System emerytalny w Polsce

System emerytalny w Polsce – w polskim systemie emerytalnym emerytura wypłacana jest z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Emerytura przyznawana jest na wniosek lub – w określonych sytuacjach – z urzędu. Przejście na emeryturę to prawo, a nie obowiązek. Po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego od decyzji każdej osoby zależy, czy z tego prawa zechce skorzystać od razu czy później ze względu na chęć kontynuowania aktywności zawodowej. Co ważne – im później przejdzie się na emeryturę, tym jej wysokość będzie większa. Wysokość emerytury zależy bowiem od sumy opłaconych i zwaloryzowanych^[1] składek na ubezpieczenie emerytalne, kwoty zwaloryzowanego kapitału początkowego i kwoty środków zgromadzonych na subkoncie oraz średniego dalszego trwania życia^[2].

Konstrukcja systemu emerytalnego

W Polsce funkcjonuje równolegle szereg odrębnych systemów emerytalnych działających na różnych zasadach. Najwięcej osób funkcjonuje w ramach systemu obsługiwanego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) według tzw. „nowych zasad”, jednak szczegółowe zasady ich określania są niezwykle skomplikowane i zawierają szereg wyjątków.

System zdefiniowanego świadczenia

Osoby urodzone przed 1949 rokiem i nieuprawnione do pobierania emerytur górniczych ani innych świadczeń emerytalnych pochodzących spoza powszechnego systemu ubezpieczenia (uposażenia sędziów i prokuratorów w stanie spoczynku, emerytury funkcjonariuszy służb mundurowych) otrzymują emerytury według zasad określonych w reformie systemu ubezpieczeń społecznych z 1999 roku, zgodnie z którą głównymi kryteriami przyznania emerytury jest osiągnięcie wieku emerytalnego oraz posiadanie odpowiednio długiego okresu pozostawania w ubezpieczeniu (stażu) składającego się z okresów składkowych i nieskładkowych. Wysokość emerytury tylko pośrednio zależy od wysokości odprowadzanych w przeszłości składek. Kluczowe w takim przypadku jest odpowiednie udokumentowanie stażu ubezpieczeniowego, na który w głównej mierze składa się staż pracy^[3].

System zdefiniowanej składki

Dla większości osób urodzonych po 1949 roku obowiązujące są zasady, w których emerytura jest wypłacana po osiągnięciu wieku emerytalnego a jej wysokość zależy wyłącznie od sumy odprowadzonych składek. Składki te są ewidencjonowane w dwóch systemach – w ramach systemu repartycyjnego: na koncie indywidualnym oraz subkoncie prowadzonymi przez ZUS (obowiązkowo) oraz w ramach systemu kapitałowego: na rachunku w OFE prowadzonym przez PTE^[4] (od 2014 r. dobrowolnie). Wartość środków księgowanych przez ZUS podlega waloryzacji, której współczynnik wynika z bieżącej polityki rządu, ale nie może być niższy niż współczynnik inflacji powiększony o 20% współczynnika wzrostu przeciętnego wynagrodzenia w poprzednim roku kalendarzowym^[5]. Wartość środków w OFE waha się w zależności od wartości instrumentów finansowych (obligacje skarbowe, akcje), w które zostały zainwestowane środki pochodzące ze składek.

Niepowszechne systemy emerytalne

Opisane zasady nie dotyczą niektórych grup zawodowych, obsługiwanych przez branżowe systemy emerytalne: służb mundurowych^[6], górników^{[7][8][9][10][11]}, nauczycieli^[12], kolejarzy^[12], prokuratorów, sędziów oraz osób rozliczających się za pośrednictwem KRUS (zwykle rolników)^[13]. W tych grupach obowiązują zupełnie inne zasady naliczania wysokości emerytur, niższy wiek emerytalny i korzystniejsze przeliczniki lat pracy, co w praktyce oznacza, że ich pracodawcy płacą niższe składki a sami ubezpieczeni otrzymują wyższe emerytury^{[14][15][16][17][18]} lub płacąc bardzo niskie składki otrzymują niższe emerytury (KRUS)^[19]. Próby zreformowania tego systemu podjęto w 1999 roku, kiedy emerytury służb mundurowych zostały wcielone do systemu powszechnego, jednak w 2003 roku przywileje zostały przywrócone przez rząd SLD i PSL. W 2005 roku rząd ten wprowadził również przywileje dla osób zatrudnionych w górnictwie i wcześniej, w 1997, roku przywileje emerytalne dla pracowników wymiaru sprawiedliwości^[20][21].

Poza uprzywilejowanymi zasadami opłacania składek, sektor górniczy wielokrotnie korzystał także z odroczeń lub umorzeń zaległości wobec ZUS^[22] a wobec fatalnej sytuacji finansowej Kompanii Węglowej w 2014 roku zaplanowano ograniczenie zatrudnienia przez przyznanie 15–18 tys. osób wcześniejszych świadczeń emerytalnych z ZUS^[23].

Komisja Europejska wielokrotnie rekomendowała Polsce włączenie rolników do powszechnego systemu emerytalnego, ponieważ KRUS przyczynia się do powiększania ukrytego bezrobocia oraz szarej strefy. Rząd zapowiadał wprowadzenie rachunkowości podatkowej dla dużych gospodarstw rolnych, ale do 2014 roku nie podjął żadnych kroków w tym kierunku^[24].

Osoby zarejestrowane w KRUS (w sumie 1,4 mln, z czego rzeczywiście uprawia ziemię 600 tys., a produkty rolne sprzedaje 200 tys. osób) do 2010 roku nie płaciły w ogóle składek na ubezpieczenie zdrowotne. Po wyroku Trybunału Konstytucyjnego, który uznał tę sytuację za niezgodną z Konstytucją rząd wprowadził niewielkie składki uzależnione od wielkości gospodarstw rolnych. Osoby posiadające do 6 ha nadal nie płacą składek w ogóle, a powyżej składka rośnie o 1 zł od hektara – rolnik posiadający 60 ha płaci więc składkę rzędu 54 zł miesięcznie. Jak wynika z danych GUS, średni dochód z hektara ziemi rolnej w Polsce wynosi 239 zł na miesiąc, średnia wielkość gospodarstwa rolnego to 10,5 ha, więc średni dochód rolników to ok. 2,5 tys. zł miesięcznie. Równie niewielkie są dla osób zarejestrowanych w KRUS składki emerytalne – poniżej 50 ha jest to ok. 130 zł miesięcznie, podczas gdy właściciel gospodarstwa o powierzchni 300 ha płaci 553 zł miesięcznie. Jak wskazuje Dziennik Polski są to składki o wiele mniejsze niż w przypadku osób pracujących w innych zawodach i osiągających podobne przychody, zaś dochody KRUS pokrywają jedynie 10% wypłacanych przezeń świadczeń, reszta jest zaś dotowana ze skarbu państwa. Podobnie sytuacja ma się w przypadku górnictwa, gdzie dotowane przez Skarb Państwa emerytury są uzasadniane ciężkimi warunkami pracy i ryzykiem zawodowym, co jednak dotyczy faktycznie ok. 20% pracowników, którym przysługują przywileje emerytalne^[25].

Debata o systemie emerytalnym

W PRL konstrukcja systemu emerytalnego była podporządkowana krótkoterminowym celom politycznym i kwestia ich długotrwałego, stabilnego finansowania, podobnie jak wiele innych zjawisk w gospodarce planowej, była ze względów ideologicznych pomijana^[26]. Po upadku PRL podniesiono problem długoterminowego finansowania świadczeń emerytalnych, zwłaszcza wobec nowego zjawiska demograficznego jakim był spadający przyrost naturalny. Rezultatem tych debat była reforma systemu emerytalnego w 1998 roku przeprowadzona w ramach programu czterech reform, podczas których wprowadzono trzy nowe filary. Nowy system pozostał jednak w dużej mierze niedokończony – nie przeprowadzono ujednolicenia branżowych systemów emerytalnych i określono jedynie zasady pobierania środków, a nie ich wypłaty. W 2005 roku rząd SLD i PSL pod naciskiem związków zawodowych przywrócił uprzywilejowany system emerytur górniczych^[27], który został następnie utrzymany przez rząd PiS^[28]. Dopiero w 2008 roku uregulowano kwestię emerytur pomostowych, zaś zasady wypłacania emerytur z OFE podniesiono dopiero w 2010 roku, kiedy pojawili się pierwsi emeryci uprawnieni do otrzymywania środków z nowego systemu.

Wiele kontrowersji budziła sama konstrukcja drugiego filaru (OFE), którego celem – według samych twórców – miało być nie tylko finansowanie emerytur, ale także zasilenie pieniędzmi tzw. rynków finansowych, czyli głównie giełdy i notowanych na niej spółek^[29]. W 2003 roku Krzysztof Dzierżawski (CAS) wyraził opinię, że jedynym systemem mającym sens ekonomiczny jest system repartycyjny („solidarnościowy”) zaś OFE przyczyni się jedynie do podwyższenia deficytu budżetowego^[30].

W 2013 roku, wobec rosnącego deficytu publicznego i nadchodzącej konieczności uruchomienia wypłat z OFE, debata nad konstrukcją drugiego filara rozgorzała na nowo. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej opublikowało raport podważający celowość istnienia OFE w dotychczasowej formie^[31].

Według Macieja Bukowskiego (Instytut Badań Strukturalnych, KOBE) połączenie systemu repartycyjnego (ZUS) i kapitałowego (OFE) jest niezbędne dla zachowania odpowiedniej wysokości emerytur w sytuacji spadającej liczby pracujących^[32].

Według Piotra Araka (Obserwator Finansowy) filozofia systemu emerytalnego nie ma większego znaczenia w sytuacji jeśli strumień pieniędzy przez niego przepływający jest całkowicie niezbilansowany, jak w obecnej sytuacji. Arak wskazuje szereg czynników uniemożliwiających zbilansowanie tak ZUS i, jak i OFE, wśród których jest m.in. konieczność utrzymywania wypłat ze starego systemu (sprzed reformy w 1999 roku), jak i utrzymywanie szeregu branżowych systemów emerytalnych (górniczy, mundurowy itd), które z zasady są niezbilansowane. Według niego głównym zagrożeniem dla systemu emerytalnego jest fakt, że jest on projektowany i bezustannie modyfikowany w celu realizacji krótkoterminowych, politycznych celów, a nie dla zapewnienie długoterminowego bezpieczeństwa^[33]. Podobną opinię opublikowali ekonomiści Piotr Denderski i Wojciech Paczos^[34]. 15 kwietnia 2019 roku rząd Mateusza Morawieckiego zaprezentował plan przeniesienia oszczędności z otwartych funduszy emerytalnych (OFE) na indywidualne konta emerytalne lub do ZUS^[35].

Dobrowolność OFE

Od 1 kwietnia do 31 lipca 2014 r. członkowie otwartych funduszy emerytalnych (OFE) mogli zdecydować, gdzie będzie kierowana część ich składek emerytalnych, począwszy od składki za lipiec 2014 r.

Stopa procentowa składki na ubezpieczenie emerytalne w 2014 r. wynosi 19,52% podstawy jej wymiaru, z czego od 1 lutego 2014 r.:

• 2,92% podstawy wymiaru jest odprowadzane przez ZUS do wybranego przez OFE,
• 4,38% podstawy wymiaru jest zapisywane na subkoncie w ZUS.

Jeśli składki nie będą przekazywane do OFE, to część składki emerytalnej wynosząca 7,3% będzie zapisywane na subkoncie w ZUS.

Osoby decydujące się na przekazywanie składki emerytalnej w całości do ZUS nie musiały składać żadnych oświadczeń.

Ubezpieczeni, chcący aby składka w wysokości 2,92% była odprowadzana do OFE, powinni byli dostarczyć do ZUS odpowiedni dokument: „Oświadczenie członka otwartego funduszu emerytalnego o przekazywaniu składki do otwartego funduszu emerytalnego oraz o zapoznaniu się z informacją dotyczącą powszechnego systemu emerytalnego oraz informacją dotyczącą otwartych funduszy emerytalnych”.

Oświadczenia o przekazywaniu składki do OFE powinny były złożyć również osoby, które w okresie od 1 lutego do 31 lipca 2014 r. zawarły umowę z OFE na zasadzie dobrowolności, jeżeli chciały, aby składka do OFE była przekazywana także od 1 lipca 2014 r.

Od 2016 r. co 4 lata, od 1 kwietnia do 31 lipca, otwierane jest „okienko transferowe”. W tym okresie można złożyć do ZUS oświadczenie o przekazywaniu bieżących składek do OFE lub w całości na subkonto w ZUS.^[36]

Dodatkowe formy ubezpieczenia emerytalnego

W Polsce istnieją dodatkowe dobrowolne formy ubezpieczenia emerytalnego – tzw. III filar.

Funkcjonujące programy:

• PPE – pracownicze programy emerytalne
• IKE – indywidualne konto emerytalne
• IKZE – indywidualne konto zabezpieczenia emerytalnego
• PPK – pracownicze plany kapitałowe

Okresy składkowe i nieskładkowe w polskim systemie emerytalnym

Okresy składkowe to takie, które są związane z aktywnością zawodową. Chodzi tu o okresy zatrudnienia, samodzielnego opłacania składek na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia emerytalne i rentowe (na przykład z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej) oraz inne okresy uwzględniane, jako okresy składkowe.

Okresami nieskładkowymi są natomiast okresy braku aktywności zawodowej, które są uwzględniane przy ustalaniu emerytury i renty. Np.: okres nauki w szkole wyższej na jednym kierunku, pod warunkiem ukończenia tej nauki, czy okresy pobierania zasiłku chorobowego lub świadczenia rehabilitacyjnego^[2].

Okresy uwzględniane przy ustalaniu prawa do emerytury i renty oraz przy obliczaniu wysokości tych świadczeń reguluje Art. 87 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych^[37].

Wiek emerytalny w Polsce

Od 1 października 2017 roku powszechny wiek emerytalny wynosi 60 lat – dla kobiet i 65 lat – dla mężczyzn. Po osiągnięciu tego wieku kobiety i mężczyźni mogą zdecydować o kontynuowaniu pracy zawodowej lub zaprzestaniu tej aktywności i przejściu na emeryturę. Warunkiem otrzymania emerytury – poza osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego – jest również udokumentowanie jakiegokolwiek okresu ubezpieczenia oraz rozwiązanie stosunku pracy^[38].

Rodzaje emerytur w polskim systemie emerytalnym

• indywidualna – podstawowy typ emerytury, wypłacana dożywotnio w zamian za systematyczne wpłacanie składek w trakcie aktywności zawodowej,
  • indywidualna z gwarantowanym okresem płatności – szczególny rodzaj emerytury indywidualnej, zawierający gwarancje otrzymywania emerytury przez określony termin (minimum 10 lat), a w razie śmierci świadczenie przechodzi na wskazaną osobę,
• małżeńska – otrzymywana po śmierci jednego ze współmałżonków – nie może być niższa niż 60% emerytury otrzymywanej wcześniej przez obu małżonków^[39],
• małżeńska z gwarantowanym okresem płatności – szczególny rodzaj emerytury małżeńskiej, po śmierci obydwu małżonków świadczenie jest wypłacane wskazanej wcześniej osobie aż do końca określonego wcześniej okresu (minimum 10 lat),
• pomostowa – wypłacana w okresie pomiędzy zakończeniem pracy a osiągnięciem wieku emerytalnego, otrzymywana tylko przez określoną grupę zawodów charakteryzujących się trudnymi warunkami pracy^[40].

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Bożena Kłos, Emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przyznane w latach 2009–2013, „Analizy BAS” 3/2015, Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu
• Historia emerytur w Polsce