System oznaczania i nazewnictwa planetoid

System oznaczania i nazewnictwa planetoid – oficjalny system nadawania oznaczeń i nazw własnych planetoidom i innym niewielkim ciałom niebieskim naszego Układu Słonecznego zatwierdzony i używany przez Międzynarodową Unię Astronomiczną.

System współczesny

Oznaczenia nieoficjalne

Przed oficjalnym nadaniem oznaczenia tymczasowego przez Minor Planet Center (zobacz poniżej), niektóre odkryte obiekty otrzymują oznaczenia nieoficjalne nadane im przez obserwatoria, w których zostały zauważone^[1]. Współcześnie, dzięki dużej prędkości komunikacji oficjalne oznaczenia tymczasowe mogą być nadawane bardzo szybko i oznaczenia nieoficjalne nie są często używane^[1]. Istnieje bardzo wiele tego rodzaju schematów^[1].

Oznaczenia tymczasowe

Po odkryciu obiektu, który zostaje uznany za nowy i wcześniej nieznany, otrzymuje on oficjalne oznaczenie od Minor Planet Center^[2]. Aby obiekt został uznany za oficjalny, musi być zaobserwowany przynajmniej dwukrotnie^[3].

Standardowe oznaczenie tymczasowe składa się z czterech części, z których wszystkie odnoszą się do daty odkrycia obiektu: czterocyfrowego numeru oznaczającego rok odkrycia, litery oznaczającej miesiąc i okres miesiąca odkrycia („pół-miesiąc”), litery oznaczającej numer odkrycia i opcjonalnego oznaczenia liczbowego wskazującego na numer odkrycia w danym okresie (ile razy została użyta litera pół-miesiąca)^[3]. Przy oznaczaniu pół-miesiąca litera „I” jest pomijana, litera „Z” nie jest używana^[3].

Druga litera oznacza numer odkrycia w danym pół-miesiącu, litera „I” jest pomijana^[3].

Opcjonalne oznaczenie liczbowe dla odkryć od dwudziestego szóstego^[3].

Pierwsze 25 odkryć w danym pół-miesiącu otrzymuje oznaczenia od A do Z (np. 2016 AA do 2016 AZ)^[3]. Jeżeli w danym okresie zostanie odkrytych więcej niż 25 obiektów, to druga litera jest użyta ponownie, a na końcu oznaczenia dodaje się liczbę „1” (2016 AA₁ do 2016 AZ₁) – po każdych następnych 25 odkryciach, liczba w oznaczeniu jest zwiększana o jeden^[3]. Kolejność odkryć w danym pół-miesiącu oznaczana jest więc kolejno:: 1995 SA, 1995 SB, ..., 1995 SY, 1995 SZ, 1995 SA₁, ..., 1995 SZ₁, 1995 SA₂, ..., 1995 SZ₉, 1995 SA₁₀, itd^[3].

System został także zaadaptowany do odkryć sprzed 1925 roku – w takich oznaczeniach pierwsza cyfra roku zamieniona jest na literę „A” - na przykład A904 OA oznacza pierwszy obiekt odkryty w drugiej połowie lipca 1904^[3].

W latach 1960-77 przeprowadzono cztery przeglądy nieba, których oznaczenia składają się z liczby (kolejność odkrycia obiektu w ramach danego przeglądu), spacji i oznaczenia przeglądu (Palomar-Leiden P-L, First Trojan Survey - T-1, Second Trojan Survey T-2, Third Trojan Survey - T-3), przykładowe oznaczenia obiektów odkrytych w tych przeglądach to: 2040 P-L, 3138 T-1, 1010 T-2 and 4101 T-3^[3].

Numery planetoid

Proces nadawania nazwy własnej dla planetoid z oznaczeniem tymczasowym jest bardzo długi i może trwać nawet wiele dekad^[2]. Po nadaniu planetoidzie nazwy tymczasowej i jej długoletniej obserwacji pozwalającej przewidzieć jej przyszłą orbitę (zazwyczaj oznacza to, że dana planetoida znalazła się w opozycji do Ziemi przynajmniej cztery razy) otrzymuje ona numer kolejny przyznany przez Minor Planet Center (MPC) – numer pisany jest w nawiasach, na przykład (433), (4179) czy (50000)^[2].

Nazwy planetoid

Po nadaniu obiektowi numeru kolejnego, odkrywca ciała niebieskiego jest proszony przez MPC o nadanie mu nazwy^[2]. Odkrywca ma dziesięć lat na wybranie nazwy dla obiektu, podanie wraz z uzasadnieniem jest przekazywane do IAU, nazwa musi spełniać kilka warunków i jest zatwierdzana przez grupę Working Group for Small Body Nomenclature działającą w ramach IAU^[2]. Proponowane nazwy powinny^[2]:

• mieć mniej niż szesnaście liter
• być najlepiej jednym słowem
• być możliwe do wymówienia (w niektórych językach)
• nie być obraźliwe
• nie być zbyt podobne do już istniejących nazw planetoid i księżyców naturalnych
• dla nazw nawiązujących do polityków lub wojskowych lub wydarzeń politycznych czy historycznych, powinno upłynąć przynajmniej sto lat od śmierci takiej osoby lub od czasu takiego wydarzenia

Dodatkowo:

• sugeruje się, aby nie nadawać imion zwierząt domowych
• niedozwolone są imiona nawiązujące do znaków firmowych czy nazw komercyjnych

Dla niektórych planetoid należących do wybranych typów, obowiązują dodatkowe zasady:

• planetoidy trojańskie powinny otrzymać nazwy związane z bohaterami wojen trojańskich (greccy bohaterowie w punkcie L4 i trojańscy w L5)
• planetoidy trans-neptunowe (zbliżające się do Jowisza, ale niebędące z nim w statycznym rezonansie) są nazywane imionami centaurów
• obiekty zbliżające się lub przekraczające orbitę Neptuna i pozostające w rezonansie innym niż 1:1 otrzymują nazwy mitologiczne związane z mitologicznymi zaświatami
• obiekty poza orbitą Neptuna ze stosunkowo stabilnymi orbitami (klasyczne obiekty Pasa Kuipera) otrzymują nazwy związane z mitologią stworzenia świata
• obiekty bliskie Ziemi zazwyczaj otrzymują nazwy mitologiczne

Nazwy stają się oficjalne po ich publikacji przez MPC w Minor Planet Circulars^[2]. Wbrew niektórym doniesieniom prasowym, nie można oficjalnie „kupić” nazwy dla nowego obiektu – nazywane są one wyłącznie przez ich odkrywców^[2].

Obiekty międzygwiezdne

Międzynarodowa Unia Astronomiczna ustaliła, że małe ciała niebieskie odbywające loty międzygwiezdne, w tym planetoidy, będą oznaczane w sposób podobny do komet: numerem i następującą po nim literą „I”. Litera I pochodzi od ang. interstellar, „międzygwiezdny”. Pierwsze znane ciało spoza Układu Słonecznego, które zaobserwowano podczas przelotu w pobliżu Słońca, to planetoida 1I/ʻOumuamua^[4].

Oznaczenia historyczne

W pierwszej połowie XIX wieku planetoidy otrzymywały nazwy nadawane im przez ich odkrywców^[3]. Numeracja planetoid, oznaczająca przynajmniej teoretycznie kolejność ich odkrycia, została wprowadzona na początku lat 50. XIX wieku^[3]. Początkowo numeracja była prowadzona przez redaktorów pisma „Astronomische Nachrichten” w kolejności zgłaszania kolejnych odkryć^[3]. W 1892 wprowadzono system, w którym numeracja obiektów była prowadzona przez redaktorów „Berliner Astronomisches Jahrbuch” dla obiektów z dobrze wyliczonymi parametrami orbitalnymi^[3]. System początkowo składał się jedynie z roku odkrycia i pojedynczej litery oznaczającej kolejność (litera „I” była pominięta)^[3].

Po wyczerpaniu dostępnych 25 liter, wprowadzono oznaczenia dwuliterowe (n. 1893 AA, 1893 AB itd.) pomijające literę „I”^[3]. Sekwencje literowe nie startowały od AA każdego nowego roku, ale były kontynuowane od ich poprzedniego oznaczenia, np. po 1894 AQ następna planetoida otrzymała oznaczenie 1895 AP^[3]. Po dotarciu do liter ZZ i wyczerpaniu dwuliterowych oznaczeń, zdecydowano się na coroczne resetowanie oznaczeń, co nastąpiło w 1916 z planetoidą 1916 AA^[3].

Dla planetoid odkrytych wcześniej, ale potwierdzonych dopiero w następnych latach wprowadzono system, w którym były one identyfikowane przez małą literę alfabetu po roku ich odkrycia, np. 1913 a (komety używały podobnego systemu, ale bez spacji pomiędzy rokiem i literą)^[3]. W 1914 w tym celu wprowadzono dodatkowo oznaczenie składające się z roku i greckiej litery^[3].

W czasie I wojny światowej pracujący na Krymie astronomowie byli pozbawieni możliwości nadawania oficjalnych nazw ich odkryciom i wprowadzili dwa własne, tymczasowe systemy mające postać: rok + grecka litera sigma + litera (litery) oraz grecka litera sigma + liczba (litera sigma była zapisywana jako SIGMA)^[3].

Istniały następujące historyczne formy oznaczania planetoid^[3]:

• rok + pojedyncza litera (1892 A)
• rok + dwie litery (1914 VV)
• rok + mała litera (1916 a)
• rok + grecka litera (1914 gamma)
• rok + SIGMA + litera/litery (1915 SIGMA r, 1916 SIGMA ci - SIGMA była zapisywana także jako SIG)
• SIGMA + numer (SIGMA 27)

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Minor Planet Names: Alphabetical List (ang.). minorplanetcenter.net. [dostęp 2016-01-19].