrody [Biuletyn Organizacyjny Ligi Ochrony Przyrody. Wiadomości], 1996, nr 6.
  19. ↑ W. Radecki, D. Daniecka, Ustawa o ochronie przyrody. Komentarz, wyd. V, Warszawa 2018, s. 37.

Media użyte na tej stronie

SOP Odznaka przyrody.jpg
Autor: SmutnyJan , Licencja: CC BY-SA 4.0
Straż ochrony przyrody PRL do 2001