System gwiazd

System gwiazd (ang. star system) – strategia promocji filmu oparta na wykorzystywaniu popularności występujących w nim aktorki lub aktora. W systemie gwiazd odtwórca głównej roli ma większe znaczenie niż sam film, w którym występuje. System gwiazd narodził się ok. 1910 r.[1]

Przed systemem gwiazd

Choć system gwiazd narodził się ok. 1910 r. zjawisko gwiazdorstwa w pewien sposób istniało już wcześniej, chociażby w przypadku aktorów i aktorek teatralnych. Ich popularność wykorzystywano również w kinie, np. Film d’art występowali aktorzy i aktorki Comédie-Française. W filmach grywały też inne sławy teatralne tamtych czasów, m.in. Sarah Bernhardt czy Eleonora Duse[2].

To jednak były wyjątkowe przypadki – popularni aktorzy rzadko występowali w filmie, a wytwórnie unikały podawania nazwisk swoich wykonawców, aby ci nie wykorzystywali popularności do wywalczenia wyższych wynagrodzeń[3]. Na plakatach reklamujących film i w napisach początkowych nie umieszczano więc informacji o wykonawcach (wyjątkiem był tutaj Broncho Billy Anderson, który umieszczał swoje nazwisko w początku swoich filmów)[4]. Filmy reklamowane były przede wszystkim nazwą wytwórni filmowej lub streszczeniem fabuły[2].

Ta anonimowość nie przeszkadzała aktorom – film uważany był za sztukę poślednią, mniej prestiżową niż sztuka teatralna[5].

Aktorzy filmowi nie zarabiali w tamtym okresie zbyt wiele – np. za zagranie głównej roli w Skarbniku (1906 r.) Gene Gauntier miała otrzymać 3 dolary (stawkę podniesiono do 5, kiedy okazało się, że aktorka dała się na potrzeby roli wrzucić do rzeki, mimo że nie potrafiła pływać), a Mary Pickford w początkach swojej pracy dla wytwórni Biograph zarabiała 5 dolarów dziennie (te skromne gaże nie obejmowały występujących w filmach sław teatralnych, które otrzymywały ok. 40 dolarów za każdą próbę i 200 dolarów za zdjęcia)[6].

Sytuacja ta wynikała głównie z przyczyn promocyjnych, ale też i technicznych – w pierwszych latach kina niemego nie stosowano planów bliskich, więc widzowie nie znali dobrze twarzy aktorów filmowych[2] (dystans kamery i aktorów zaczął się zmieniać stopniowo – pierwsze zbliżenia twarzy aktorów zaczęły się pojawiać w kinie amerykańskim dopiero ok. 1912 r.)[7].

Narodziny systemu gwiazd

Florence Lawrence – aktorka, która przyczyniła się do narodzin systemu gwiazd

Z czasem, ok. 1909-1910 r., sytuacja zaczęła się zmieniać – w obiegu pojawiały się pocztówki z wizerunkami popularnych aktorów i aktorek, a wytwórnia Kalem zaczęła drukować nazwiska gwiazd na plakatach filmowych. Pojawiło się też zjawisko tzw. girls – aktorek kojarzonych z daną wytwórnią filmową. Przy czym znane one były z nazwy wytwórni, a nie własnego nazwiska – Florence Lawrence znana była jako Biograph Girl, Gene Gauntier jako Kalem Girl[4], a Florence Turner jako Vitagraph Girl[8].

11 marca 1909 po raz pierwszy słowo „gwiazda” pojawiło się w prasie w odniesieniu do aktorów filmowych (wcześniej stosowano je w odniesieniu do gwiazd teatru) – w „The New York Times” opublikowano list czytelnika zatytułowany „Gwiazdy kina”, w którym domagał się on wyróżnienia dla aktorów filmowych, którzy jego zdaniem, pod względem techniki i ekspresji nie ustępują często gwiazdom teatralnym[9].

Za właściwy moment narodzin systemu gwiazd uważa się akcję promocyjną, którą zastosował Carl Laemmle, a dzięki której wykreował pierwszą gwiazdę filmową. W 1910 r. Lammle namówił Florence Lawrence, aby porzuciła wytwórnię Biograph i przeszła do jego firmy IMP. Następnie zamieścił w gazetach informacje o rzekomej śmierci aktorki znanej jako Biograph Girl w wypadku tramwajowym. Zainteresowanie było ogromne, widzowie pogrążyli się w żałobie. Tymczasem 10 marca Lammle zamieścił w gazetach kolejne ogłoszenie, w którym dementował informacje o śmierci Lawrence, nazywając je najokrutniejszym, a zarazem najgłupszym z kłamstw. Anonsował też, że Lawrence żyje, choć nie jest już dziewczyną wytwórni Biograph, a IMP Girl. Reklamował też przy okazji najnowszy film swojej wytwórni – The Broken Path. Cudownie „zmartwychwstała” aktorka udała się do Nowego Jorku, gdzie na dworcu oczekiwała ją rozentuzjazmowany tłum wielbicieli. W „St. Louis Post Dispatch” ukazał się też długi wywiad z nią. Aktorka od razu stała się tak popularna, że na plakatach filmowych jej nazwisko drukowano literami większymi niż sam tytuł[3][10].

Po Florence Lawrence pojawiły się kolejne gwiazdy – wytwórnia IMP wykupiła Mary Pickford, co ogłosiła na pierwszej stronie „The Moving Picture World”, inne wytwórnie zatrudniały gwiazdy teatru lub kreowały własne[10].

Funkcjonowanie systemu gwiazd

W systemie gwiazd popularni aktorzy i aktorki występujący w filmie stanowili gwarancję jego sukcesu, przynosili też prestiż swojej wytwórni. Podporządkowano im nie tylko strategię promocyjną filmu, ale też same filmy tworzono i dobierano w ten sposób, aby jak najlepiej budowały wizerunek danej gwiazdy[11].

Aktorzy i aktorki oraz ich tożsamość stały się towarem. Ich wizerunek publiczny był wymyślany, stwarzano im biografie, nadawano nowe nazwiska. Kreacje te bazowały na archetypach[12][13], dana gwiazda uosabiała konkretny typ, wymyślony dla niej[14].

Np. Theda Bara (w rzeczywistości nazywała się Theodosia Burr Goodman) została przez Williama Foxa wykreowana na kobietę-wampa, nadano jej fałszywą biografię, zgodnie z którą przyszła na świat w Egipcie, jako córka aktorki i rzeźbiarza. Rzekomo miała pijać wino z ludzkich czaszek i jadać ludzkie mózgi. Wizerunek Bary, jako mrocznej, pełnej namiętności kobiety wzmacniano akcesoriami, ubiorem i intensywny makijażem[10]. Z kolei Mary Pickford kreowano na sympatyczną amerykańską dziewczynę, w związku z czym na fotografiach przedstawiano ją często w otoczeniu uroczych zwierzątek, w dziewczęcym stroju (choć faktycznie była trzykrotną mężatką, znaną z rozbijania małżeństw). Zatajano też elementy życia prywatnego – np. mimo że aktor Francis X. Bushman miał żonę i pięcioro dzieci, wytwórnia przedstawiała go jako bezdzietnego mężczyznę do wzięcia[15].

Wytwórnie często gwarantowały sobie pewne zachowania gwiazd i kontrolę nad ich życiem prywatnym oraz wizerunkiem poprzez odpowiednie klauzule w kontrakcie. Np. aktorki Clara Bow i Mary Miles Minter zobowiązały się na życzenie wytwórni pozostawać w stanie wolnym przez określony czas, z kolei Buster Keaton podpisał zobowiązanie, że nie będzie się w swoich filmach uśmiechał, z kolei kontrakt Lois Moran zabraniał jej okazywania tego, że jest osobą wykształconą[16].

Zwiększone zainteresowanie gwiazdami (objawiające się nie tylko wpływami finansowymi, ale też napływem listów od fanów, obejmujących prośby o fotografie czy nawet propozycje małżeńskie[17]) przełożyło się na wzrost gaży aktorów filmowych. Np. Mary Pickford, która przed 1910, jako aktorka wytwórni Biograph zarabiała 5 dolarów dziennie, w 1916 r. była już najlepiej zarabiającą aktorką świata – zarabiała minimum 10 000 dolarów tygodniowo, dodatkowo otrzymując 300 000 za każdy film, w którym wystąpiła, 40 000 za przeczytanie scenariusza oraz premię 150 000 dolarów rocznie dla swojej matki[6].

O narodzinach fenomenu gwiazd świadczy zainteresowanie prasy. W 1912 r. w „Motion Picture Story Magazine” opublikowano pierwszy w USA plebiscyt na najpopularniejszego aktora (wygrał go Maurice Costello)[18]. Od ok. 1913-1914 r. wzrasta coraz bardziej zainteresowanie prywatnym życiem gwiazd, ale też skandalami z nimi związanymi[5]. System gwiazd spowodował też narodziny czasopism dla fanów, w których opisywano aktorów i aktorki, ich życie i filmy. Czasopisma te często współpracowały z wytwórniami, pomagając w kreowaniu wizerunku gwiazd[12][14].

System gwiazd w późniejszym okresie

Znaczenie systemu gwiazd w kinematografii trwało również w latach 1920-1960, mając szczególne znaczenie aż do końca studio systemu[13]. Do zmniejszenia jego znaczenia przyczynił się m.in. lepszy dostęp mediów (a zatem i widzów) do życia prywatnego gwiazd, co sprawiło, że przestały one być spowite aurą tajemnicy i straciły swój mityczny status[14]. Choć gwiazdy nadal zachowują popularność, obecnie sukces filmu (i jego promocja) w większej mierze oparty jest na widowiskowości i interesującym pomyśle, niż na nazwiskach wykonawców. Znaczenie gwiazd utrzymuje się natomiast w Bollywood[12].

Przypisy

  1. ↑ Jane Gaines, Star system, [w:] Richard Abel, Encyclopedia of early cinema, London: Routledge, 2005, loc. 24401, ISBN 0-415-23440-9.
  2. ↑ a b c Lubelski i inni, Kino nieme, wyd. Wyd. 1, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, 2009, s. 179, ISBN 978-83-242-1297-2.
  3. ↑ a b Patrick Robertson, Guinnessa księga filmu : fakty i osobliwości, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 98, ISBN 83-01-11400-2.
  4. ↑ a b Lubelski i inni, Kino nieme, wyd. Wyd. 1, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, 2009, s. 180, ISBN 978-83-242-1297-2.
  5. ↑ a b Heather Addison, Hollywood and the Rise of Physical Culture, Routledge, 25 września 2017, ISBN 978-1-136-71141-1 [dostęp 2017-11-03] (ang.).
  6. ↑ a b Patrick Robertson, Guinnessa księga filmu : fakty i osobliwości, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 100, ISBN 83-01-11400-2.
  7. ↑ Jane Gaines, Star system, [w:] Richard Abel, Encyclopedia of early cinema, London: Routledge, 2005, loc. 24447, ISBN 0-415-23440-9.
  8. ↑ Jane Gaines, Star system, [w:] Richard Abel, Encyclopedia of early cinema, London: Routledge, 2005, loc. 24428, ISBN 0-415-23440-9.
  9. ↑ Patrick Robertson, Guinnessa księga filmu : fakty i osobliwości, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 99, ISBN 83-01-11400-2.
  10. ↑ a b c Lubelski i inni, Kino nieme, wyd. Wyd. 1, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, 2009, s. 180-181, ISBN 978-83-242-1297-2.
  11. ↑ Tino Balio, The American Film Industry, Univ of Wisconsin Press, 1985, s. 115, ISBN 978-0-299-09873-5 [dostęp 2017-11-03] (ang.).
  12. ↑ a b c David Parkinson, 100 idei, które zmieniły film, Raszyn: Top Mark Centre, 2012, s. 53, ISBN 978-83-925890-5-1.
  13. ↑ a b Marek Hendrykowski, Słownik Terminów Filmowych, Ars Nova, 1994, s. 290.
  14. ↑ a b c William Guynn, The Routledge Companion to Film History, Routledge, 2010, s. 247-248, ISBN 978-1-136-89940-9 [dostęp 2017-11-03] (ang.).
  15. ↑ Ronald Genini, Theda Bara: A Biography of the Silent Screen Vamp, with a Filmography, McFarland, 2013, s. 1897, ISBN 978-0-7864-9161-2 [dostęp 2017-11-03] (ang.).
  16. ↑ Patrick Robertson, Guinnessa księga filmu : fakty i osobliwości, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 115, ISBN 83-01-11400-2.
  17. ↑ Jane Gaines, Star system, [w:] Richard Abel, Encyclopedia of early cinema, London: Routledge, 2005, loc. 24461, ISBN 0-415-23440-9.
  18. ↑ Patrick Robertson, Guinnessa księga filmu : fakty i osobliwości, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 130, ISBN 83-01-11400-2.

Media użyte na tej stronie

Florence Lawrence02 1908.jpg
Florence Lawrence in a Frank C. Bangs Studio portrait, c. 1908.