Synagoga Remu w Krakowie

Synagoga Remu

nr rej. A-200/M z 3 kwietnia 1973[1]
Państwo	Polska
Miejscowość	Kraków, ul. Szeroka 40
Architekt	Stanisław Baranek
Data budowy	1556
Data likwidacji	II wojna światowa
Tradycja	ortodoksyjna
Położenie na mapie Krakowa Synagoga Remu
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Synagoga Remu
Położenie na mapie województwa małopolskiego Synagoga Remu
50°03′09,62″N 19°56′50,13″E/50,052672 19,947258

Brama wejściowa do synagogi i na cmentarz.

Wnętrze synagogi.

Dziedziniec

Tablice pamiątkowe

Synagoga Remu – synagoga znajdująca się w Krakowie na Kazimierzu, przy ulicy Szerokiej 40. Jest obecnie (2022) jedną z dwóch czynnych synagog w mieście i jedyną, w której regularnie odbywają się nabożeństwa.

Synagoga jest drugim najstarszym żydowskim domem modlitwy w Krakowie, poprzez co pierwotnie zwana była Nową. Jej obecna nazwa wywodzi się od hebrajskiego akronimu ‏רמ״א‎ ReMU, którym określa się Mojżesza Isserlesa.

Synagoga wraz z przylegającym do niej cmentarzem tworzą unikatowy i bezcenny zespół żydowskiej architektury i sztuki sakralnej sięgający XVI wieku.

Historia

Od roku 1553 kupiec i bankier królewski Izrael Isserles Auerbach starał się u króla Zygmunta II Augusta o zezwolenie na adaptację własnego domu na synagogę. Zgoda wydana została w roku 1556. Wkrótce jednak, w 1557 roku, pożar zniszczył znaczącą część miasta żydowskiego wraz z drewnianą wówczas synagogą.

Ponownie zezwolenie króla było konieczne do budowy, wówczas już murowanej, synagogi i po jego uzyskaniu prace budowlane ruszyły w 1558 roku, kierowane prawdopodobnie przez krakowskiego architekta Stanisława Baranka. Sądząc z niewielkich rozmiarów tej budowli, służyła ona prawdopodobnie jako dom modlitwy dla wąskiego kręgu rodziny i przyjaciół fundatora. XVII i XVIII wiek przyniosły kolejne przebudowy, obejmujące również drewniane i murowane przybudówki.

Znaczące zmiany w konstrukcji przyniosła w 1829 roku przebudowa kierowana przez architekta Augusta Pluszyńskiego. Podwyższono wówczas, pierwotnie obniżoną w stosunku do ulicy, główną salę modlitewną oraz nakryto ją nowym, drewnianym sklepieniem kolebkowym w miejsce dawnego, murowanego. Na miejscu drewnianych przybudówek od strony północnej postawiono murowane konstrukcje, dobudowano także babiniec od strony zachodniej, połączony z salą główną dwiema prostokątnymi arkadami. Pierwotnie sala ta prawdopodobnie znajdowała się nad przedsionkiem od strony północnej. Półkoliste okna znalazły się również na wschodniej i zachodniej ścianie budynku. Taki kształt synagoga zachowała do dnia dzisiejszego.

W 1882 roku w ramach prac budowlanych usunięto od strony północnej drewniany ganek i schody prowadzące na piętro, które zastąpiono metalowymi. Ostatnie przedwojenne prace prowadzone były w roku 1933 pod kierownictwem architekta Hermana Gutmana. Dokonano wielu prac konserwacyjnych, zabezpieczono fundamenty i zadaszenie sali mężczyzn, odnowiono salę kobiet, wymieniono konstrukcję dachu.

Podczas II wojny światowej synagoga została znacznie zdewastowana, większość wyposażenia została wywieziona lub zniszczona, a metalowa, kuta bima prawdopodobnie przetopiona do wykorzystania w przemyśle wojskowym. Od tego czasu znajdował się w niej magazyn impregnowanych worków na zwłoki, a w babińcu magazyn sprzętu pożarniczego.

Po zakończeniu wojny, w 1945 roku, synagogę prowizorycznie zabezpieczono i ponownie otwarto dla kultu religijnego, mimo iż w babińcu nadal znajdował się magazyn straży pożarnej. W latach 1958–1968 z inicjatywy Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Krakowie oraz władz miejskich, wspartych dotacją międzynarodowej organizacji pomocy Żydom American Jewish Joint Distribution Committee, dokonano gruntownych prac konserwatorskich. Kierowana przez architekta Stefana Świszczowskiego renowacja obejmowała nowe pokrycie dachów, odwodnienie murów, odnowienie tynków, rekonstrukcję bimy na podstawie przedwojennych zdjęć, konserwację aron ha-kodesz, skarbony oraz tablicy pamiątkowej. Uzupełniono także brakujące wyposażenie synagogi. Obecnie również od czasu do czasu prowadzone są prace renowacyjne wnętrza synagogi.

W 1968 roku synagogę odwiedził kardynał Karol Wojtyła^[2], a 1992 roku prezydent Izraela, Chaim Herzog. Obecnie synagoga jest jedynym żydowskim domem modlitwy w Krakowie, w którym regularnie odbywają się nabożeństwa, w porach zgodnych z tradycją. Jednak nie odbywają się one codziennie, tylko we wszystkie szabaty, święta i na specjalne okazje. Od 2006 roku rabinem synagogi jest Boaz Pash.

Dnia 31 lipca 1996 roku miało miejsce uroczyste przekazanie, odnalezionych po latach, zwojów Tory synagodze Remu przez katolicko-żydowską organizację „Rfaayenu Society”. Po raz pierwszy do udziału w tej ceremonii zaproszeni zostali chrześcijanie, którzy dostąpili zaszczytu niesienia baldachimu nad Torą^[3]. W czerwcu 2002 roku podczas wizyty w Krakowie, książę Karol Mountbatten-Windsor (ówczesny następca tronu Wielkiej Brytanii) odwiedził synagogę i spotkał się z krakowską społecznością żydowską^[4].

W 2008 roku rozpoczęto wzmacnianie konstrukcji budynku. W trakcie tych prac pod salą modlitewną natrafiono na zasypaną gotycką piwnicę wraz z prowadzącym do niej portalem. Jest to zapewne pozostałość średniowiecznej zabudowy Kazimierza sprzed założenia w tym miejscu miasta żydowskiego. Równocześnie z pracami konstrukcyjnymi w latach 2009–2012 odkryto i zakonserwowano polichromię w babińcu i sali modlitewnej. Najstarsze partie odnalezionych malowideł na północnej ścianie sali modlitewnej pochodzą z XVII wieku. Od 2011 roku trwają prace zabezpieczające w odkrytej piwnicy. Prowadzona w latach 2008–2013 odnowa synagogi Remu współfinansowana była przez Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa, który udzielił na ten cel dotacji z Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa o łącznej wartości 3.164.957,56 zł^[5].

Architektura

Wnętrze synagogi

Aron ha-kodesz

Bima

Murowany budynek synagogi wzniesiono w stylu renesansowym. W jej wnętrzu w prostokątnym przedsionku znajdują się regały na modlitewniki i inne księgi, a na ścianie północnej wmurowana jest tablica jorcajtowa upamiętniająca rocznice śmierci członków kongregacji od lat 30. do lat 90. XX wieku. Druga taka znajduje się na ścianie południowej sali głównej. Tablice te podzielone są na dziesiątki bądź setki kwater z wpisanymi w nie personaliami i datami śmierci. Przy każdej inskrypcji wmontowana jest żaróweczka, którą zapala się w rocznicę śmierci danej osoby^[6].

Wejście do głównej sali modlitewnej prowadzi przez wykonany z piaskowca portal z kutymi w żelazie drzwiami. Z boku znajduje się oryginalna, kamienna skarbona pochodząca z drugiej połowy XVI wieku, a nad nią hebrajskie napisy: „złoto, srebro, miedź”, wzywające do datków i jałmużny. Drugi napis jest inwokacją poświęconą pamięci Remu: „Ofiara za spokój duszy Remu błogosławionej pamięci”.

W prostokątnej, jednonawowej, sklepionej kolebkowo głównej sali modlitewnej znajduje się oryginalny, jak i częściowo zrekonstruowany sprzęt liturgiczny. Na ścianie wschodniej znajduje się oryginalny, późnorenesansowy, rzeźbiony w kamieniu aron ha-kodesz, który pochodzi z drugiej połowy XVI wieku. Wnęka zamknięta jest secesyjnymi, ażurowymi drzwiami i zasłonięta parochetem z lambrekinem. Obramowanie aron ha-kodesz zostało wykonane z piaskowca ze zdwojonymi pilastrami po bokach. Ich kapitele o roślinnym ornamencie, dźwigają pełne belkowanie z fryzem wypełnionym hebrajskimi napisami: „Wejrzyj łaskawie z niebios, ze swego świętego mieszkania i pobłogosław swemu ludowi Izraela” (5 Mojż. 26:15) oraz „Przeze mnie rządy sprawują królowie” (Prz 8:15). Po zakończeniu II wojny światowej zrekonstruowano stojący przy aron ha-kodesz pulpit kantora, schodki oraz znajdujący się po lewej stronie ner tamid.

Po prawej stronie aron ha-kodesz znajduje się szczególne krzesło, które nigdy nie jest zajmowane. Według legendy w tym właśnie miejscu zawsze modlił się rabin Remu, stąd teraz na znak szacunku jego dawne miejsce pozostaje wolne. Nad tym miejscem znajduje się wmurowana, kuta w kamieniu tablica pamiątkowa o treści:

Tradycja przekazuje nam, że w tym miejscu stawał Remu, pamięć sprawiedliwego błogosławiona, aby się modlić i wylewać swe żale przed świętym, błogosławiony On^[6].

Na środku sali głównej znajduje się obszerna, prostokątna bima, będąca rekonstrukcją tej sprzed wojny. Otoczona jest ażurową, kutą w żelazie kratą. Dwuskrzydłowe, XVIII-wieczne, barokowe drzwi bimy zdobione są płaskorzeźbami i polichromiami przedstawiającymi menorę, stoły na chleby pokładne, dzbany, misy, kosze z kwiatami i owocami oraz motywy roślinne. Pochodzą one prawdopodobnie z innej krakowskiej synagogi i możliwie, że służyły jako drzwi aron ha-kodesz. Drzwiczki zostały zakupione po 1945 roku przez prezesa Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Krakowie Macieja Jakubowicza i włączone w skład bimy w latach 60. XX wieku^[7].

W 1988 roku podczas prac konserwatorskich spod białej farby, jaką były pokryte drzwiczki, odsłonięto polichromię, a także odkryto, że jako wkład pod płaskorzeźby zostały użyte stare, jednostronne malowane drzwi z około 1670 roku. Drzwiczki są uważane za wybitne dzieło snycerskie z drugiej połowy XVIII wieku^[7].

Na zachodniej ścianie, nad arkadami babińca znajdują się XX-wieczne malowidła przedstawiające Ścianę Płaczu, grób Racheli i arkę Noego. Nie są to jedyne malowidła naścienne w synagodze. W trakcie prac konserwatorskich prowadzonych dzięki SKOZK udało się odnaleźć malowidła na północnej ścianie sali modlitewnej, które pochodzą z XVI/XVII wieku^[8]. Z oryginalnego wyposażenia zachowały się również wiszące i stojące świeczniki z wizerunkami biblijnych zwierząt, naczynie na etrog oraz znajdująca się na ścianie południowej, kuta w kamieniu tablica fundacyjna o treści:

Mąż, pan Jisrael, syn Josefa błogosławionej pamięci, „przepasał się mocą” (Ps 93,1). Dla chwały świętego, błogosławiony On i ku pamięci swej żony Małki, córki pana Eleazara, niech będą dusze ich zawiązane w woreczku żywych, wybudował, ze środków spadku po niej, tę synagogę – miejsce domu Bożego. Według rachunku „Wróć, Panie, do niezliczonych tysięcy Izraela” (Lb 10,36).^[6].

Otoczenie

Wejście na teren synagogi prowadzi przez bramę z płaskorzeźbą w tympanonie z hebrajskim napisem: „Synagoga Nowa błogosławionej pamięci rabina Remu”. Na murze dziedzińca znajdują się liczne tablice upamiętniające zasłużonych, jak i zabitych podczas II wojny światowej krakowskich Żydów. Zostały one przeniesione po wojnie z innych budynków Krakowa bądź ufundowane przez rodziny poległych. Do synagogi przylega również dom dozorcy i geniza.

Tablica poświęcona ofiarom Holokaustu

(c) I, Sławomir Pastuszka, CC BY-SA 2.5

Tablica poświęcona Chrisowi Schwarzowi

Na jednej ze ścian znajduje się tablica pamiątkowa upamiętniająca pomordowanych podczas Zagłady krakowskich Żydów, ufundowana przez Henry’ego i Lolę Tenenbaum z Nowego Jorku. Treść w języku hebrajskim, polskim i angielskim brzmi:

Pamięci żydowskich męczenników – obywateli Krakowa, którzy zostali zamordowani przez niemieckich nazistów w okrutnych latach 1939–1945. Niech ziemia nigdy nie pokryje ich krwi.

6 lipca 2008 roku obok wyżej wymienionej odsłonięto tablicę pamiątkową poświęconą zmarłemu w 2007 roku Chrisowi Schwarzowi, z treścią w języku polskim, angielskim i hebrajskim:

Przy synagodze mieści się cmentarz Remuh – kirkut, założony w 1533 roku, na którym znajdują się cenne macewy z XVI i XVIII wieku. Na cmentarzu mieści również grób Mojżesza ben Isserlesa, który został pochowany na nim w 1572 roku. Cieszy się on szczególnym szacunkiem.

Galeria

Bibliografia

• AdamA. Dylewski AdamA., Śladami Żydów polskich: przewodnik ilustrowany, Bielsko-Biała: „Pascal”, 2002, ISBN 83-7304-029-3, OCLC 749883286 .
• Eugeniusz Duda, Old Jewish Cemetery and Remuh Synagogue, Kraków, ISBN 83-87842-29-X.
• MichałM. Rożek MichałM., Żydowskie zabytki krakowskiego Kazimierza, MariuszM. Szelerewicz (ilust.), ElżbietaE. Krasodomska (tłum.), Kraków: Oficyna Cracovia, 1990, ISBN 83-85104-01-1, OCLC 838606164 .
• The Remuh Synagogue of Krakow, Poland (Beth Hatefutsoth)

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Synagoga Remu w Krakowie – Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Polsce. remuh.jewish.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-08-31)].
• Synagoga Remu w Krakowie na portalu Wirtualny Sztetl