Synagoga w Kędzierzynie-Koźlu

Synagoga w Kędzierzynie-Koźlu
Ilustracja
Zdjęcie synagogi w Koźlu z 1920
Państwo

 Polska

Województwo

 opolskie

Miejscowość

Kędzierzyn-Koźle

Adres

(ul. 24 Kwietnia)

Budulec

murowana

Data budowy

1877–1886

Data zburzenia

9 listopada 1938

Tradycja

reformowana[1]

Obecnie

nieistniejąca

Położenie na mapie Kędzierzyna-Koźla
Mapa konturowa Kędzierzyna-Koźla, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Synagoga w Kędzierzynie-Koźlu”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa opolskiego
Mapa konturowa województwa opolskiego, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Synagoga w Kędzierzynie-Koźlu”
Położenie na mapie powiatu kędzierzyńsko-kozielskiego
Mapa konturowa powiatu kędzierzyńsko-kozielskiego, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Synagoga w Kędzierzynie-Koźlu”
Ziemia50°19′55,1″N 18°09′00,1″E/50,331972 18,150028

Synagoga w Kędzierzynie-Koźlu – nieistniejąca synagoga, która znajdowała się w Koźlu, późniejszym Kędzierzynie-Koźlu, przy ulicy 24 Kwietnia (dawniej plac Raciborski, niem. Ratiborer Platz, później Reinschdorferstraße)[2][3].

Historia

Pierwsza wzmianka na temat obecności Żydów w Koźlu pochodzi z roku 1373[4][5]. W czerwcu 1796 przywódcy ówczesnej wspólnoty: Meyer Walentin Friedländer, Izaak Itzinger i Simon Jakub Kauffmann zakupili od spadkobierców Barucha Steinfeidschena budynek, będący pierwszym w Koźlu domem modlitwy gminy żydowskiej[6][5]. Później w XIX wieku na skutek powiększenia się wspólnoty żydowskiej na obszarze dzisiejszego Koźla i jej oficjalnego powołania 20 sierpnia 1820[a][8] zaistniała potrzeba znalezienia obszerniejszego miejsca na synagogę.

Następnie 21 marca 1825 zakupiono od aptekarza Schliwy dwupiętrowy budynek przy ulicy Sienkiewicza (dawnej ul. Słodowej 28, niem. Malzestraße 28), gdzie na parterze urządzono dawną synagogę, a Hirsch Löbel Silberfeld[8] przewodniczył sprawowanym w niej modlitwom[5]. Dalszy szybki wzrost ludności żydowskiej w Koźlu sprawił, że dawna synagoga zaczęła być za mała na pomieszczenie w niej wszystkich modlących się, dlatego we wrześniu 1877[9] podjęto decyzję o budowie nowej, większej synagogi[5][3]. Pierwotnie brano pod uwagę plac wewnątrz bastionu odrzańskiego nieopodal pomnika gen. Dawida Neumanna, ale potem zmieniono lokalizację[6]. Prace przygotowawcze rozpoczęto 19 maja 1882, a pozwolenie na budowę kozielska gmina żydowska otrzymała w marcu 1883[10]. 5 lipca 1883 położono kamień węgielny[11], a wykonanie prac murarskich zlecono mistrzowi murarskiemu Schwartzerowi[9]. Synagoga została zbudowana w latach 1877–1886, dzięki hojnym ofiarom m.in. członka wspólnoty Fedora Ringa, członka magistratu i założyciela Fundacji dobroczynnej[b][12]. Koszt budowy synagogi wraz z sąsiednim domem dla rabina oszacowano na 52 000 złotych marek[11]. Na działce obok synagogi, po lewej jej stronie znajdował się kahał (dom rabina) (budynek w którym obecnie mieści się dyrekcja samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej), a po prawej jej stronie niewielki cmentarz, który z czasem został zlikwidowany[10].

Jej uroczyste otwarcie nastąpiło 10 września 1886[c], w którym uczestniczyli: m.in. starosta kozielski, rabin z Bytomia dr Ferdinand Rosenthal[13][3] oraz rabin kozielski Arnold Krolik[d][14]. Augustin Weltzel tak opisał tą uroczystość[12]:

Ze starej synagogi, gdzie urzędnik kulturalny, nauczyciel Krolik, pożegnał się w ciepłych słowach, pochód ruszył przez Rynek i dalej ulicą Raciborską w kierunku nowego gmachu. Na czele kroczyła młodzież szkolna, za nimi urzędnicy kulturalni ze zwojami Tory i zespół muzyczny, do którego dołączyli członkowie gminy i goście honorowi. Uroczystości uświetnił występ chóru z Gliwic. Drzwi zostały otwarte przez starostę powiatowego, a bytomski rabin dr Ferdinand Rosenthal wygłosił przemowę, która została także wydrukowana. Poczęstunek został przygotowany na godzinę piątą w Domu Niemieckim. Okrągłe kopuły synagogi sprawiają, że z zewnątrz prezentuje się ona wspaniale. Równie imponująco przedstawia się jej wnętrze, zwłaszcza wieczorną porą, gdy włączone jest jasne oświetlenie gazowe.

Nabożeństwa w niej odbywały się zasadniczo w piątek o godzinie 16:00 oraz w sobotę o 9:30[11]. Podczas nocy kryształowej, 9 listopada 1938 roku bojówki Sturmabteilung zniszczyły synagogę, rzucając do jej wnętrza granaty, które spowodowały pożar[5]. Następnie ją rozebrano. Po zakończeniu II wojny światowej na miejscu synagogi wzniesiono u schyłku lat 60. XX wieku przychodnię zdrowia[5].

12 listopada 2019 dzięki staraniom Stowarzyszenia Blechhammer–1944 i młodzieży ze szkolnego koła Amnesty International z miejscowego I Liceum Ogólnokształcącego została odsłonięta w pobliżu, gdzie stała synagoga czterojęzyczna, tymczasowa tablica pamiątkowa[15], informująca o tragedii kozielskich Żydów[e] oraz synagogi[16].

Architektura

Murowany budynek synagogi wzniesiono na planie prostokąta w stylu neoromańskim[3]. Uchodziła za jeden z najbardziej charakterystycznych i oryginalnych budynków w mieście. Jej najbardziej charakterystycznym elementem była wielka, miedziana kopuła (zakończona złotą Gwiazdą Dawida), znajdująca się na ośmiobocznej wieży, w której na każdej ściance znajdowały się stylizowane, półokrągłe zakończone okna[3]. Wchodząc do synagogi przez główne drzwi, przechodziło się przez trójkątny portal, zwieńczony tablicami Dekalogu, z umieszczonym pozłacanym, hebr. napisem[17]: זֶה־הַשַּׁעַר לַיהוָה (pol. Oto jest brama Pana) (Ps 118, 20), tworzącym chronogram[14].

Uwagi

  1. ↑ Główną rolę w oficjalnym założeniu gminy żydowskiej w Koźlu mieli: Meyer Walentin Friedländer, Josef Proskauer, Ludwig Steinitz, Jakob Haberkorn, Samuel Fränkel, Jacob Perls, Hirsch Löbel Silberfeld, Samuel Königsberger, Simon i Elias Juliusburger, M. Birkenfeld, Mendel Nicolaier, Nathan Gutmann, Martin Eliason, Rathmann, S. Plessner i Simon Jakub Kauffmann[7].
  2. ↑ Budowę synagogi sfinansowali m.in.: bracia Nikolaier z Nysy (1000 złotych marek), właściciel dużego majątku z Większyc dr Max Heimann (3000 złotych marek), przedsiębiorca Fedor Ring (3000 złotych marek) oraz właściciel gorzelni i piwiarni Moritz Urbach[11].
  3. ↑ Podawana jest również data 10 września 1884[10][9].
  4. ↑ Arnold Krolik urodził się w 1833 w Krępie (wówczas niem. Krempen), niedaleko Poznania. Studia rozpoczął już w wieku 14 lat. Później pracował w Strzelcach Opolskich (wówczas niem. Gross Strechlitz) na etacie nauczyciela, a potem jako rabin w tamtejszej synagodze, skąd trafił do Koźla[11].
  5. ↑ W czerwcu 1942 hitlerowcy wywieźli prawie wszystkich Żydów z Koźla do pobliskich Gliwic, skąd transportem kolejowym razem z gliwickimi Żydami zostali wywiezieni do obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz-Birkenau[5].

Przypisy

  1. ↑ Borkowski, Kirmiel i Włodarczyk 2008 ↓, s. 119.
  2. ↑ Synagoga (nieistniejąca) (mapa) 1:1500. pl.mapy.cz. [dostęp 2017-06-15].
  3. ↑ a b c d e Synagoga w Kędzierzynie-Koźlu (ul. 24 Kwietnia). [w:] Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN [on-line]. sztetl.org.pl. [dostęp 2016-12-23].
  4. ↑ Weltzel 1866 ↓, s. 78.
  5. ↑ a b c d e f g Historia społeczności. [w:] Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN [on-line]. sztetl.org.pl. [dostęp 2021-01-31].
  6. ↑ a b Zyta Zarzycka: Historia kozielskich świątyń. Synagoga. k-k.pl. [dostęp 2017-06-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-06-05)].
  7. ↑ Gröger 2004 ↓, s. 91.
  8. ↑ a b Weltzel 1866 ↓, s. 307.
  9. ↑ a b c Gröger 2004 ↓, s. 92.
  10. ↑ a b c Arkadiusz Kałużyński: Kozielska synagoga. [w:] Kozielskie Stowarzyszenie Miłośników Historii i Archeologii „Explorator” [on-line]. explorator.com.pl, 2016-10-12. [dostęp 2021-02-01].
  11. ↑ a b c d e Tomasz Kapica: Żydom w Koźlu łatwo nigdy nie było. nto.pl, 2014-12-08. [dostęp 2015-02-14].
  12. ↑ a b Gröger 2004 ↓, s. 93.
  13. ↑ Isidore Singer, Frederick T. Haneman: ROSENTHAL, FERDINAND. jewishencyclopedia.com. [dostęp 2017-10-09]. (ang.).
  14. ↑ a b Weltzel 1866 ↓, s. 543.
  15. ↑ UCHWAŁA NR XIII/142/19 RADY MIASTA KĘDZIERZYN-KOŹLE z dnia 26 września 2019 r. w sprawie wzniesienia pomnika upamiętniającego społeczność kozielskich Żydów. (PDF). [w:] Dziennik Urzędowy Województwa Opolskiego [on-line]. duwo.opole.uw.gov.pl. [dostęp 2021-02-24].
  16. ↑ W Koźlu upamiętniono przedwojennych żydowskich mieszkańców oraz spaloną synagogę. ZDJĘCIA. kk24.pl, 2019-11-12. [dostęp 2020-10-24].
  17. ↑ Tanach – Biblia Hebrajska. tanach.leszek-kwiatkowski.eu. [dostęp 2015-02-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-12-29)].

Bibliografia

  • Maciej Borkowski, Andrzej Kirmiel, Tamara Włodarczyk: Śladami Żydów: Dolny Śląsk, Opolszczyzna, Ziemia Lubuska. Warszawa: Muzeum Historii Żydów Polskich, 2008. ISBN 978-83-928380-0-5. OCLC 750758761.
  • Josef Gröger: Kościoły, klasztory i kaplice na terenie miasta i dawnej twierdzy Koźle: studium historyczne. Heilbad Heiligenstadt: 2004. ISBN 3-935330-15-4. OCLC 749650067.
  • Augustin Weltzel: Geschichte der Stadt, Herrschaft und Festung Cosel. Berlin: 1866. OCLC 162401797. (niem.).

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Kędzierzyn-Koźle location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Location map of Kędzierzyn-Koźle, Poland
Ta mapa of Kędzierzyn-Koźle została utworzona dzięki danym z projektu OpenStreetMap, zbieranym przez społeczność. Mapa ta może być niekompletna i zawierać błędy. Niewskazane jest poleganie wyłącznie na niej w nawigacji.
Opole Voivodeship location map.svg
Autor: Tymek1988, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Opole Voivodeship, Poland. Geographic limits of the map:
  • N: 51.2778 N
  • S: 49.942 N
  • W: 16.8461 E
  • E: 18.8073 E
Kędzierzyn-Koźle County location map02.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Kędzierzyn-Koźle County with urbanized area highlighted. Geographic limits of the map:
  • N: 50.43 N
  • S: 50.15 N
  • W: 17.88 E
  • E: 18.45 E
Legenda zabytek judaizmu.svg
Symbol zabytku judaizmu do legendy mapy
SynagogaKozle.JPG
Zdjęcie synagogi w Koźlu z 1920 r.
P judaism.svg
(c) Chris-martin, CC-BY-SA-3.0
Wikimedia portal icon: Judaism