Strug

Strug
Ilustracja
Photo by CEphoto, Uwe Aranas or alternatively © CEphoto, Uwe Aranas, CC BY-SA 3.0

Strug
Przeznaczenie

obróbka skrawaniem

Rok wynalezienia

starożytność

Budowa

patrz tabela poniżej

Strug, hebel (z niem. Hobel)[1][2] – ręczne narzędzie do obróbki skrawaniem drewna i materiałów drewnopochodnych (płyty wiórowe, pilśniowe itp.). Strug składa się ze stalowego ostrza osadzonego w korpusie z drewna, metalu lub innych tworzyw.

Strug znajduje wiele zastosowań – od najprostszych – czyli wyrównywania płaszczyzn lub krawędzi desek, przez bardziej zaawansowane – wykonywanie wrębów i wpustów do najbardziej skomplikowanych profili.

Strugi stosowano już w starożytności i zasada ich pracy do dziś nie zmieniła się, komplikowały się natomiast ich formy i zadania. Szczyt rozkwitu strugi przeżywały w XIX w. głównie dzięki amerykańskim firmom narzędziowym jak np. Stanley (od 2010 Stanley Black & Decker), Millers Falls. Produkowały one setki modeli strugów do bardzo nieraz skomplikowanych czynności (np. strug kombinowany Stanley nr 55).

Dziś strugi ręczne są stosowane prawie wyłącznie w meblarstwie artystycznym lub przy renowacji mebli zabytkowych. W stolarstwie i ciesielstwie współczesnym zastąpiły je obrabiarki i elektronarzędzia (strugarka, frezarka, strug elektryczny).

Elementy składowe strugów
Strugi metaloweStrug drewniany
Plane parts.jpgStrug gladzik czesci.jpg
A – szczelina robocza,

B – ostrze,
C – klin mocujący,
D – pokrętło wysunięcia ostrza,
E – uchwyt przedni,
F – odchylak,
G – dźwignia przechyłu ostrza,
H – rękojeść (uchwyt),
I – pokrętło reg. szczeliny roboczej,
J – element reg. szczeliny roboczej

A – szczelina robocza,

B – ostrze,
C – klin,
D – odchylak,
E – nos (uchwyt),
F – odbój,
G – stopa (podeszwa)

Technika obróbki

dobrze
źle

Zasadą w obróbce jest równomierny ruch posuwisty narzędzia z przenoszeniem nacisku na przód struga na początku obrabianej powierzchni i na tył kiedy kończymy suw. W przypadku strugów europejskich pchamy narzędzie (wyjątkiem są strugi ciesielskie dwuręczne – tu pchamy i ciągniemy jednocześnie) od siebie, w krajach dalekiego wschodu ciągniemy do siebie (np. japoński strug kanna)

Obróbka powinna się odbywać zgodnie z przebiegiem włókien tj. nie może być prowadzona "pod słoje". Poprawnie prowadzony strug daje pojedynczy wiór. Skrawanie uzyskiwane jest tylko w jednym kierunku przejścia narzędzia.

Ostrze struga (samo lub z odchylakiem) to tzw. żelazko, mocowane jest w korpusie przy pomocy klina. Wysunięcie ostrza reguluje się uderzając w tylną część korpusu zakończoną odbojem (cofanie ostrze) lub w "żelazko" aby je bardziej wysunąć.

Bardziej skomplikowane konstrukcje zaopatrzone są w specjalne pokrętła, dające możliwość precyzyjnej regulacji.

Kąt ostrzenia w zależności od twardości obrabianego materiału waha się w granicach 25–35°, kąt nachylenia ostrza od 20° do 80° – również zależy od rodzaju struganego materiału, wymaganej jakości lub sposobu obróbki.

Rodzaje strugów

Strug kombinowany Stanley No.55 z zestawem noży i opakowaniem

Rozróżnia się wiele rodzajów strugów, w zależności od wykonywanych nimi czynności.

  • Do wyrównywania powierzchni służy strug:
    • zdzierak (drapacz) – służy do obróbki zgrubnej drewna, pojedyncze ostrze o łukowatym zakończeniu pozostawia charakterystyczne ślady (podłużne wgłębienia widoczne czasem na odwrotnej stronie spodów szuflad, czy pleców starych mebli) – dziś praktycznie używany tylko w renowacji elementów drewnianych obiektów zabytkowych
    • równiak (listownik) – służy do wstępnego wyrównywania powierzchni drewna, ostrze proste – pojedyncze
    • gładzik (równiacz) – służy do ostatecznego wyrównania powierzchni, dzięki podwójnemu ostrzu (ostrze i odchylak) pozwala na bardzo precyzyjną obróbkę powierzchni w różnych kierunkach, bez obawy o tzw. zadzieranie
    • spust (rubanek) – dwu, lub trzykrotnie dłuższy od wyżej wymienionych, stosuje się go w tych samych celach co strug gładzik, ale do większych płaszczyzn i długich krawędzi (powyżej 1 m)
    • spajacz – podobny do spusta, długi, przystosowany do pracy w dwie osoby strug do wyrównywania krawędzi sklejanych długich desek
    • kątnik – wąski strug z otwartą na boki szczeliną roboczą służy do pogłębiania i wyrównywania wrębów
    • krzywak – strug z wypukłą, wklęsłą lub dowolnie regulowaną (w przekroju podłużnym) stopą stosowany do wygładzania powierzchni czy krawędzi krzywoliniowych (łukowatych)
    • kręgadło – do obróbki elem. o przekroju okrągłym
  • Do wykonywania rowków, wrębów, wpustów – wyprofilowanych części połączeń elementów drewnianych służy nam strug:
    • wpustnik – stosuje się do wykonywania podłużnych rowków o różnej szerokości
    • wypustnik – wykonuje profil odwrotny do wpustnika – wypust, czasem zdarzały się strugi stanowiące połączenie wpustnika i wypustnika, posiadające dwa przeciwstawnie zamocowane w jednym korpusie ostrza stanowiące parę (do wykonywania połączeń równoległych na tzw. "nut i feder"
    • wręgownik (zakładnik lub felcownik) – do wykonywania wręgów prostych np. w przymykach drzwi
    • płytnik – do profilowania (obniżania) krawędzi płycin (tzw. filunków)
    • zasuwnik – do wykonywania profili połączeń na zasuw na krawędziach elementów
    • wybierak lub wybiornik – (daw. wyżłabiacz) do wykańczania rowków o skośnych ściankach naciętych piłą narznicą w płaszczyznach elementów

W pierwszej i drugiej grupie strugów spotka się również strugi, gdzie ostrze będzie ustawione nie poprzecznie do kierunku strugania, a pod lekkim kątem. Strugi te służą do strugania czół elementów.

  • Do wykonywania ozdobnych profili na krawędziach lub płaszczyznach elementów służą strugi profilowe (zdobinowych, fasonowych, krajniki), ich nazwy ze względu na kształt ostrza to:
    • żłobnik – daje profil ćwierć lub półwałka wklęsłego
    • wałkownik – profil jak wyżej tylko wypukły
    • gruszec – daje profile w kształcie litery S

Mają one zwykle stały profil stopy i dopasowany do niego nóż. Znane są też strugi kombinowane, zwykle o metalowej konstrukcji, z wymiennymi ostrzami, pozwalające na większą swobodę w dopasowaniu profilu do potrzeb.

  • Specyficznym strugami ze względu na kąt pochylenia ostrza i spełnianą funkcję jest drapień (zębacz, fakturnik) – strug o drobnorowkowanym ostrzu służący do fakturowania powierzchni drewna przed okleinowaniem

Galeria


Przypisy

  1. Witold Doroszewski (red.), hebel, [w:] Słownik języka polskiego [online], PWN [dostęp 2020-04-26].
  2. hebel, [w:] Słownik języka polskiego [online], PWN [dostęp 2020-04-26].

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Germany Plane-with-wood-shavings-01.jpg
Photo by CEphoto, Uwe Aranas or alternatively © CEphoto, Uwe Aranas, CC BY-SA 3.0
Plane with wood shavings
Strug wregownik 02.jpg
Strug wręgownik do sztorców
Strug profilowy.jpg
Strug profilowy. Poniżej przykład profilu wykonanego tym strugiem.
Oxhyvel.jpg
Autor: Svenboatbuilder, Licencja: CC BY-SA 3.0
Oxhyvel
Strug wregownik.jpg
Strug do wpustów.
Strug zebak.jpg
Strug zębak (fakturnik). Do fakturowania powierzchni drewna przed okleinowaniem.
Block plane.jpg
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to Jomegat (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC-BY-SA-3.0

Stanley Block Plane. Photo taken by Jim Thomas, 16 March, 2006.

Plane (tool)
Stanley 55 01.jpg
Strug Stanley nr 55
Strug katnik 01.jpg
Strug kątnik ze zwykłym ostrzem.
Skeppshyvel.jpg
Autor: Svenboatbuilder, Licencja: CC BY-SA 3.0
Skeppshyvel
Plane parts.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Strug gladzik czesci.jpg
Strug gładzik - części A - szczelina robocza, B - ostrze, C - klin, D - odchylak, E - rękojeść (uchwyt), F - odbój, G - stopa
Kanna2.gif
Autor: Modeha, Licencja: CC BY 1.0
Japanese plane
Strug wybierak.jpg
Strug wybierak - używany do wybierania rowków w złączach na zasuw.
Strug wpustnik 01.jpg

Strug do wypustów.

Widok z tyłu. Widoczny profil noża.
Rodz strugow 01.jpg

Trzy podstawowe rodzaje strugów. A - zdzierak, B - równiak, C - gładzik.

Widok od dołu.
Rubank.jpg
Autor: Svenboatbuilder, Licencja: CC BY-SA 3.0
Rubank
Planing wood against the grain.PNG
Planing "along the grain", "against the grain".
Stanley No10 carriagemakers rebate plane.jpg
Autor: Luigi Zanasi, Licencja: CC BY-SA 2.0 ca
Picture of a Stanley No10 rebating (rabbet) or carriage maker's plane taken 16 October 2005 by Luigi Zanasi (myself) on my workbench using a Olympus digital camera.
Ostrza strugow.jpg

Ostrza strugów.

A - zdzierak, B - równiak, C - gładzik (ostrze z nakładką)