Super illius specula

Papież Jan XXII (1316)

Super illius specula (pol. Na wysokościach Tego) – bulla papieża Jana XXII wydana w 1326 lub 1327 roku, dająca inkwizytorom prawo ścigania sprawców praktyk magicznych jako heretyków.

Przygotowując się do wydania bulli papież Jan XXII zwrócił się w 1320 roku do kilku ekspertów, m.in. dominikanina Augustyna Gazothusa i franciszkanina Henryka z Caretto. Ich zadaniem było określenie kwalifikacji praktyk magicznych, które dotąd traktowane były jedynie jako wykroczenie (posiadające znamiona herezji)^[1]. W bulli po raz pierwszy wyraźnie stwierdzono, że praktyki magiczne mają swe źródła w działalności demonów i zalecono, aby na całym obszarze Kościoła karano za czary tak, jak za herezję^[2].

Określenie praktyk magicznych jako herezji (factum haereticale) umożliwiło Inkwizycji zastosowanie środków i narzędzi, których używano dotychczas przeciwko heretykom (np. katarom, czy waldensom), por. Ad extirpanda.

Tekst bulli

Tłumaczenie bulli w przekładzie polskiego dominikanina i historyka Tomasza Gałuszki^[3]:

Na wysokościach Tego, choć niegodni, jednak dzięki łaskawej Jego życzliwości; Tego, który stworzył pierwszego człowieka na wzór i podobieństwo swoje i ustanowił ojcem rodzaju ludzkiego, uczynił władcą ziemi, boskimi cnotami przyozdobił, przywoływał uciekiniera i dał mu prawo, by ostatecznie wyzwolić spętanego, odnaleźć zagubionego i wykupić sprzedanego zasługą swej męki; [postawieni] byśmy się stamtąd przyglądali synom człowieczym, którzy rozważają i szukają Boga chrześcijańskiej wiary, z przykrością zauważamy i poznajemy z wewnętrznym zakłopotaniem, że wielu jest chrześcijan jedynie z nazwy, którzy, porzuciwszy pierwotne światło prawdy, zaś ślepieni zostali taką mgłą błędu, że wstępują w przymierze ze śmiercią oraz czynią pakty z piekłem. Składają bowiem demonom ofiary i oddają im cześć. Tworzą i starają się by były tworzone wizerunki, pierścienie, zwierciadła, kadzielnice lub jakiekolwiek inne rzeczy magiczne aby związać się z demonami, do których zwracają się z prośbami, od których otrzymują odpowiedź, proszą o pomoc i by zdobyć rzeczy najobrzydliwsze i spełnić swoje występne pragnienia, okazują im posłuszeństwo. Cóż za żałość! Ta zgubna choroba obecnie po całym świecie wzmaga się i coraz poważniej zatruwa Chrystusową trzodę.

A zatem, na mocy otrzymanego urzędu pasterskiego, jesteśmy zobowiązani przyprowadzić na nowo do owczarni Chrystusowej wszystkie te owce, które wciąż błąkają się po bezdrożach, a wykluczyć z trzody Pańskiej chore, aby nie zaraziły pozostałych. Tym oto edyktem, posiadającym wieczystą ważność, za radą naszych braci, napominamy na mocy świętego posłuszeństwa i pod groźbą ekskomuniki wszystkim i każdemu z osobna, zrodzonym na nowo ze źródła chrzcielnego, aby nikt nie podejmował się nauczać lub uczyć się samemu jakichś ze wspomnianych dogmatów albo, co byłoby jeszcze gorsze, w jakikolwiek sposób i na kimkolwiek je stosować. A ponieważ czymś właściwym jest, by ci, którzy przez swoje haniebne dzieła znieważają Najwyższego, zostali ukarani odpowiednimi karami za swoje winy, ogłaszamy ekskomunikę na wszystkich i każdego z osobna oraz chcemy, by podlegali jej na mocy samego faktu ci, którzy, wbrew naszym, w zbawiennym stopniu uzdrawiającym, prośbom i nakazom, próbowaliby podejmować cokolwiek z wyżej wymienionych dzieł. Stanowimy również, by w przypadku osób, które po stosownych upomnieniach w ciągu ośmiu dni, licząc od zawiadomienia, nie poprawią się, obok wymienionych środków, zostały zastosowane kary, które na mocy prawa przysługują heretykom, jedynie z wyjątkiem konfiskaty dóbr. A ponieważ byłoby dobre, by wykluczyć wszelkie środki i okazję ku temu, za powszechną radą rzeczonych braci, polecamy i rozkazujemy, aby nikt nie próbował posiadać, przechowywać lub studiować ich książeczek i jakiekolwiek pism zawierających wyżej wspomniane błędy. Dlatego też chcemy i nakazujemy wszystkim na mocy świętego posłuszeństwa, by właściciele jakiegokolwiek ze wspomnianych pism lub książeczek, w przeciągu ośmiu dni, licząc od wiadomości o naszym edykcie zobowiązali się zniszczyć je lub spalić całe i całkowicie oraz w każdej swojej części. Oprócz tego chcemy, żeby podlegali ekskomunice na mocy samego faktu oraz karom jeszcze surowszym ci z buntowników, którzy się temu sprzeciwiają.

Autentyczność bulli

Tekst bulli Super illius specula po raz pierwszy zamieszczony został w podręczniku Directorium Inquisitorum (1376) autorstwa inkwizytora Mikołaja Eymerica, on też jest najwcześniejszym źródłem poświadczającym samo istnienie tego dokumentu. Podręcznik Eymerica był kilkakrotnie wydawany drukiem (w Rzymie w 1578, 1585 i 1587, w Wenecji w 1595 i 1607). Sama bulla była później wielokrotnie przedrukowywana w zbiorach dokumentów papieskich (np. Bullarium Romanum) czy poświęconych historii procesów o czary (np. J. Hansen, Quellen und Untersuchungen zur Geschichte des Hexenwahns und der Hexenverfolgung im Mittelalter z 1901) jednak wszystkie te późniejsze edycje bazują (bezpośrednio lub pośrednio) na podręczniku Eymerica. Jedynym nie wykazującym zależności od Eymerica źródłem zawierającym tę bullę, jest XV-wieczny rękopis znajdujący się w austriackiej Bibliotece Narodowej w Wiedniu, gdzie zamieszczono ją w bezpośrednim sąsiedztwie sfałszowanej bulli Concertatione Antique przypisywanej również Janowi XXII. Nie odnaleziono natomiast jak do tej pory tej bulli w rejestrach papieża Jana XXII. Sama formuła bulli, nie wskazująca żadnego konkretnego adresata ani daty, jest również niestandardowa. Okoliczności te powodują, że autentyczność bulli budzi wątpliwości i w obecnym stanie badań nie da się ani jej potwierdzić, ani jej jednoznacznie zaprzeczyć^[4][5].

Gałuszka stwierdza „Bulla Super illius specula (Na wysokościach Tego), pomimo licznych niejasności zarówno co do datacji (1326 lub 1327 r.), jak i swoich dziejów, była dokumentem przełomowym, który miał wpływ na całą późniejszą historię procesów przeciwko czarom”^[6].

Zobacz też

• Summis desiderantes affectibus

Przypisy

Bibliografia

• Tomasz A. Gałuszka. Magia jako 'factum haereticale'. Wokół bulli Jana XXII 'Super illius specula'. „Przegląd Historyczny”. 97 (2), 2006.