Svend Foyn

Svend Foyn

Svend Foyn
Data i miejsce urodzenia	9 lipca 1809 Tønsberg
Data i miejsce śmierci	30 listopada 1894 Nøtterøy
Zawód, zajęcie	polarnik, odkrywca
Narodowość	Norweg
Odznaczenia

Działo harpunnicze Foyna

Flota Foyna podczas pogrzebu wielorybnika 8 grudnia 1894 roku

Svend Foyn (ur. 9 lipca 1809 roku w Tønsberg, zm. 30 listopada 1894 w Nøtterøy) – norweski wielorybnik, łowca fok i wynalazca; opracował działo harpunnicze i innowacyjny system połowu wielorybów, które zrewolucjonizowały przemysł wielorybniczy.

Życiorys

Svend Foyn urodził się 9 lipca 1809 roku w Tønsberg^[1], jako syn szypra Laurentiusa Foyna (1772–1813) i jego żony Benthe Marie Ager (1781–1842)^[2]. Ojciec zmarł gdy Svend miał 4 lata, a wychowaniem chłopca zajęła się matka^[2]. Na pierwsze połowy został wysłany w wieku 11 lat^[2]. W wieku 19 lat zdał egzamin z nawigacji w Kristiansand, a 5 lat później został szyprem^[2]. Transportował drewno drogą morską ze Szwecji i Norwegii do portów europejskich, a stamtąd przywoził rozmaite towary^[2]. Handel prowadził na własny rachunek, co pozwoliło mu zgromadzić niewielki kapitał^[3]. Lepszy biznes widział jednak w polowaniach na foki i w 1837 roku zakupił niewielki szkuner^[4].

W 1839 roku poślubił Elisę Amalię Tvede (1815–95), lecz małżeństwo zostało rozwiązane i w 1844 roku Foyn udał się do Finnmarku, gdzie odszukał znajomego rodziny Pedera Mikkelsena, który zajmował się połowami w wodach Spitsbergenu^[2]. Razem z Mikkelsenem poławiał foki i morsy na północy^[2]. W 1845 roku zlecił w rodzinnym mieście budowę nowatorskiej łodzi przeznaczonej jedynie do połowu fok – była to pierwsza jednostka tego typu w Norwegii^[4]. Połów fok okazał się na tyle lukratywny, że pozwolił później Foynowi na zajęcie się wielorybnictwem^[4]. Pierwszego wieloryba – wala grenlandzkiego – odłowił w 1849 roku^[4]. W tym samym roku poślubił Magdalenę Margrethe Bull (1824–1905), córkę szypra i armatora Henrika Johana Bulla (1793–1826)^[2].

Wobec coraz większej konkurencji w poławianiu fok, malejących profitach i dużych kosztach załogi, Foyn zajął się wielorybnictwem^[4]. W latach 60. XIX w. wraz z chemikiem amatorem Hansem Mortenem Thranem Esmarkiem opracował nowe działo harpunnicze, przy czym rola innych pionierów w tym procesie (np. Erika Eriksena (1820–1888)) nie jest do końca jasna^[2].

W 1863 roku Foyn zlecił stoczni w Oslo budowę innowacyjnego statku wielorybniczego własnej konstrukcji wyposażonego w silnik parowy, który nazwał Spes et Fides (pol. „Nadzieja i wiara”)^[4] i określał pieszczotliwie Spissa^[2]. Jednostka miała również siedem dział harpunniczych^[5]. Była to pierwsza parowa łódź wielorybnicza na świecie^[6] i stała się standardowym statkiem wielorybników przez 60 lat^[7].

Wyprawy wielorybnicze w pierwszych latach nie były udane – w wodach albo nie było wielorybów, albo harpuny okazywały się nieefektywne, a nawet część dział eksplodowała^[5]. By nie popaść w bankructwo, Foyn musiał ratować się połowem fok^[5]. Sukces w połowie wielorybów przyszedł w 1868 roku, kiedy Foyn złowił 30 sztuk^[5].

Swój nowatorski system połowu wielorybów Foyn opatentował w 1873 roku^[8]. W praktyce oznaczało to monopol Foyna na nowoczesne wielorybnictwo w Norwegii przez 10 lat i pokonanie konkurencji niemieckiej^[8]. Dzięki wysokim cenom tranu Foyn szybko stał się multimilionerem^[8]. Wobec ogromnych profitów monopol zaczął być kwestionowany i Foyn zdecydował się na przyznawanie koncesji oraz na płacenie 10-procentowego podatek od zysków na rzecz towarzystwa misyjnego^[8].

Przedsiębiorstwo Foyna zatrudniało licznych pracowników, dla których Foyn wzorem przemysłowców brytyjskich wznosił osiedla mieszkalne i zapewniał opiekę socjalną^[2].

W latach 1894–95 sponsorował wyprawę na Antarktydę dowodzoną przez Henrika Johana Bulla^[6].

Foyn zmarł bezdzietnie 29 listopada 1894 roku w Nøtterøy^[2]. Po śmierci wdowy w 1905 roku fortuna Foyna zasiliła fundację jego i jego żony Svend Foyn og Hustrus Missionsfond^[2].

Publikacje

• 1884 – Til det norske folk^[2]

Odznaczenia

• 1853 – Kawaler Orderu Świętego Olafa^[2]
• 1870 – Komandor Orderu Świętego Olafa^[2]
• 1893 – Krzyż Wielki Orderu Świętego Olafa^[2]

Upamiętnienie

Pomnik Foyna w Tønsbergu

Pomnik Foyna projektu A. Svora z 1915 roku^[6] stoi na placu jego imienia w rodzinnym Tønsbergu^[1].

Część wschodniego wybrzeża Ziemi Grahama na Półwyspie Antarktycznym, pomiędzy Wybrzeżem Bowmana a Wybrzeżem Oskara II nazwano na cześć Foyna – Wybrzeżem Foyna^[9].

Przypisy

Bibliografia

• Abraham Hallenstvedt: Svend Foyn. W: Store norske leksikon. 2019-11-01. (norw.)
• Norsk Polarhistorie: Svend Foyn (norw.). W: polarhistorie.no [on-line]. [dostęp 2020-07-25].
• Per Thoresen: Svend Foyn. W: Norsk biografisk leksikon. 2009-02-13. (norw.)
• Johan Nicolay Tønnessen, Arne Odd Johnsen: The History of Modern Whaling. University of California Press, 1982. ISBN 978-0-520-03973-5. [dostęp 2020-07-25]. (ang.)