Surət Hüseynov

Surət Hüseynov (ur. 12 lutego 1959 w Kirowabadzie) – azerski wojskowy i polityk, przywódca przewrotu, który doprowadził do obalenia prezydenta Əbülfəza Elçibəya i dojścia do władzy Heydəra Əliyeva.

Pracował zawodowo jako ślusarz, następnie ukończył Instytut Technologiczny w Leninabadzie^[1]. Następnie został dyrektorem fabryki włókienniczej w Yevlaxu. Poza obowiązkową dwuletnią służbą wojskową nie miał żadnego doświadczenia wojskowego. Mimo to po wybuchu konfliktu zbrojnego o Górski Karabach zorganizował własny oddział i osobiście został jego dowódcą. W czasie azerskiej ofensywy w lecie 1992, która doprowadziła do zajęcia Ağdərə, odznaczył się w walce i zyskał sławę bohatera narodowego^[2], taki też tytuł oficjalnie otrzymał^[1]. Dwa dni przed zajęciem wymienionego miasta uzyskał od prezydenta Əbülfəza Elçibəya nominację na zastępcę premiera i nadzwyczajnego pełnomocnika prezydenta w Górskim Karabachu. Mimo to we wrześniu 1992 jego oddział otrzymał rozkaz wycofania się z walki o korytarz łacziński i udania się do Gandży. Hüseynov otwarcie krytykował rozkazy swoich zwierzchników (rozwój sytuacji na froncie udowodnił zresztą, iż jego zarzuty były słuszne). Sprawiło to, że prezydent postanowił usunąć go z powierzonych wcześniej stanowisk. Pozbawienie Hüseynova funkcji okazało się jednak praktycznie niewykonalne, gdyż był on popularny wśród swoich żołnierzy, jak również popierany przez wojska rosyjskie stacjonujące w Gandży; azerski dowódca utrzymywał z rosyjskimi oficerami liczne i zażyłe kontakty^[2].

5 lutego 1993 nowa ofensywa ormiańska w Górskim Karabachu zakończyła się przerwaniem azerskich linii obronnych, co władze kraju wykorzystały jako pretekst w sporze z Hüseynovem, oskarżając go o zdradę. Na podstawie podejrzeń o kolaborację z wrogiem w końcu lutego 1993 dowódca został usunięty ze wszystkich pełnionych funkcji^[2], powierzając mu w zamian jedynie stanowisko dyrektora państwowego przedsiębiorstwa „Azerszerst'”^[1]. Obydwie strony publicznie formułowały wobec siebie ciężkie oskarżenia, Hüseynov twierdził nawet, że prezydent zlecił jego zabójstwo^[2]. Hüseynov pozostawał przy tym w Gandży, korzystając z obecności w mieście rosyjskiej 104. dywizji powietrznodesantowej. Została ona ewakuowana dopiero w końcu maja 1993. Przed opuszczeniem terytorium Azerbejdżanu rosyjscy żołnierze przekazali żołnierzom Hüseynova znaczną część sprzętu wojskowego. Fakt ten był przyczyną kontrowersji i spekulacji wokół motywacji przyszłego organizatora puczu i jego możliwych związków z Rosją. Nie ustalono nawet, czy przekazanie broni było zainspirowane przez rosyjskie tajne służby, czy też było inicjatywą własną dowództwa wycofywanej jednostki. W ocenie niektórych historyków Hüseynov działał na polecenie Rosjan, zdaniem innych kierował się wyłącznie wąsko pojętym interesem własnym, nie zastanawiając się, jakie mogło być podłoże przekazania mu rosyjskiej broni^[2].

W obliczu takiego postępowania Hüseynova władze azerskie postanowiły siłowo zakończyć konflikt ze zbuntowanym dowódcą i wiernymi mu siłami, kierując przeciwko nim gwardię prezydencką i wojska wewnętrzne (operacja Tajfun)^[2]. Wierne Hüseynovowi oddziały nie tylko jednak odparły siły rządowe, ale również opanowały całą Gandżę. Część sił rządowych przeszła na stronę puczystów^[3]. Hüseynov wziął także do niewoli jednego ministra, dwóch wiceministrów i prokuratora generalnego, którzy towarzyszyli siłom rządowym. Ostatniego z wymienionych zmusił, by wydał nakaz aresztowania prezydenta Elçibəya. 7 czerwca, dwa dni po zwycięstwie puczystów w walkach o Gandżę, Hüseynov zwołał konferencję prasową, w czasie której zażądał dymisji wszystkich najwyższych funkcjonariuszy państwowych, w tym prezydenta. Zapowiedział także, że jeśli jego żądania nie zostaną spełnione w ciągu tygodnia, obali rząd siłą. Natychmiast po konferencji organizator puczu spotkał się z dowódcą wycofanej z Gandży dywizji rosyjskiej W. Szczerbakiem, współpracownikami Heydəra Əliyeva, przedstawicielami Zgromadzenia Narodowego i muzułmańskiego duchowieństwa, jak również z wicepremierem Abbasowem, uzyskując ich poparcie – wszyscy wymienieni zaapelowali do obywateli, by wypowiedzieli prezydentowi posłuszeństwo^[3].

Rząd azerski nie odpowiedział na ultimatum bezpośrednio po jego ogłoszeniu. Hüseynov, nie czekając na upływ terminu ultimatum, 10 czerwca wyruszył na Baku^[3]. W mieście już od 8 czerwca dochodziło do manifestacji antyrządowych, nastroje społeczne obróciły się zdecydowanie przeciwko prezydentowi i rządowi^[4]. Siły Hüseynova weszły do stolicy bez żadnego oporu. Prezydent, deklarując chęć uniknięcia eskalacji walk wewnętrznych, wyjechał z Baku do rodzinnej wsi w Nachiczewaniu. Prezydent uznał, że najkorzystniejszym wyjściem z sytuacji będzie uznanie przewodniczącego parlamentu, Heydəra Əliyeva, jako tymczasowego prezydenta. Już po ostatecznym zwycięstwie puczu jego organizatorzy przeprowadzili plebiscyt, w którym Elçibəyowi odebrano urząd prezydencki^[5]. Za odejściem dotychczasowego prezydenta opowiedziało się w nim 97% uczestników^[6]. W październiku 1993 w wyborach prezydenckich Əliyev został wybrany na nową głowę państwa ogromną większością głosów (97,6%) przy frekwencji 98,8%. Mimo tego Elçibəy nadal uważał się za prawowitego prezydenta^[7].

Wcześniej, 1 lipca 1993, dzięki poparciu Əliyeva Hüseynov został nowym premierem Azerbejdżanu^[1]. Już w roku następnym został oskarżony o próbę obalenia prezydenta. Zbiegł wówczas do Rosji, lecz w 1997 miała miejsce jego ekstradycja do Azerbejdżanu, gdzie w 1999 został skazany na dożywotnie więzienie. W 2004 został ułaskawiony przez prezydenta İlhama Əliyeva^[8]. W 1992 roku został uhonorowany orderem Narodowy Bohater Azerbejdżanu. To odznaczenie zostało mu odebrane w 1994 roku^[9].

Przypisy