Synagoga Wielka w Katowicach

Synagoga Wielka w Katowicach

Synagoga na pocztówce z początku XX wieku
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miejscowość	Katowice
Budulec	murowana
Architekt	Max i Hugo Grünfeld
Data budowy	1896–1900
Data likwidacji	8 września 1939
Data zburzenia	wrzesień 1939–luty 1940
Tradycja	judaizm reformowany
Położenie na mapie Katowic Synagoga Wielka
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Synagoga Wielka
Położenie na mapie województwa śląskiego Synagoga Wielka
50°15′40,6372″N 19°01′09,1034″E/50,261288 19,019195

Synagoga Wielka w Katowicach (niem. Große Synagoge) – największa przedwojenna synagoga w Katowicach, znajdująca się przy ul. Adama Mickiewicza, w dzielnicy Kattowitz-Mitte (dzisiejsze Śródmieście). Była jednym z najbardziej charakterystycznych budynków miasta.

Uroczyście otwarta 12 października 1900 w święto Rosz ha-Szana. Została spalona 8 września 1939 w czasie II wojny światowej, a następnie rozebrana pomiędzy wrześniem 1939 a lutym 1940. W jej miejscu utworzono plac Synagogi oraz postawiono pamiątkową tablicą.

Architektura

Menora z XIX wieku z katowickiej Synagogi Wielkiej, eksponowana w ratuszu w Los Angeles

Synagoga na pocztówce z początku XX wieku

Informacja o budynku na wystawie czasowej w Muzeum Historii Katowic

Murowany gmach synagogi wzniesiono na planie lekko zmodyfikowanego prostokąta, w stylu łączonego neogotyku, neorenesansu, eklektyzmu i stylu neomauretańskiego. Architekt podczas projektowania synagogi najprawdopodobniej inspirował się głównie niemieckimi synagogami reformowanymi, m.in. Nową Synagogą w Berlinie czy synagogą w Bochum(niem.). Wysokość obiektu wynosiła 80 metrów^[1].

Najbardziej charakterystycznym elementem synagogi była wielka kopuła o żebrowej konstrukcji, znajdująca się bezpośrednio nad główną salą modlitewną. Na jej szczycie umieszczona była latarnia. Kolejnym efektownym elementem były późnogotyckie ogromne okna ozdobione koronkowymi maswerkami oraz naczółki zwieńczone strzelistymi wieżyczkami.

Wewnątrz przed główną salą znajdował się prostokątny przedsionek, w którym mieściły się również szatnie, pokój zaślubin oraz kancelaria. Skrzydła przedsionku zwieńczone były kopułkami. Główna sala modlitewna mogła pomieścić około 1120 osób, po 670 dla mężczyzn i 450 dla kobiet^[2].

Na tyłach zlokalizowane były: budynek administracji gminy żydowskiej (obecnie przychodnia zdrowia), mykwa, rytualna rzeźnia drobiu oraz piekarnia macy^[1].

Historia

Pomnik na placu Synagogi

Koncepcje budowy nowej większej synagogi narodziły się w 1890^[3] i wtedy to również wystosowano petycję podpisaną przez 175 osób z prośbą o zezwolenie na budowę nowej, większej synagogi. Głównymi powodami budowy była zbyt mała pojemność starej synagogi oraz zbyt wielkie różnice między Żydami konserwatywnymi, którzy uczęszczali do starej synagogi a Żydami reformowanymi, zwolennikami asymilacji kulturowej. Po kilku miesiącach otrzymano pozytywną odpowiedź od władz miejskich, ze zgodą na budowę synagogi.

Wkrótce inicjatorzy budowy zakupili od władz miejskich, z własnych funduszy za sumę 6000 marek, plac przy ówczesnej August-Schneiderstraße – obecnie ulicy Adama Mickiewicza. Działka o powierzchni 4400 m² była tak wystarczająco duża że postanowiono również na niej wybudować mykwę, szechitę oraz piekarnię macy. Etapem rozpoczynającym budowę synagogi w 1896 było położenie kamienia węgielnego, przez ówczesnego rabina katowickiego Salomona Wienera. Projekt synagogi wykonali katowiccy architekci Max i Hugo Grünfeld, synowie Ignatza Grünfelda – architekta i budowniczego starej synagogi^[1]. Prace budowlane zakończono w 1900, które kosztowały ponad 500 tysięcy marek.

Uroczyste otwarcie synagogi nastąpiło w święto Rosz ha-Szana, w środę 12 października 1900. W 1901 w synagodze odbył się Światowy Kongres Syjonistyczny.

Przed I wojną światową, pomiędzy skrzyżowaniem Meisterstraße (obecnie ul. Chopina), August-Schneiderstraße (obecnie ul. Mickiewicza) i Teichstraße (obecnie ul. Stawowa), a Kurfürstenstraße (obecnie ul. ks. Skargi), przy Synagodze Wielkiej istniał Tiele-Winckler Platz (pol. plac Tiele-Wincklerów)^[4][5].

W pobliżu synagogi wzniesiono w latach 1937–1938 pięciopiętrowy budynek, w którym mieścił się dom modlitwy oraz siedziba instytucji gminnych.

Synagoga przetrwała niespełna cztery dekady – 8 września 1939 ok. godziny 19:00 została podpalona z dwóch wozów pancernych przez Niemców, którzy 6 dni wcześniej wkroczyli do Katowic^[6][7]. Kiedy ruiny dogasły, przekopano piwnice w poszukiwaniu kosztowności, ale nie znaleziono nic oprócz niedopalonych zwojów Tory^[8]. 20 września 1939 Gmina Synagogalna otrzymała pismo od Niemieckiej Policji Budowlanej nakazujące rozebranie pozostałych ruin synagogi na własny koszt. Natomiast 23 lutego 1940, Policja Budowlana złożyła wniosek do Urzędu Pomiaru o wykreślenie z miejskiego planu rzutu Synagogi. Z kolei w części niezniszczonych budynków gminy ulokowano siedzibę Gestapo.

Po wojnie ocalałe budynki administracji zaadaptowano na przychodnię. Żydzi, którzy powrócili do Katowic mieli w planach odbudowę synagogi, lecz władze miejskie i sytuacja polityczna nie pozwoliły na odbudowę.

W miejscu gdzie stała synagoga znajduje się plac Synagogi z targowiskiem. W lipcu 1988 wystawiono pomnik z treścią w językach polskim i hebrajskim:

Odbudowa

W czerwcu 2006, fundacja Or Chaim poinformowała o planach odbudowy synagogi. Początkowo planuje się odkupienie placu targowego od prywatnego właściciela. Według planów organizatorów, synagoga miałaby być odbudowana dokładnie taką, jaka była jeszcze na początku 1939^[9].

Synagoga miałaby służyć celom sakralnym, ale również jako ozdoba miasta i miejsce pojednania chrześcijańsko-żydowskiego. Jak podawał Jarosław Banyś – prezes fundacji, synagoga mogłaby powstać za około 10 lat.

W 2019 właściciel terenu, na którym znajdowała się synagoga, poinformował, że zamierza odbudować obiekt^[10].

Przypisy

Bibliografia

• Jerzy Moskal: ... Bogucice, Załęże et nova villa Katowice − Rozwój w czasie i przestrzeni. Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 1993, s. 34. ISBN 83-85831-35-5.
• J. Cohn, Geschichte der Synagogen-Gemeinde Kattowitz O.-S. Festgabe anlässlich der Einweihung der neuen Synagoge am 12. Sept 1900. Kattowitz 1900.
• Sztuka Górnego Śląska od średniowiecza do końca XX wieku, red. Ewa Chojecka, wydawca: Muzeum Śląskie, Katowice 2004, ISBN 83-87455-77-6, s. 253.
• Joanna Starnawska: Dzieje Katowic (1299−1945). Katowice: Muzeum Historii Katowic, 1990, s. 54.
• Żydowskie Katowice nadal istnieją. www.katowice.gazeta.pl. [dostęp 2011-06-08]. (pol.).

Linki zewnętrzne

• Synagoga Wielka w Katowicach na portalu Wirtualny Sztetl
• Synagoga Wielka w Katowicach na portalu Fotopolska