Stradom (Kraków)

Stradom
układ urbanistyczny

nr rej. A-12 23.II.1934
Stradom jako jedna z 8 dzielnic Krakowa, na planie z 1891 r.
Państwo	Polska
Miejscowość	Kraków
Położenie na mapie Krakowa Stradom układ urbanistyczny
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Stradom układ urbanistyczny
Położenie na mapie województwa małopolskiego Stradom układ urbanistyczny
50°03′12″N 19°56′21″E/50,053333 19,939167

Stradom – obszar Krakowa wchodzący w skład Dzielnicy I Stare Miasto. Dawniej był południowym przedmieściem Krakowa, położonym pomiędzy linią plantacyjną a korytem Starej Wisły^[1]. Granicę Stradomia od zachodu, południa i wschodu tworzyło kolano Wisły oddzielające go od Kazimierza (dzisiejsze planty Dietlowskie), od północy zaś odnoga Rudawy. Był to teren podmokły i często ulegający zalewom przez Wisłę.

Obecnie zarówno główną osią, jak i szlakiem komunikacyjnym Stradomia jest ulica Stradomska.

W 1994 roku Stradom wraz ze Starym Miastem, Wawelem, Kazimierzem, Piaskiem, Podgórzem i Nowym Światem został uznany za Pomnik historii^[2].

Historia

Ogród Księży Misjonarzy w kwartale między ulicami Stradomską, św. Gertrudy, św. Sebastiana i J. Dietla. W tle widoczny Wawel.

Kamienica Ohrensteina, projekt Jana Zawiejskiego. Obecnie bez iglicy na kopule, zdemontowanej przez hitlerowców.

Pierwsza wzmianka o Stradomiu pochodzi z 1378: pro wlneracione [uulneracione] cuiusdam mulieris de Stradomia^[3]. Wtedy to królowa Elżbieta zatwierdziła darowiznę znajdującego się tu ogrodu. Ogród ten podarował kościołowi św. Stanisława na Skałce, obywatel krakowski Stanisław Czaja^[1].

Przedmieście to nosiło też nazwę Mostu Królewskiego (hortum suum in Stradomia alias in Ponte Regali – Kodeks dyplomatyczny Katedry Krakowskiej św. Wacława, cz. II, dokument nr 465 z r. 1402, później Stradom: Pons Regalis alias Stradomya) – od mostu, który łączył Kraków z Kazimierzem^[1]. Władysław Jagiełło w roku 1419 włączył Stradom do Kazimierza, a społeczności tego przedmieścia zagwarantowano reprezentację w kazimierskiej radzie miejskiej.

Widok Krakowa, Stradomia, Kleparza, Kazimierza i Łobzowa z atlasu Civitates orbis terrarum Georga Brauna i Fransa Hogenberga z 1618 roku

W wydanej w Kolonii w 1618 roku Theatri praecipuarum totius mundi urbium Kraków nazwany jest Cracovia nobilissima et celeberrima Sarmatiae urbs („Kraków najszlachetniejsze i najsławniejsze miasto Sarmacji”) a scharakteryzowany określeniem Sarmatica Tripolis seu potius Pentapolis („Sarmackie Trój- względnie Pięciomiasto”) w którym obok Krakowa, Kazimierza, Kleparza uwzględniano również Garbary i Stradom^[4].

W okresie zaborów Stradom mieścił kilka ważnych urzędów (m.in. celny i pocztowy), dlatego uznawany był za dzielnicę austriacką. W latach 1858–1954 był VII katastralną dzielnicą Krakowa^[5].

Etymologia nazwy

Nazwy z rdzeniem strad- występują w znacznej ilości na całym obszarze języka polskiego (z przyrostkiem -om Stradomia, Stradomka, Stradomicko, Stradomno, Stradomszczyzna, Stradomskie jezioro, jak i innymi przyrostkami: Stradań, Stradecz, Stradecka góra, Stradcz, Stradlice, Stradnik, Stradniki, Stradno, Stradoń, Stradopol, Stradowo, Stradów), a także na terenie języków wschodnio-słowiańskich. Rdzeń strad- jest dobrze znany zarówno w polszczyźnie, jak i w innych językach słowiańskich. Dzisiejsza odmiana stradać, stradam, stradasz nie była w polszczyźnie pierwotna, jak na to wskazują przykłady, i w formach tych można się dopatrywać śladów odmiany według koniugacji III: stradać (*strad-a-ti), stradzę (*strad-iǫ), stradzesz (*strad-ieši) (porównaj s-c-s stradati, straždǫ, straždeši). Znaczenie czasownika stradać w tekstach średniowiecznych można określić jako ‘tracić; nie mieć czegoś, być czegoś pozbawionym; cierpieć niedostatek’. W XVI w. przybyło nowe znaczenie – ‘pozbawiać’.

Dzisiejsza odmiana Stradom/Stradomia wskazuje, że pierwotnie końcowe -m było miękkie, składał się więc ten wyraz z następujących cząstek słowotwórczych: *Strad-om-jь. Najczęstszą (choć nie wyłączną) funkcją formantu -jь było tworzenie nazw dzierżawczych, oznaczających miejscowości będące własnością człowieka, od którego imienia nazwa została utworzona. Tak gród Poznana otrzymał nazwę Poznań, Myślibora – Myślibórz^[a], Radogosta – Radogoszcz, Przemysła – Przemyśl itd. Najmniej widoczna jest dziś różnica między podstawową nazwą osobową a pochodną miejscową w nazwach kończących się na spółgłoski wargowe i wargowo-zębowe, ponieważ te są w wygłosie zawsze twarde. Miękkość tematu utrzymała się jednak w przypadkach zależnych: nazwa miejscowa Jarosław, dopełniacz Jarosławia (nazwa osobowa zaś: Jarosław/Jarosława), n.m. Oświęcim Oświęcimia (n.o. Oświęcim/Oświęcima), n.m. Radom/Radomia (n.o. Radom/Radoma), n.m. Wrocław/Wrocławia (n.o. *Vortislavъ/Vratъslavъ^[6] Wrocisław/Wrocisława) itd. Gdybyśmy więc uznali nazwę miejscową Stradom (dopełniacz Stradomia) za dzierżawczą, podstawową dla niej nazwą osobową byłby Stradom (dopełniacz Stradoma).

Według Witolda Taszyckiego^[7] polskie nazwy osobowe zawierające przyrostek -om (np. Dzigoma/Digoma z 1136 r., Witoma z 1318, Lubom z 1424, Trzaskoma 1435, Trzeskoma z 1438, Jaroma z 1461) to skrócenia dwutematowe, tzn. takie, gdzie w skrócie z imienia dwuczłonowego pozostaje cały człon pierwszy i część członu drugiego. Tak jak od pełnego imienia dwuczłonowego Broni-sław powstaje imię skrócone Broni-sł, a Suli-mira – Suli-m, od pełnego imienia Wito-mir powstało skrócone Wito-m, Radzi-mira – Radzi-m, Jaro-mira Jaro-m-a, Rado-mira Rado-m itd. Nie wiemy, czy istniała postać imienia *Stradomił (*Stradomir, *Stradomysł), której skrótem mogłaby być forma Stradom. Wyjątkiem jest zapiska pod rokiem 1425 (nr 3810) o treści: Wenczla Stranczka de Stradomiria salsator^[8], ale też nazwa Stradomia mogła zostać przez piszącego urobiona do sąsiedniego miasta Casimiria tj. Kazimierza. Jednak istnienie takiego imienia jest prawdopodobne^[9], gdyż dysponujemy zapisem południowo-słowiańskiego imienia Stradosław, Stradoslav (Stradosclauua, Stradasclau^[10]).

Druga teoria wiąże się z uwagą Jana Rozwadowskiego o możliwości uznania imion takich jak Chocim, Chwalim oraz podobnych na -om za imiesłowy odnośnych czasowników. W formie stradomъ można więc widzieć twór przymiotnikowy utworzony za pomocą wyabstrahowanego z tworów imiesłowowych przyrostka -om. Przymiotnik stradom (y) mógł służyć do określania osoby tak jak łakomy (nie)widomy. Przyjmując to znaczenie otrzymalibyśmy ‘skłonny do cierpienia, biedowania; boleściwy’, więc zbliżone do znanego ze staropolszczyzny stradny ‘ubogi, nędzny, nieszczęsny’.

Trzecie wyjaśnienie, najprostsze, widzi Stradom jako nazwę topograficzną odprzymiotnikową, objaśniając nazwę *Stradom-jь (lub pierwotnie – jak sądził Rozwadowski – *Stradom-je) jako topograficzną. Przyrostek *-jь *-ja *-je tworzył najczęściej nazwy dzierżawcze, ale nie tylko, służył także do tworzenia ogólnoprzymiotnikowych nazw miejscowych. Od przymiotnika stradom (-ъ) powstać mogła przy pomocy formantu -jь, czy pierwotnie -je Stradom-jь, co najlepiej porównać ze staroruskim stradomaja zemlja – ‘ziemia orna’. To znaczenie ruskiego przymiotnika pochodzącego z imiesłowu można wyprowadzić z pierwotnego znaczenia czasownika stradati ‘ciężko pracować’ następująco: stradati ‘ciężko pracować’ → ‘z trudem uprawiać’ (porównaj rosyjskie strada ‘ciężka praca, szczególnie w czasie żniw’): stradomъ, ‘z trudem uprawiany’ → ‘uprawny’. Można więc nazwie Stradom przypisać pierwotne znaczenie ‘z trudem uprawiany’, co zgadzałoby się z topografią terenu, gdyż Stradom był niewielkim obszarem uprawnym pomiędzy rozlewiskami Wisły a mokradłami ciągnącymi się wzdłuż dzisiejszej ul. św. Sebastiana i do końca średniowiecza zachował charakter przeważnie rolniczy, pomimo że uprawa tego terenu była szczególnie trudna, a częste wylewy Wisły mogły niszczyć uprawy^[11].

Zabytki i atrakcje

• Klasztor xx. Misjonarzy i Ogród Księży Misjonarzy
• Kościół Nawrócenia św. Pawła w Krakowie
• Klasztor oo. Bernardynów i Kościół św. Bernardyna w Krakowie
• Dawny Dom dla Starców – Towarzystwa Dobroczynności, wcześniej klasztor ss. Koletek (ul. Koletek 10 i 12)
• Nadwiślan Kraków
• Dawny Hotel Pod Złotym Wołem (późniejszy hotel Londyński), ulica Stradomska 11
• Dawny hotel Pod Białą Różą, ul. Stradomska 13
• Komora celna i dawny kościół św. Jadwigi, ul. Stradomska 12–14
• Nowy Dom Celny (wzniesiony w latach 1856–1863)
• Dworek kanonika Dubickiego z tablicą powodziową z 1813 roku, ul. Koletek 9
• Kamienica Mojżesza Löbla Ohrensteina wybudowana w latach 1911–1913, róg ul. Stradomskiej i Dietla (ul. Dietla 42)

Galeria

• 

  Kościół św. Bernardyna

• 

  Ulica Stradomska

• 

  Ulica Józefa Dietla, po prawej zabudowa Stradomia

• 

  Ulica św. Gertrudy, Stradom po prawej

• 

  Ulica św. Agnieszki

• 

  Ulica Bernardyńska

Instytucje

Na Stradomiu znajduje się Wyższe Seminarium Duchowne Księży Misjonarzy Wincentego à Paulo (CM) oraz Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Sosnowieckiej w Krakowie.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Spacerownik Gazety Wyborczej: Stradom i chrześcijański Kazimierz