Straty materialne Polski w czasie II wojny światowej

Kompletnie zniszczona polska wieś – Sucha

Niemiecki bombowiec nad Polską (1939).

Pałac Saski w Warszawie wysadzony w powietrze przez Niemców w grudniu 1944

Niemcy wysadzają kościół św. Michała z XIII wieku w Wieluniu

Ruiny Zamku królewskiego w 1945 roku

Zniszczony pałac Bruhla w Warszawie

Zbombardowane centrum Wielunia, miasto zostało zniszczone w ok. 70–75% w 1939 roku

Linia kolejowa koło Warszawy zniszczona przez wycofujące się oddziały niemieckie – 1945

Straty materialne Polski w czasie II wojny światowej – straty materialne w dobytku: środkach trwałych: nieruchomościach, gruntach, budynkach, budowlach i lokalach, maszynach i urządzeniach, środkach transportu, inwentarzu żywym, a także w infrastrukturze i wyposażeniu oraz aktywach, depozytach bankowych, zapasach towarów, surowcach i zasobach, które zostały poniesione przez Rzeczpospolitą Polską i jej obywateli w trakcie trwania II wojny światowej.

Polska w czasie II wojny światowej poniosła największe straty biologiczne (na każdy tysiąc mieszkańców straciła 220 osób) i materialne (straty rzeczowe w przeliczeniu na jednego mieszkańca, które wyniosły 626 dolarów w porównaniu z 601 dolarami w Jugosławii)^[1]. Według materiałów przedstawionych na Międzynarodowej Konferencji Reparacyjnej w Paryżu w roku 1946, straty rzeczowe w Polsce wyniosły odpowiednio 16,9 mld dolarów, w Jugosławii – 9,1 mld dolarów. 2/5 dóbr kulturalnych Polski zostało całkowicie zniszczonych^[1]. Pod naciskiem mocarstw Polska musiała również odstąpić Związkowi Radzieckiemu 48% swojego terytorium, tracąc na wschodzie około 178 000 km². Większość powstałych strat była skutkiem okupacji niemieckiej, za drugą część strat odpowiedzialne było ZSRR.

Artykuł dotyczy jedynie strat materialnych. Straty osobowe Polski w czasie II wojny światowej opisane są w osobnym artykule.

Straty materialne Polski pod okupacją niemiecką

Straty odniesione przez Polskę podczas okupacji niemieckiej możemy podzielić na kilka rodzajów:

• Straty wynikające z działań wojennych i dokonanych przez nie zniszczeń,
• Straty wynikające z rabunków i konfiskaty majątku ruchomego przez okupanta,
• Straty wynikające z rabunkowej eksploatacji gospodarczej kraju oraz niewolniczej pracy ludności.

Powojenne szacunki Biura Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów z 1947 (Sprawozdanie Biura Odszkodowań Wojennych w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski 1939–1945^[2]), wskazywały ogromne straty polskie w ludziach, majątku narodowym i dorobku kulturowym:

• Straty majątku narodowego – 38% stanu sprzed 1939 (największych zniszczeń okupant dokonał w ośrodkach przemysłowych i centrach wielkomiejskich).
• Zniszczenia materialne mienia nieruchomego – budynki mieszkalne (162 190), zagrody wiejskie (353 876), fabryki i kompleksy fabryczne (14 000), sklepy prywatne i państwowe (199 751), warsztaty rzemieślnicze (84 436), 968 223 gospodarstw domowych^[2].
• Zniszczenie centrów wielkomiejskich i miast – straty wojenne Warszawy – 85% substancji miejskiej, 90% przemysłu, 72% zabudowy mieszkalnej, 90% dóbr kultury narodowej i zabytków, 700 000 ofiar śmiertelnych (co stanowiło łączne straty wojenne w ludziach Wielkiej Brytanii i USA). Całkowite zniszczenie i ograbienie getta warszawskiego w 1943, 95% strat, Jasło (96%), oraz zniszczenie portu w Gdyni.
• Rabunek dóbr kulturalnych Polski – ogółem 43%. Zniszczono 25 muzeów, 35 teatrów, 665 kin, 323 domów ludowych. Straty wskutek nieodwracalnego zniszczenia zbiorów muzealnych, archiwalnych i bibliotecznych – niemożliwe do precyzyjnego oszacowania, straty samych zbiorów bibliotecznych wyniosły ok. 66%. Zniszczono nieodwracalnie 22 miliony książek, Ogółem, okupant niemiecki dokonał w okupowanej Polsce rabunku ok. 516 000^[3] pojedynczych dzieł sztuki, o wartości szacunkowej 11,14 miliarda dolarów (według kursu z 2001)^[4]. W wyniku powojennej rewindykacji udało się odzyskać jedynie niewielki procent utraconych zbiorów zabytkowych, dzieł sztuki i eksponatów^[5].
• Straty w szkolnictwie polskim – zniszczono 17 szkół wyższych, 271 szkół średnich, 4880 szkół powszechnych, i 768 szkół innych. Dodatkowo zniszczenie instytutów badawczych, towarzystw naukowych, i fundacji różnego typu.
• Straty służby zdrowia (majątek szpitali, infrastruktura, budynki) – 55% stanu sprzed 1939. Zniszczono 352 szpitali, 29 sanatoria przeciwgruźlicze, 24 zdrojowe zakłady lecznicze, 47 zakładów ubezpieczalni społecznych, 778 ośrodków zdrowia i ambulatoriów, 1450 gabinetów lekarskich i dentystycznych^[2].
• Straty w przemyśle (zarówno celowe niszczenie, jak i grabież maszyn i urządzeń) – 64,5% przemysł chemiczny, 64,3% poligraficzny, 59,7% elektrotechniczny, 55,4% odzieżowy, 53,1% spożywczy, 48% metalowy.
• Straty w leśnictwie w wyniku rabunkowej gospodarki – wycięcie 75 mln metrów sześciennych grubizny, co odpowiada 400 000 hektarów lasu. Straty w gospodarce rolnej i hodowlanej – 1908 tys. koni, 3905 tys. bydła rogatego, 4988 tys. trzody chlewnej, 755 tys. owiec^[2].
• Zniszczenie w ponad 50% infrastruktury kolejowej, drogowej, transportu lotniczego i morskiego, infrastruktury telekomunikacyjnej (zniszczono 13 stacji radiofonicznych, 7 stacji radiotelegraficznych, skonfiskowano 867 000 odbiorników radiowych^[2]). Zagrabiono lub zniszczono 2465 lokomotyw, 6250 wagonów kolejowych, 83 636 wagonów towarowych, 25 statków pełnomorskich i 39 statków przybrzeżnych portowych. Zniszczono 5948 km torów kolejowych, 47 767 metrów bieżących mostów kolejowych i wiaduktów, 14 900 km dróg o twardej nawierzchni, 15 500 metrów bieżących mostów drogowych^[2].

Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów oszacowało po zakończonej II wojnie światowej, wartość strat wojennych Polski powstałych w wyniku okupacji niemieckiej z lat 1939–1945.

Łączna wartość poniesionych strat określono na kwotę 258 miliardów złotych przedwojennych^[6], co stanowiło równowartość ok. 50 miliardów dolarów amerykańskich (w 1939 roku). Powyższe straty, po przeliczeniu na wartość z roku 2004, wynoszą ok. 650-700 miliardów dolarów amerykańskich. W tym straty wojenne samej stolicy Polski, Warszawy, wynoszą równowartość 45 miliardów dolarów^[2].

Po zlikwidowaniu w 1947 Biura Odszkodowań Wojennych do danych zebranych przez Biuro powróciła w latach 1949–1951 Komisja przy Ministerstwie Finansów, która została powołana w celu ostatecznego określenia rozmiaru polskich strat wojennych^[7].

Weryfikacja materialnych strat wojennych po upadku komunizmu

Po roku 1990 podjęto kilka inicjatyw mających na celu pełne i wiarygodne ustalenie strat Polski w okresie II wojny światowej^[8]. W 1990 r. wyliczono, że straty wojenne poniosło ponad 13 mln obywateli polskich w wyniku czego poszkodowanym oraz ich spadkobiercom należałoby się 285 mld dolarów odszkodowań^[9].

Zabór mienia i konfiskaty majątków polskich

(c) Bundesarchiv, Bild 183-L22092 / CC-BY-SA 3.0

Rabunek mienia wysiedlonych Polaków. Obwieszczenie niemieckiego nadburmistrza Gdyni na sklepie wysiedlonych polskich właścicieli o „zabezpieczeniu dla żołnierza na froncie”. Gdynia, 10 lutego 1940

(c) Bundesarchiv, Bild 183-E12315 / CC-BY-SA 3.0

Przesiedleni w ramach akcji Heim ins Reich Niemcy bałtyccy otrzymują nowe domy w Kraju Warty po Polakach wysiedlonych z Wielkopolski.

Z chwilą wybuchu II wojny światowej rozpoczęły się aresztowania członków Związku Polaków w Niemczech. Na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów dla obrony III Rzeszy z dnia 27 lutego 1940 r.^[10] związek został zdelegalizowany, a jego majątek skonfiskowany. Część działaczy rozstrzelano, a ok. 1200 członków uwięziono w obozach koncentracyjnych. Całkowitą liczbę prześladowanych szacuje się na co najmniej 2000 osób^[11]. Straty materialne poniesione przez polską mniejszość narodową w Niemczech, spowodowane konfiskatą majątku wyceniane są na co najmniej 8,45 miliona reichsmarek^[12]. Zarekwirowano również wszystkie środki zdeponowane w polskich instytucjach finansowych działających na terenie Niemiec jak Bank Robotników oraz Bank Słowiański. Kapitał zakładowy tej drugiej instytucji wynosił w momencie założenia 150 000 marek a 16 grudnia 1937 podniesiono go do sumy pół miliona reichsmarek. Jego obroty na rok przed wybuchem wojny wynosiły 30 426 000 marek^[13].

Po dokonaniu aneksji polskiego terytorium w 1939 roku niemieckie okupacyjne władze wcieliły część zachodnich ziem II RP bezpośrednio w granice III Rzeszy. Obywatele polscy zamieszkali na tych terenach poddani zostali eksterminacji oraz wysiedleniom, a część z nich zmuszono do podpisania volklisty. Rozpoczęto masowe wysiedlenia Polaków z Pomorza, Wielkopolski, Śląska połączone z rabunkiem oraz konfiskatą majątku należącego do polskiego państwa oraz prywatnej własności obywateli polskich^[14].

Jednym z pierwszych prawnych dokumentów dotyczących konfiskaty majątków polskich na terenach wysiedleńczych było wydane już 27 września 1939, a później uzupełniane „Rozporządzenie o konfiskacie polskiej własności w Prusach zachodnich”, w którym czytamy: „Aktywa państwa polskiego, instytucji państwowych, walory przyrodnicze oraz aktywa osób fizycznych i prawnych mogą być zatrzymane i skonfiskowane”^[14]. Przepisy te spowodowały masowe przejmowanie własności polskiej – państwowej przez niemieckie państwo, a prywatnej przez osoby fizyczne narodowości niemieckiej.

Niemieckie dowództwo wojskowe, a później Główny Urząd Powierniczy do przejmowania prywatnych przedsiębiorstw oraz firm powoływały tzw. powierników. Z danych Głównego Urzędu Powierniczego wynika przykładowo, że na terenie Gdańsk-Prusy Zachodnie powiernictwem objęto 774 przedsiębiorstwa jak drogerie, hotele, spółdzielnie, drukarnie czy cegielnie^[15].

Eksploatacja polskiej gospodarki

(c) Bundesarchiv, Bild 183-L25365 / CC-BY-SA 3.0

Kontrola chłopskiego zaprzęgu przez patrol niemiecki w dystrykcie lubelskim. Policyjna akcja mająca na celu przeciwdziałanie nielegalnemu ubojowi zwierząt.

Ściąganie przymusowych kontyngentów w Okręgu Białystok.

Kontyngenty

Niemcy przez cały okres okupacji w latach 1939–1944 pobierali od polskich rolników narzucone przymusowe kontyngenty. W latach 1940–1941 z Generalnego Gubernatorstwa wywieziono do III Rzeszy bez rekompensaty finansowej: 40 000 ton zboża, w 1942–1943 aż 633 470 ton, a pomiędzy 1942–1943 571 000^[16] ton. W okresie 1940 do 1944 podobnie kształtowały się narzucone kontyngentami ilości wywiezionego bydła (7 510 ton w stosunku do 53 768 ton), cukru (4 500 ton w stosunku do 27 546 ton), kartofli (121 000 ton i 387 741 ton na koniec 1944) oraz tłuszczów (800 ton i 1355 ton w 1944)^[16].

Zniszczenia miast

Po roku 1990 wiele samorządów polskich miast podjęło próby oszacowania strat materialnych wynikających z II wojny światowej. Podjęto je m.in. w Warszawie, Łodzi, Poznaniu, Lublinie i Jaśle na Podkarpaciu.

Warszawa

Warszawa w styczniu 1945

Jedne z największych zniszczeń wśród polskich miast odniosła stolica Polski Warszawa. Suma zniszczeń powstałych w wyniku oblężenia miasta we wrześniu 1939 roku, zagłady warszawskiego getta, Powstania warszawskiego powstałych w sierpniu i wrześniu 1944, wyburzenia budynków przez Niemców w okresie popowstaniowym wyniosła 84% zabudowy lewobrzeżnej Warszawy^[17]. Jeśli przyjąć szacunek dla całego miasta z Pragą włącznie, to wynosił on 65%^[17].

W ujęciu szczegółowym stan zniszczeń przedstawiał się następująco: mosty – 100%; kubatura budynków przemysłowych – 90%; budynki zabytkowe (w tym kościoły) – 90%; kubatura obiektów kultury – 95%; kubatura obiektów służby zdrowia – 90%; kubatura obiektów szkolnictwa – 70%; izby mieszkalne – 72,1%. Zniszczeniu uległo także 50% budynków i urządzeń elektrowni; 65% długości miejskiej sieci elektrycznej; 46% łącznej wartości obiektów gazowni i sieci gazowej; 100% central telefonicznych; 70% telefonicznej sieci kablowej; 30% łącznej wartości obiektów wodociągowych; 28,5% łącznej wartości obiektów kanalizacyjnych; 30% powierzchni ulic; 85% długości sieci tramwajowej; 91% kubatury zajezdni tramwajowych i autobusowych; 75% jednostek taboru tramwajowego; 98,5% lamp ulicznych; 60% drzewostanu w parkach; 60% wartości ogrodu zoologicznego; 95% urządzeń węzła kolejowego w granicach miasta; 100% dworców kolejowych, 100% urządzeń i sprzętu lotnictwa pasażerskiego; 85% taboru żeglugi rzecznej^[18]. Obliczenia te nie obejmują strat mienia indywidualnego powstałych w wyniku grabieży oraz zniszczenie wraz z palonymi i burzonymi budynkami.

Autorzy sporządzonego w 2004 z inicjatywy Lecha Kaczyńskiego^[19][20] Raportu o stratach wojennych Warszawy oszacowali całość strat materialnych poniesionych przez miasto i jego mieszkańców podczas II wojny światowej na 18,20 miliarda przedwojennych złotych (według wartości złotówki z sierpnia 1939), czyli 45,3 miliarda dolarów (według wartości obecnej). Po skorygowaniu błędów oraz rozszerzeniu szacunków straty Warszawy wyniosły w sumie ponad 54 mld dolarów^[21][22].

Łódź

Łódź uchodziła za miasto, które zostało najmniej dotknięte zniszczeniami w okresie II wojny światowej. W roku 2006 zespół naukowców z Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego pod kierunkiem prof. Krzysztofa Baranowskiego i prof. Andrzeja Lecha wyliczył straty wojenne Łodzi podczas II wojny światowej na 40 mld złotych^[23].

„W wyniku tych szacunków pryska mit Łodzi jako miasta, które niewiele ucierpiało na skutek okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej” – Wojciech Michalski, dyrektor Wydziału Strategii i Analiz UMŁ^[24]

Poznań

Kolejnym miastem jakie policzyło swoje straty wojenne jest Poznań. W raporcie z 2006 roku mieszczą się następujące wartości zniszczeń wojennych poniesionych podczas II wojny światowej (według wartości złotówki z 1939 r.):

• Straty w budynkach użyteczności publicznej – 266 004 794 zł,
• Straty w obiektach zabytkowych – 53 292 799 zł,
• Straty w budynkach mieszkaniowych – 176 550 759 zł,
• Straty w kulturze i nauce – 118 608 430 zł,
• Straty w przemyśle – 95 508 501 zł,
• Straty w infrastrukturze miejskiej – 17 788 472 zł,
• Straty w gospodarstwach i ruchomościach domowych – 297 211 200 zł.

Przy przeliczeniu na współczesną wartość ogół strat wojennych wynosi 10 980 894 880 zł według wartości z września 2006 r.^[25][26]

Inne miejscowości (przykłady)

Ciechanowiec spalony przez Niemców w 1944 r., zniszczenia w zabudowaniach w 65%

Zbombardowane centrum Wielunia w 1939 roku

Płonąca wieś na Kielecczyźnie

• Bydgoszcz – Kościół jezuitów pw. św. Ignacego Loyoli z 1638 roku, Teatr Miejski z 1895 roku, synagoga z 1882 roku (nieodbudowane)
• Ciechanowiec – spacyfikowany przez Niemców w 1944 roku. Straty materialne w zabudowaniach 65%.
• Grudziądz – wieża Klimek z XIV wieku. Wysadzona w 1945 roku (odbudowana w 2014 roku)
• Knyszyn – Pałac Krasińskich z XIX w. (nieodbudowany)
• Krasne – Pałac Krasińskich z 1860 roku (nieodbudowany)
• Łomża – Kościół Jezuitów św. Stanisława Kostki z lat 1621–161732. Zniszczony w 1944 roku (nieodbudowany)
• Ossolin – zamek, którego pozostałości wysadzono po 1939 roku
• Przasnysz – Kościół św. Ducha z XIV wieku. Zniszczony w 1941 roku (nieodbudowany)
• Sochaczew – Kościół dominikanów pw. św. Wawrzyńca z 1760 roku. Wyburzony w 1941 roku (nieodbudowany)
• Tarnów – kościół ss. Urszulanek z XIX wieku
• Toruń – synagoga z 1847 roku (nieodbudowana)^[27]
• Nowy Wiśnicz – kościół karmelitów pw. Chrystusa Zbawiciela z lat 1622–1630. Wyburzony około 1942 roku (nieodbudowany)
• Zgierz – kościół ewangelicki z 1825 roku. Wyburzony około 1940 roku (nieodbudowany)

• 

  Kościół karmelitów w Nowym Wiśniczu

• 

  Kościół jezuitów w Bydgoszczy

Zniszczone pomniki

Niemieccy okupanci niszczyli wszelkie ślady kultury polskiej. Dużą skalę przybrała metodyczna akcja wysadzania i demontażu pomników w okupowanej Polsce:

Straty materialne Polski pod okupacją sowiecką

We wrześniu 1939 województwa wschodnie RP znalazły się pod okupacją ZSRR. Już podczas II wojny światowej odłączone od Polski i wcielone jako część związkowych radzieckich republik do: Ukraińskiej SRR, Białoruskiej SRR i Litewskiej SRR. Aneksja tej części terytorium Polski została zaakceptowana podczas konferencji teherańskiej oraz jałtańskiej. W wyniku czego Polska pod naciskiem mocarstw musiała odstąpić Związkowi Radzieckiemu 48% swojego terytorium, tracąc na wschodzie około 178 000 km², uzyskując ekwiwalent na zachodzie w wysokości około 101 000 km². Podjęte zmiany granic Polski przez Wielką Brytanię i USA w 1943 i 1945 bez pytania o zdanie rządu polskiego, były wyraźnym pogwałceniem zasad Karty Atlantyckiej.

Po wojnie nie oszacowano strat materialnych jakie państwo polskie odniosło w wyniku działalności Armii Czerwonej w latach 1939–1945. Ze względów politycznych oraz faktycznej okupacji terytoriów znajdujących się w granicach II RP przez ZSRR^[28] kwestii tej nie uwzględnił bilans strat Polski pt. Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939–1945, opracowany przez Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów.

Zobacz też

• Grabież polskich dóbr kultury w czasie II wojny światowej
• Straty osobowe Polski w czasie II wojny światowej

Przypisy

Bibliografia

• K.M. Pospieszalski: Hitlerowskie „prawo” okupacyjne w Polsce. Wybór dokumentów, T. 1: Ziemie „Wcielone”. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1952.
• Czesław Łuczak: Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1979. ISBN 83-210-0010-X.
• Czesław Madajczyk: „Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce” Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1970
• Biuro Odszkodowań Wojennych „Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939–1945”, Warszawa 1947 dostępny online [2]
• Problem reparacji odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944-2004, T. 1: Studia, T. 2: Dokumenty, Warszawa 2004
• Druk nr 191 z dnia 12 grudnia 2005 roku – zobowiązujący Radę Ministrów do oszacowania strat materialnych wyrządzonych Polsce przez hitlerowskie. Niemcy w czasie drugiej wojny światowej oraz poddania ich ocenie Międzynarodowego Trybunału w Hadze.
• Marek Getter. Straty ludzkie i materialne w Powstaniu Warszawskim. „Biuletyn IPN”. 8-9 (43-44), s. 71, sierpień – wrzesień 2004.
• Raport o stratach wojennych Warszawy. Miasto Stołeczne Warszawa, listopad 2004. [dostęp 2012-06-21]. (pol.).
• „Straty wojenne Łodzi” – raport z oszacowania strat i szkód poniesionych przez miasto Łódź wskutek wybuchu i trwania II wojny światowej oraz wynikłych z organizacji i funkcjonowania Litzmannstadt getto”, Julian Baranowski, Krzysztof Baranowski, Lechosław Berliński, Andrzej Lech, Franciszek Sitkiewicz, UMŁ 2006
• „Raport – o stratach wojennych Poznania 1939-1945”, pod redakcją Andrzeja Saksona i Andrzeja Skarzyńskiego, Poznań 2006