Język suahili

kiswahili
Obszar

Tanzania, Kenia, Uganda, Kongo, Rwanda, Burundi, Somalia, Komory

Liczba mówiących

pierwszy język: 800 tys.
drugi język: 30–50 mln

Pismo/alfabet

łacińskie (dawniej arabskie)

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowyTanzania, Kenia, Uganda, Unia Afrykańska (jako jeden z języków roboczych)
Organ regulującyBaraza la Kiswahili la Taifa
Kody języka
Kod ISO 639-1↗sw
Kod ISO 639-2↗swa
Kod ISO 639-3↗swa
IETFsw
Glottologswah1254
Ethnologueswa
GOST 7.75–97суа 631
WALSswa
SILswh
Występowanie
Ilustracja
Zasięg języka suahili
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku suahili
Słownik języka suahili
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język suahili, także: swahili (kiswahili) – język z rodziny bantu używany w Afryce Środkowej i Wschodniej (Tanzania, Kenia, Demokratyczna Republika Konga, Uganda), gdzie pełni funkcję języka kontaktowego. Zapisywany zarówno alfabetem łacińskim (obecnie), jak i arabskim (dawniej). Składa się z około 20 dialektów (kiamu, kimwita, kingwana i inne). Najczęściej używanym (tzw. standard swahili) jest dialekt unguja wywodzący się z Zanzibaru. Językiem suahili jako ojczystym posługuje się około 800 tysięcy ludzi[1].

Nazwa „kiswahili” pochodzi od liczby mnogiej arabskiego słowa sāhil ساحل (wybrzeże), w liczbie mnogiej sawāhil سواحل, używanego jako przymiotnik określający mieszkańców wybrzeża oraz ich język (przedrostek ki- w języku suahili służy do oznaczania języków).

System fonologiczny

  • Samogłoski

Standardowa forma suahili posiada pięć samogłosek:

oraz trzy dyftongi:

dwuwargowewargowo-zębowezębowedziąsłowezadziąsłowepodniebiennetylnojęzykowe
zwartep [p]t [t]k [k]
zwarto-szczelinowec [tʃ]j [ɟ]
szczelinowef [f]th [θ] dh [ð]s [s] z [z]sh [ʃ]h [x] gh [ɣ]
uderzeniowe (flap)r [ɾ]
nosowem [m]n [n]ny [ɲ]ng' [ŋ]
płynnew [w]y [j]
bocznel [l]
implozyjneb [ɓ]d [ɗ]g [ɠ]

Język suahili jest językiem tonicznym, w którym akcent zaznacza się nie siłą wymowy, lecz podniesionym tonem sylaby akcentowanej[2].

Morfologia

Rzeczowniki

Podobnie jak w innych językach bantu, rzeczowniki podzielone są na liczne klasy, a liczba mnoga traktowana jest jako osobna klasa:

klasaprefiksliczba pojedyncza.tłumaczenieklasaliczba mnogatłumaczenie
1m-/mu-, wa-mtuczłowiek2watuludzie
3m-/mu-, mi-mtidrzewo4mitidrzewa
5Ø/ji-, ma-jichooko6machooczy
7ki-, vi-kisunóż8visunoże
9Ø/n-, Ø/n-ndotosen10ndotosny
11u-uakwiat14utotodzieciństwo

Przymiotniki, zaimki i liczebniki zaliczane są pod względem morfologicznym do grupy rzeczowników. Przynależność do danej klasy jest głównie formalno-gramatyczna, w znacznie mniejszym stopniu jest oparta na kryterium semantycznym. Mimo to da się wyróżnić pewne tendencje:

  • klasa 1 i 2 grupują rzeczowniki oznaczające ludzi;
  • klasa 3 i 4 – obiekty traktowane jak ożywione: rośliny, ogień, las, księżyc, czy obejmujące przestrzeń lub czas, np. miasto, rzeka, rok itd.;p
  • klasa 5 i 6 – rzeczy, które mogą być traktowane pojedynczo, ale też jako zbiorowość, lub występujące parami: zęby, liście, owoce, kamienie, płyny itd.; wklasie tej znajdują się również zgrubienia, nazwy pokrewieństwa i tytuły;
  • klasa 7 i 8 – obejmują rzeczowniki nieożywione i zdrobnienia;
  • klasa 9 i 10 – zawiera wiele nazw zwierząt, owoców, przedmiotów codziennego użytku i zapożyczeń;
  • klasa 14 – rzeczowniki abstrakcyjne i nazwy krajów.

Składnia

Charakterystyczną cechą składni języka suahili jest tzw. kongruencja, czyli związek zgody, polegający na dostosowaniu formy gramatycznej określeń rzeczownika oraz orzeczenia do prefiksu (przedrostka) danej klasy rzeczownikowej. Przykłady:

  • mtoto mmoja mzuri „jedno ładne dziecko” (mtoto „dziecko” – klasa 1);
  • watoto watatu wazuri „troje ładnych dzieci” (watoto „dzieci” – klasa 2);
  • kitabu kimoja kizuri „jedna ładna książka” (kitabu „książka” – klasa 7);
  • vitabu vitatu vizuri „trzy ładne książki” (vitabu „książki” – klasa 8).

Słownictwo

Zasadniczy zasób leksykalny języka suahili opiera się na słownictwie bantu (72%), istnieje również spory procent naturalizowanych zapożyczeń z języka arabskiego (23%), a także w mniejszym stopniu z innych języków: angielskiego (2%), perskiego (1,6%), portugalskiego (1%) i hindustani (1%)[3].

Kilka słów (wymowa: y jak j, j jak dż, w jak ł, poza tym jak po polsku):

  • ja – mimi
  • ty – wewe
  • on – yeye
  • my – sisi
  • oni – wao
  • co? – nini?
  • kto? – nani?
  • który? – ipi?
  • dokąd? – wapi?
  • kiedy? – hini?
  • jak? – vipi?
  • dlaczego? – kwanini?
  • gdzie? – mahali gani?

Jedzenie:

  • maziwa – mleko
  • chai – herbata
  • mkate – chleb
  • nyama – mięso
  • pombe – alkohol
  • siagi – masło
  • kahawa – kawa
  • baridi – zimne
  • moto – gorące
  • samaki – ryba
  • chakula – jedzenie
  • chumvi – sól
  • sukari – cukier

Zwierzęta:

  • simba – lew
  • duma – gepard
  • twiga – żyrafa
  • punda milia – zebra
  • nyani – małpa
  • tembo – słoń
  • kuku – kurczak, kura
  • mbwa – pies

Liczebniki:

  • moja – jeden
  • mbili – dwa
  • tatu – trzy
  • nne – cztery
  • tano – pięć
  • sita – sześć
  • saba – siedem
  • nane – osiem
  • tisa – dziewięć
  • kumi – dziesięć
  • kumi na moja – jedenaście
  • kumi na mbili – dwanaście
  • ishirini – dwadzieścia
  • ishirini na moja – dwadzieścia jeden
  • thelathini – trzydzieści
  • arobaini – czterdzieści
  • hamsini – pięćdziesiąt
  • mia moja – sto
  • elfu moja – tysiąc

Inne:

  • leo – dzisiaj
  • kesho – jutro
  • sasa – teraz
  • pole-pole – spokojnie, wolno
  • haraka – szybko
  • -enda – iść
  • -la – jeść
  • -ja – przyjść
  • kununua – kupić
  • kuuza – sprzedać
  • -nywa – pić
  • kulala – spać
  • kusimama – zatrzymać
  • barabara – droga
  • duka – sklep
  • fedha/pesa – pieniądze
  • hoteli – hotel
  • chumba – pokój
  • kitanda – łóżko
  • hospitali – szpital
  • polici – policja
  • bwana – pan
  • bibi – pani
  • bi – kobieta niezamężna

Zwroty w swahili:

  • jambo – cześć [czyt. dżambo]
  • hakuna matata – nie martw się
  • una karibishwa – witam
  • habari? – jak się masz?
  • mzuri tu – nawet dobrze
  • na wewe, je? – a ty?
  • mbaya – źle/zły
  • tafadhali – proszę
  • asante [sana] – dziękuję [bardzo]
  • samahani – przepraszam
  • vipi? – cześć / co u Ciebie?
  • mzuri – dobrze (najczęstsza odpowiedź)
  • asabuhi njema – dzień dobry
  • habari ya asubuhi – dzień dobry (do 12.00)
  • habari ya mehana – dzień dobry (po 12.00)
  • habari ya jioni – dobry wieczór
  • kwaheri – do widzenia
  • lala salama – dobranoc
  • karibu ndani tafadhali – proszę wejść
  • keti tafadhali – proszę usiąść
  • ume kuja kutoka wapi? – skąd pochodzisz?
  • nime toka... – pochodzę z...
  • jina lako nani? – jak masz na imię?
  • jina langu ni... – na imię mam...
  • waweza kuongea kiswahili? – mówisz w suahili?
  • ndiyo – tak
  • hapana – nie
  • kidogo tu – tylko trochę
  • waonaje...? – jak ci się podoba w...?
  • hapa napenda – podoba mi się
  • hewa hapa in joto, sivyo? – jest gorąco, prawda?
  • ndiyo, kidogo – tak, owszem
  • una kwenda wapi? – dokąd idziesz/jedziesz?
  • nakwenda... – idę/jadę do...
  • geuka kulia – skręcić w prawo
  • geuka kushoto – skręcić w lewo
  • enda moja kwa moja – iść prosto
  • simama hapa tafadhali – proszę, zatrzymaj się tutaj
  • ngapi? – ile?
  • inagharimu pesa ngapi? – ile to kosztuje?
  • waweza kupunguza – drogo
  • nita nunva – kupię to
  • sawa – ładny
  • ngoja kidogo – poczekaj chwilę
  • ni badilishe pesa kwanza – muszę rozmienić pieniądze
  • wapi choo? – gdzie jest toaleta?
  • naweza kupata wapi kinywaji? – gdzie mogę się czegoś napić?
  • kikombe kimoja cha kahawa – filiżanka kawy
  • hoteli iko wapi? – gdzie jest hotel?
  • njia hii ina-enda wapi? – dokąd prowadzi ta droga?
  • tafadhali nisaidie kusukuma gari – proszę mi pomóc popchnąć samochód
  • tafadhali badilisha gurudumu hili – proszę zmienić koło

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Ethnologue report for language code: swh
  2. ↑ Polome 1967 ↓, s. 13.
  3. ↑ R. Ohly, I. Kraska-Szlenk, Z. Podobińska: Język suahili. Warszawa: Dialog, 1998, s. 135. ISBN 83-86483-87-3.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Języki używane w Mozambiku
Oficjalny
Nieoficjalne

Mozambik

Języki bantu

Media użyte na tej stronie

Swahili.svg
Autor: User:Slashme, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Distribution of Swahili language