Sumokształtne

Sumokształtne
Siluriformes[1]
Cuvier, 1816
Okres istnienia: kreda późna–dziś PreЄ Є O S D C P T J K Pg N Q
Od góry: Corydoras splendens, Bagre marinus i Hoplosternum littorale
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	promieniopłetwe
Podgromada	nowopłetwe
Infragromada	doskonałokostne
Nadrząd	otwartopęcherzowe
Rząd	sumokształtne

Sumokształtne^[2] (Siluriformes) – rząd ryb promieniopłetwych (Actinopterygii), pierwotnie słodkowodnych, o dużym zróżnicowaniu pod względem morfologicznym i biologicznym. Obejmuje ponad 3700 gatunków, z których wiele ma duże znaczenie gospodarcze – większe są poławiane w celach konsumpcyjnych, komercyjnie i sportowo, a gatunki o niewielkich rozmiarach są popularne w akwarystyce. Uwzględniając zapis kopalny, sumokształtne są znane ze wszystkich kontynentów. Najstarsze znane otolity sumokształtnych pochodzą z pokładów górnej kredy^[3]. Siluriformes stanowią takson siostrzany strętwokształtnych. Dawniej klasyfikowane były w randze podrzędu o nazwie sumowce^[4] (Siluroidei) w karpiokształtnych.

Zasięg występowania

W zapisie kopalnym znane są ze wszystkich kontynentów (z wyjątkiem Australii). Z Antarktydy opisano ich skamieniałości pochodzące z eocenu i oligocenu. Występują w wodach słodkich, słonych i słonawych. Współcześnie żyjące gatunki rozprzestrzeniły się po całym świecie, najliczniej występują w wodach słodkich obydwu Ameryk (ponad 2050 gatunków), poza tym zasiedliły Afrykę, Europę i Azję. Rodziny Ariidae i Plotosidae to ryby głównie morskie, ale niektórzy ich przedstawiciele są częstymi gośćmi wód słonawych, przybrzeżnych, czasem wpływają do rzek na całym świecie, w tym Australii.

Cechy charakterystyczne

Ciało pokryte płytkami kostnymi lub nagie (bez łusek). W czaszce brak kości spójkowej, podpokrywowej i gnykowej brzusznej. Płetwa grzbietowa i płetwy piersiowe z kolcem, który często jest gruby, twardy, a u wielu gatunków stanowi element mechanizmu blokującego. Kolce, zwłaszcza w płetwie grzbietowej, mogą być połączone z gruczołem jadowym. Heteropneustes fossilis z Indii jest znany z agresywnych zachowań wobec ludzi i ryb, a skaleczenie jego kolcem jest bolesne i potencjalnie niebezpieczne. Skaleczenia kolcem Plotosus lineatus mogą spowodować śmierć^[5].

Potencjalnie niebezpieczny dla człowieka Plotosus lineatus

U większości gatunków występuje płetwa tłuszczowa. Pysk niewysuwalny, kości szczękowe większości (poza Diplomystidae i †Hypsidoridae) nieuzębione. Na głowie zwykle do czterech par wąsików: jedna para wąsików nosowych, jedna szczękowych i dwie żuchwowe (podbródkowe). Oczy z reguły małe. Obecny aparat Webera. Pęcherz pławny otwarty, dwukomorowy. Brak ości. W płetwie ogonowej występuje do 18 (zwykle 17) promieni głównych. Liczba kręgów: od 15 do 100^[6][3].

Długość ciała wielu sumokształtnych nie przekracza 12 cm. Paraiba (Brachyplatystoma filamentosum) osiąga 3,6 m, sum pospolity (Silurus glanis) do 3 m długości (sporadycznie spotykane były większe), a niewiele mniejsze są niektóre Pangasiidae i Pimelodidae^[5].

U gatunków żyjących w wartkim nurcie górskich rzek wytworzyły się przyssawki – narządy czepne umożliwiające przyssanie się do podłoża. Gatunki zasiedlające zbiorniki zamulone, o niskiej zawartości tlenu wytworzyły dodatkowe narządy oddechowe (narząd nadskrzelowy u Clariidae i Heteropneustidae), stanowiące przystosowanie do oddychania powietrzem atmosferycznym. Kilka rodzajów w różnych rodzinach sumokształtnych obejmuje ryby zasiedlające zbiorniki podziemne – jaskinie i zbiorniki artezyjskie. Ich oczy są w różnym stopniu zredukowane.

Wiele sumów zakłada gniazda i opiekuje się ikrą, a niektóre również potomstwem. Większość wiedzie drapieżniczy tryb życia, rzadziej żywią się roślinnością, a kilka gatunków (w tym kandyra) pasożytuje na innych rybach.

Słodkowodny sum czerwonoogonowy (Phractocephalus hemioliopterus)

Zbrojnik niebieski (Ancistrus dolichopterus)

Zbrojnik czarnopasy (Panaque nigrolineatus)

Sturisoma złocista (Sturisoma aureum)

Systematyka

Filogeneza tej grupy ryb nie została do końca wyjaśniona. Większość badaczy uznaje sumokształtne za takson siostrzany dla Gymnotiformes, choć badania molekularne wskazują na bliższe pokrewieństwo z kąsaczokształtnymi (Characiformes). Ciągle odkrywane są nowe gatunki. Dla odkrytego pod koniec XX w. Lacantunia enigmatica utworzono w 2005 nową rodzinę Lacantuniidae. Na podstawie analiz morfologicznych oraz molekularnych przyjmuje się następującą klasyfikację sumokształtnych (kolejność filogenetyczna)^[7]:

Incertae sedis:

• †Andinichthyidae Gayet, 1988

Diplomystoidei:

• †Bachmanniidae Azpelicueta & Cione, 2011
• Diplomystidae C. H. Eigenmann, 1890

Hypsidoroidei:

• Hypsidoroidea

• †Hypsidoridae Grande, 1987

• Cetopsoidea

• Cetopsidae Bleeker, 1858

Loricarioidei:

• Trichomycteridae Bleeker, 1858
• Nematogenyidae C. H. Eigenmann, 1927
• Callichthyidae Bonaparte, 1838 – kiryskowate
• Scoloplacidae Bailey & Baskin, 1976
• Astroblepidae Bleeker, 1862
• Loricariidae Rafinesque, 1815 – zbrojnikowate

Siluroidei:

• Siluroidea

• Siluridae G. Cuvier, 1816 – sumowate
• Austroglanididae T. P. Mo, 1991
• Pangasiidae Bleeker, 1862
• Chacidae Bleeker, 1858
• Plotosidae Bleeker, 1858 – plotosowate
• Ritidae Ng, 2003
• Ailiidae Bleeker, 1858
• Horabagridae de Pinna, 1993
• Bagridae Bleeker, 1858 – bagrowate

• Sisoroidea:

• Akysidae Gill, 1861
• Amblycipitidae Day, 1873
• Sisoridae Bleeker, 1858
• Erethistidae Bleeker, 1862
• Amphiliidae Regan, 1911
• Malapteruridae Bleeker, 1858 - sumy elektryczne
• Mochokidae Jordan, 1923 – pierzastowąsowate
• Schilbidae Bleeker, 1858
• Auchenoglanididae Jayaram, 1966
• Claroteidae Bleeker, 1862
• Lacantuniidae Rodiles-Hernández, Hendrickson & Lundberg, 2005

• Clarioidea:

• Clariidae Bonaparte, 1846 – długowąsowate
• Heteropneustidae J. P. Müller, 1840

• Arioidea:

• Anchariidae Glaw & Vences, 1994
• Ariidae L. S. Berg, 1858 – ariusowate

• Doradoidea:

• Aspredinidae A. Adams, 1854
• Doradidae Bleeker, 1858 – kirysowate
• Auchenipteridae Bleeker, 1862

• Ictaluroidea:

• Cranoglanididae G. S. Myers, 1931
• Ictaluridae T. N. Gill, 1861 – sumikowate

• Pimelodoidea:

• Heptapteridae T. N. Gill, 1861
• Pimelodidae Swaison, 1838 – mandiowate
• Pseudopimelodidae Fernández-Yépez & Antón, 1966

Zobacz też

• Lista rodzin ryb

Przypisy

Bibliografia

• Ryby kopalne. red. Michał Ginter. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2012, s. 346. ISBN 978-83-235-0973-8.
• Joseph S. Nelson: Fishes of the World. Wyd. 4. John Wiley & Sons, 2006. ISBN 0-471-25031-7. (ang.)
• J. S. Nelson, T. C. Grande, M. V. H. Wilson: Fishes of the World. Wyd. 5. John Wiley & Sons, 2016, s. 752. ISBN 978-1-118-34233-6. (ang.)
• Ryby : encyklopedia zwierząt. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN : Dorota Szatańska, 2007. ISBN 978-83-01-15140-9.
• G. Nikolski: Ichtiologia szczegółowa. Tłum. Franciszek Staff. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1970.
• Włodzimierz Załachowski: Ryby. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. ISBN 83-01-12286-2.