System Palladiusza
System Palladiusza (ros. транскрипционная система Палладия) lub rosyjska transkrypcja sinologiczna – transkrypcja języka chińskiego za pomocą cyrylicy, używana w Rosji. W drugiej połowie XIX wieku podwaliny pod nią położył archimandryta Palladiusz (Piotr Kafarow, 1817–1878), członek rosyjskiej misji w Pekinie i rosyjski sinolog, a także autor nieukończonego słownika chińsko-rosyjskiego, który ostatecznie ukazał się w 1889 roku. Rosyjska transkrypcja nosi jego imię. Oparta jest na niej także rosyjska transkrypcja języków koreańskiego i japońskiego.
Opis transkrypcji Palladiusza, wraz z porównaniem z innymi narodowymi transkrypcjami języka chińskiego (angielskimi, francuskimi, niemieckimi, polskimi), można znaleźć w artykule Witolda Jabłońskiego o transkrypcjach języka chińskiego w Roczniku Orientalistycznym z 1934 roku. Jest tam porównanie z ujednoliconą transkrypcją polską (wówczas przedstawioną jako projekt, ale następnie przyjętej przez Polską Akademię Umiejętności i obowiązującą w polskiej sinologii do końca lat 90., tu dalej w skrócie: PAU).
Zmodyfikowaną, zaadaptowaną (powierzchownie) transkrypcję Palladiusza stosuje się także w piśmiennictwie ukraińskojęzycznym – po mechanicznej zamianie rosyjskiego и na і, ы na и, е na є, э na е oraz ё na ьо.
Przekład z pinyinu na system rosyjski Palladiusza
| A | |||
|---|---|---|---|
| a — а | ai — ай | an — ань | ang — ан |
| ao — ао | |||
| B | |||
| ba — ба | bai — бай | ban — бань | bang — бан |
| bao — бао | bei — бэй | ben — бэнь | beng — бэн |
| bi — би | bian — бянь | biao — бяо | bie — бе |
| bin — бинь | bing — бин | bo — бо | bu — бу |
| C | |||
| ca — ца | cai — цай | can — цань | cang — цан |
| cao — цао | ce — цэ | cen — цэнь | ceng — цэн |
| ci — цы | cong — цун | cou — цоу | cu — цу |
| cuan — цуань | cui — цуй | cun — цунь | cuo — цо |
| CH | |||
| cha — ча | chai — чай | chan — чань | chang — чан |
| chao — чао | che — чэ | chen — чэнь | cheng — чэн |
| chi — чи | chong — чун | chou — чоу | chu — чу |
| chuai — чуай | chuan — чуань | chuang — чуан | chui — чуй |
| chun — чунь | chuo — чуо | ||
| D | |||
| da — да | dai — дай | dan — дань | dang — дан |
| dao — дао | de — дэ, ды[1] | dei — дэй | deng — дэн |
| di — ди | dia — дя | dian — дянь | diao — дяо |
| die — де | ding — дин | diu — дю | dong — дун |
| dou — доу | du — ду | duan — дуань | dui — дуй |
| dun — дунь | duo — дуо | ||
| E | |||
| e — э | ei — эй | en — энь | eng — эн |
| er — эр | |||
| F | |||
| fa — фа | fan — фань | fang — фан | fei — фэй |
| fen — фэнь, фынь | feng — фэн, фын | fo — фо | fou — фоу |
| fu — фу | |||
| G | |||
| ga — га | gai — гай | gan — гань | gang — ган |
| gao — гао | ge — гэ | gei — гэй | gen — гэнь |
| geng — гэн | gong — гун | gou — гоу | gu — гу |
| gua — гуа | guai — гуай | guan — гуань | guang — гуан |
| gui — гуй | gun — гунь | guo — го | |
| H | |||
| ha — ха | hai — хай | han — хань | hang — хан |
| hao — хао | he — хэ | hei — хэй | hen — хэнь |
| heng — хэн | [hm — хм] | [hng — хнг] | hong — хун |
| hou — хоу | hu — ху | hua — хуа | huai — хуай |
| huan — хуань | huang — хуан | hui — хой, хуэй, хуй[2] | hun — хунь |
| huo — хо | |||
| J | |||
| ji — цзи | jia — цзя | jian — цзянь | jiang — цзян |
| jiao — цзяо | jie — цзе | jin — цзинь | jing — цзин |
| jiong — цзюн | jiu — цзю | ju — цзюй | juan — цзюань |
| jue — цзюе | jun — цзюнь | ||
| K | |||
| ka — ка | kai — кай | kan — кань | kang — кан |
| kao — као | ke — кэ | ken — кэнь | keng — кэн |
| kong — кун | kou — коу | ku — ку | kua — куа |
| kuai — куай | kuan — куань | kuang — куан | kui — куй |
| kun — кунь | kuo — ко | ||
| L | |||
| la — ла | lai — лай | lan — лань | lang — лан |
| lao — лао | le — лэ, лы[1] | lei — лэй | leng — лен |
| li — ли | lia — ля | lian — лянь | liang — лян |
| liao — ляо | lie — ле | lin — линь | ling — лин |
| liu — лю | long — лун | lou — лоу | lu — лу |
| lü — люй | luan — луань | lüe — люэ | lun — лунь |
| luo — ло | |||
| M | |||
| m — м | ma — ма | mai — май | man — мань |
| mang — ман | mao — мао | me — мэ | mei — мэй |
| men — мэнь, мынь | meng — мэн, мын | mi — ми | mian — мянь |
| miao — мяо | mie — ме | min — минь | ming — мин |
| miu — мю | [mm — мм] | mo — мо | mou — моу |
| mu — му | |||
| N | |||
| n — н | na — на | nai — най | nan — нань |
| nang — нан | nao — нао | ne — нэ, ны[1] | nei — нэй |
| nen — нэнь | neng — нэн | [ng — нг] | ni — ни |
| nin — нинь | ning — нин | niu — ню | nong — нун |
| nu — ну | nü — нюй | nuan — нуань | nüe — нюэ |
| nuo — но | |||
| O | |||
| o — о | ou — оу | ||
| P | |||
| pa — па | pai — пай | pan — пань | pang — пан |
| pao — пао | pei — пэй | pen — пэнь | peng — пэн |
| pi — пи | pian — пянь | piao — пяо | pie — пе |
| pin — пинь | ping — пин | po — по | pou — поу |
| pu — пу | |||
| Q | |||
| qi — ци | qia — ця | qian — цянь | qiang — цян |
| qiao — цяо | qie — це | qin — цинь | qing — цин |
| qiong — цюн | qiu — цю | qu — цюй | quan — цюань |
| que — цюэ | qun — цюнь | ||
| R | |||
| ran — жань | rang — жан | rao — жао | re — жэ |
| ren — жэнь | reng — жэн | ri — жи | rong — жун |
| rou — жоу | ru — жу | ruan — жуань | rui — жуй |
| run — жунь | ruo — жо | ||
| S | |||
| sa — са | sai — сай | san — сань | sang — сан |
| sao — сао | se — сэ | sen — сэнь | seng — сэн |
| si — сы | song — сун | sou — соу | su — су |
| suan — суань | sui — суй | sun — сунь | suo — суо |
| SH | |||
| sha — ша | shai — шай | shan — шань | shang — шан |
| shao — шао | she — шэ | shei — шэй | shen — шэнь |
| sheng — шэн | shi — ши | shou — шоу | shu — шу |
| shua — шуа | shuai — шуай | shuan — шуань | shuang — шуан |
| shui — шуй | shun — шунь | shuo — шуо | |
| T | |||
| ta — та | tai — тай | tan — тань | tang — тан |
| tao — тао | te — тэ | ten — тэнь | teng — тэн |
| ti — ти | tia — тя | tian — тянь | tiang — тян |
| tiao — тяо | tie — те | ting — тин | tiu — тю |
| tong — тун | tou — тоу | tu — ту | tuan — туань |
| tui — туй | tun — тунь | tuo — туо | |
| W | |||
| wa — ва | wai — вай | wan — вань | wang — ван |
| wei — вэй | wen — вэнь | weng — вэн | wo — во |
| wu — у | |||
| X | |||
| xi — си | xia — ся | xian — сянь | xiang — сян |
| xiao — сяо | xie — се | xin — синь | xing — син |
| xiong — сюн | xiu — сю | xu — сюй | xuan — сюань |
| xue — сюэ | xun — сюнь | ||
| Y | |||
| ya — я | yan — янь | yang — ян | yao — яо |
| ye — е | yi — и | yin — инь | ying — ин |
| [yo – ё] | yong — юн | you — ю | yu — юй |
| yuan — юань | yue — юэ | yun — юнь | |
| Z | |||
| za — цза | zai — цзай | zan — цзань | zang — цзан |
| zao — цзао | ze — цзэ | zei — цзэй | zen — цзэнь |
| zeng — цзэн | zi — цзы | zong — цзун | zou — цзоу |
| zu — цзу | zuan — цзуань | zui — цзуй | zun — цзунь |
| zuo — цзо | |||
| ZH | |||
| zha — чжа | zhai — чжай | zhan — чжань | zhang — чжан |
| zhao — чжао | zhe — чжэ | zhei — чжэй | zhen — чжэнь |
| zheng — чжэн | zhi — чжи | zhong — чжун | zhou — чжоу |
| zhu — чжу | zhua — чжуа | zhuai — чжуай | zhuan — чжуань |
| zhuang — чжуан | zhui — чжуй | zhun — чжунь | zhuo — чжо |
Palladyzmy, czyli niepoprawne sinicyzmy w tekstach polskich
Z języka rosyjskiego, poprzez transkrypcję o. Palladiusza, trafiła do języka polskiego seria błędnych sinicyzmów (niezgodnych z rzeczywistą fonetyką języka chińskiego), m.in. żeńszeń (zamiast poprawniejszego: żenszen, pinyin: renshen), Tiańszań (wyparte dziś przez poprawne Tienszan, pinyin: Tian Shan), hunwejbini (zamiast poprawniejszego: hungwejpingowie, pinyin hongweibing), chunchuz, czy nawet koreańskie Phenian (zamiast poprawnego: Pjongjang, czytane: "pchiong-jang" – NB. czytanie: "fenian" jest podwójnym błędem – interpretowania że ph należy czytać jak francuskie "ph", tymczasem język koreański w ogóle nie posiada dźwięku f).
Na przełomie XIX i XX wieku korzystanie z niej było popularne wśród polskich autorów piszących o Chinach, którzy wiedzę często czerpali z drugiej ręki z rosyjskich źródeł. Na przykład częściowo na niej oparty jest zapis terminologii chińskiej (nazw własnych) w powieści przygodowej o Chinach Wacława Sieroszewskiego pt. "Zamorski diabeł (Jan-Gui-Tzy)". Także imiona chińskie w pracach o kulturze i filozofii Wschodu Stanisława Jedynaka – oparte w całości na literaturze rosyjskojęzycznej – są naszpikowane "palladyzmami", czyli takimi błędnymi spolszczeniami za pośrednictwem rosyjskiego. Palladyzmy mają się dobrze także w literaturze przełomu XX i XXI wieku, por. np. Konrad T. Lewandowski, Zderzenie z legendą, "Fantastyka – wydanie specjalne", nr 3 (20) 2008, s. 35-45.
Każdy system transkrypcji jakiegoś języka źródłowego (A) na jakiś język docelowy (B) jest systemem zamkniętym i specyficznym i nie da się go łatwo "przełożyć" na język trzeci (C) z użyciem normalnego systemu transkrypcji języka B na język C. Konwencje systemu transkrypcji często – aby oddać dźwięki niewystępujące w języku docelowym – są niezgodne z normalną ortografią języka docelowego lub przynajmniej wykorzystują zestawienia liter normalnie w języku B niewystępujące. Interpretowanie transkrypcji Palladiusza jak normalnej ortografii rosyjskiej i stosowanie do niej zwykłych zasad transkrypcji czy transliteracji języka rosyjskiego na język polski – jest wielkim nieporozumieniem; przy czym należy zwrócić uwagę, że jeszcze większe przekłamania mogą wystąpić w przypadku kalkowania zachodnich transliteracji z uwagi na większe różnice w brzmieniu pomiędzy językami francuskim czy angielskim i polskim.
System Palladiusza posiada wiele specyficznych konwencji, niezgodnych z normalną ortografią rosyjską (np. чж, цз, юй). Dodatkowo jedna z nich została zlikwidowana wskutek reformy ortografii rosyjskiej z 1918, poprzez likwidację pisania tzw. twardego znaku -ъ kończącego słowa, wprowadzając w ten sposób ułomność (asymetrię) do oryginalnej koncepcji Palladiusza. Chodzi o różnicowanie chińskiego -ng i -n przy pomocy odpowiednio rosyjskiego -нъ i -нь (język rosyjski nie zna dźwięku [ng]) – co dziś jest oddawane przez -н i -нь.
Poprawne polskie sinicyzmy (zapożyczenia z języka chińskiego w języku polskim) powinny być jakimś kompromisem między fonetyką chińską a fonetyką polską, bez interwencji języka pośredniczącego. "Palladyzmy" (podobnie jak "wade-giles-izmy") tego kryterium nie spełniają.
Typowe palladyzmy
Typowe skutki błędnej interpretacji transkrypcji Palladiusza to:
- używanie spółgłosek dźwięcznych na chińskie nieprzydechowe a bezdźwięcznych na chińskie przydechowe (np. stosowanie b i p zamiast odpowiednio p i p’, stosowanych w transkrypcjach polskiej, angielskiej czy francuskiej) – można to dzisiaj – w kontekście coraz powszechniejszego stosowania transkrypcji pinyin uznać za poprawne;
- używanie nieznanego językowi chińskiemu dźwięku [ń] w wygłosie (zamiast poprawnego n; u Palladiusza -нь) i w zamian stosowanie n zamiast ng w wygłosie (u Palladiusza oryginalne -нъ, współczesne -н)
- pisanie ch zamiast h w nagłosie;
- interpretowanie л jak polskiego ł (teatralnego lub kresowego), zaś л przed я, ю, е czy ё – jak l (rozróżnienie nieznane językowi chińskiemu), czyli pisanie łao w miejsce Palladiusza лао zamiast poprawnego lao, oraz pisanie lao w miejsce Palladiusza ляо, zamiast poprawnego liao;
- pisanie -y w miejsce -i po spalatalizowanej spółgłosce c’ (pinyin: q, PAU: ts’ lub k’ [zależnie od etymologii]) – wskutek interpretowania litery и po ц jako odpowiadającej polskiej głosce y, zgodnie z normalną wymową (i ortografią) rosyjską, nie zauważając, że u Palladiusza – wbrew ortografii rosyjskiej – występuje też kombinacja цы;
- pisanie je/ie w miejsce jo/io (wskutek zapisywania oryginalnego ё Palladiusza jak е, czyli opuszczając dwie kropki, zgodnie z normalną, codzienną praktyką języka rosyjskiego – przykładem palladyzm: Phenian);
- pisanie sylab ly (lub ły), dy i ny zamiast poprawnych le, de i ne w sytuacjach sylab nieakcentowanych, beztonowych (u Palladiusza odpowiednio: лы, дыi ны);
- używanie zbitki czż (ros. чж), zamiast poprawniejszego cz lub dż (PAU: cz, pinyin: zh);
- używanie zbitki cz (c+z; ros. цз; skutkującej interpretowaniem tego przez czytelnika jako polskie cz [č] !), zamiast poprawniejszego c lub dz (PAU: ts, pinyin: z), względnie zamiast poprawniejszego ć lub dź (PAU: ts lub k przed -i lub -ü, pinyin: j);
- stosowanie -j- w środku wyrazu, zamiast zmiękczającego -i- przed samogłoską, jako interpretacja rosyjskich samogłosek prejotowanych, np. Palladiusza сяо pisane po polsku sjao zamiast siau (PAU: siao lub hiao [zależnie od etymologii]; pinyin: xiao);
- pisownia hoj lub choj zamiast poprawniejszego chuj (PAU: huei; pinyin: hui) [w tym wypadku zarówno хой Palladiusza jak i huei PAU służą unikania skojarzeń z wulgaryzmem];
- pisanie juj zamiast jü, -ju zamiast -ü (u Palladiusza: -юй, pinyin -ü lub -u zależnie od kontekstu);
- niepisanie nagłosowej spółgłoski w (ang. w = pol. ł potoczne) przed u (u Palladiusza у, pinyin i PAU: "wu").
Przypisy
- ↑ a b c W sylabach nieakcentowanych, beztonowych.
- ↑ Dwie pierwsze wersje eufemistyczne, gdyż trzecia (prawidłowa) jest w języku rosyjskim wulgaryzmem. Z podobnych względów w polskiej transkrypcji PAU używa się wariantu huei.
Bibliografia
- Witold Jabłoński, Polska transkrypcja pisma chińskiego, „Rocznik Orientalistyczny” X (1934), s. 81–121.
- Klaus Kaden, Die wichtigsten Transkriptionssysteme für die chinesische Sprache, VEB Enzykopädie Verlag, Leipzig 1975, 1983.
- Mieczysław Jerzy Künstler, Uwagi tłumacza do przekładu, [w:] Stephan Schumacher, Gert Woerner (red.), Encyklopedia mądrości Wschodu: buddyzm, hinduizm, taoizm, zen, Warszawski Dom Wydawniczy, Warszawa 1997, s. VIII–XI.
| Główne |
|
|---|---|
| Pomniejsze |
|
