Synagoga Staromiejska w Rzeszowie

Synagoga Staromiejska w Rzeszowie

Państwo	Polska
Miejscowość	Rzeszów
Adres	ul. Bożnicza 4
Budulec	murowana
Data budowy	1610
Data likwidacji	1941
Tradycja	ortodoksyjna
Obecnie	Archiwum Państwowe, Ośrodek Badań Historii Żydowskiej
Położenie na mapie Rzeszowa Synagoga Staromiejska w Rzeszowie
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Synagoga Staromiejska w Rzeszowie
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Synagoga Staromiejska w Rzeszowie
50°02′17″N 22°00′25″E/50,038000 22,007000

Jedyny zachowany fragment murów obronnych miasta stanowi integralna z budynkiem synagogi baszta

Portal wejściowy

Tablica upamiętniająca zagładę rzeszowskich Żydów w czasie II wojny światowej

Synagoga Staromiejska w Rzeszowie – synagoga znajdująca się w Rzeszowie przy ulicy Bożniczej 4. Jest obecnie jedną z najstarszych zachowanych synagog w województwie podkarpackim. Zwana dawniej Starą Szkołą oraz Małą, ze względu na swój mniejszy rozmiar względem synagogi Nowomiejskiej.

Historia

Synagoga została zbudowana w 1610 roku. W latach 1660 i 1739 synagogę trawiły pożary, po których była gruntownie odbudowywana i restaurowana. W 1842 roku synagoga po raz kolejny spłonęła, po czym została przebudowana, uzyskując dwie przybudówki od strony zachodniej i południowej, z czego do dnia dzisiejszego ocalała jedynie zachodnia.

Już na początku XX wieku synagoga była pod stałą opieką konserwatorską dawnego namiestnictwa austriackiego, a później województwa lwowskiego.

Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali synagogę, a w 1944 roku podpalili ją. Po zakończeniu wojny synagogą interesowało się Muzeum Miasta Rzeszowa, które chciało urządzić we wnętrzach synagogi sale ekspozycyjne jednego z planowanych działów. Ze względu na brak odpowiedzi ze strony Komitetu Żydowskiego w Krakowie zaniechano tych planów.

W zimie z 1946 na 1947 rok przez niezabezpieczone otwory okienne do synagogi włamali się złodzieje, którzy wycięli wiązania dachowe, w wyniku czego dach obwisł. W marcu 1947 roku wichura zawaliła dach i złamała sklepienia, poprzez co synagoga zaczęła powoli popadać w ruinę.

Wobec powolnego niszczenia synagogi ówczesny Zarząd Miejski zaproponował wyburzenie przybudówek i odrestaurowanie hali centralnej z basztą, a wykonanie planowano zlecić Państwowemu Urzędowi Odbudowy, który uzyskałby w ten sposób większą ilość cegły, a w zamian za to nakryłby dachem synagogę, uzupełnił sklepienia i zakupił nowe okna.

W 1949 roku decyzją Wojewody Rzeszowskiego synagoga została przeznaczona dla Związku Polskich Artystów Plastyków, który miał odremontować budynek oraz zabezpieczyć stojącą obok synagogę nowomiejską. W 1951 roku ze względu na brak poczynionych działań w kierunku remontu synagogi, decyzją Wojewódzkiej Rady Narodowej budynek został odebrany związkowi i przekazany na siedzibę Wojewódzkiego Archiwum Państwowego.

W latach 1953-1963 synagoga została ostatecznie gruntownie odrestaurowana. W 1959 roku usunięto ostatnie ślady polichromii. Obecnym właścicielem synagogi jest Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie, a dzierżawcą − archiwum, które nie udostępnia wnętrz zwiedzającym. Przy archiwum mieści się również Ośrodek Badań Historii Żydów, zajmujący się gromadzeniem, zabezpieczaniem, przechowywaniem i opracowywaniem materiałów archiwalnych o tematyce żydowskiej.

Na ścianie znajduje się − poświęcona pomordowanym Żydom podczas Holokaustu − tablica pamiątkowa z wersetem: "Bym mógł dniem i nocą opłakiwać zabitych, córy mojego ludu" (Jer. 8:23).

Architektura

Murowany z kamieni łamanych uzupełnianych cegłą, budynek synagogi wzniesiono na planie kwadratu, w stylu renesansowym. W narożniku północno-zachodnim znajduje się mała, zwieńczona gzymsem baszta, będąca obecnie jedynym śladem po obronnych zabudowaniach miasta. Została ona dobudowana w drugiej połowie XVIII wieku i mieściła również klatkę schodową. W narożach oraz pomiędzy oknami znajdują się szkarpy.

Od strony zachodniej zachowała się, pochodząca z połowy XIX wieku, piętrowa dobudówka, pierwotnie zwieńczona neorenesansową attyką, przekryta stropami Kleina. W jej wnętrzu na parterze mieścił się prostokątny przedsionek, a nad nim na piętrze babiniec. Od strony południowej również znajdowała się piętrowa przybudówka, mieszcząca pierwotnie babiniec oraz klatkę schodową. W latach 50. XX wieku została wyburzona.

W głównej sali modlitewnej na wschodniej ścianie pierwotnie znajdował się bogato zdobiony aron ha-kodesz, a na środku bima, która stała pomiędzy czterema filarami wspierającymi sklepienie sali. Obecnie nic się nie zachowało z pierwotnego wyposażenia synagogi.

• Synagoga jest obiektem, który stanowi wartość zabytkową. Została wpisana do krajowego rejestru zabytków nieruchomych pod numerem 1157 w dniu 25 marca 1987 roku.

Zobacz też

• Synagoga Nowomiejska w Rzeszowie
• Cmentarz żydowski w Rzeszowie

Linki zewnętrzne

• Synagoga Staromiejska w Rzeszowie na portalu Wirtualny Sztetl

Bibliografia

• Kazimierz Urban, Zabytkowe synagogi rzeszowskie, [w:] tegoż, Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944-1966, Kraków 2006, ISBN 83-60490-16-3.