Szachownica (roślina)

Szachownica
Ilustracja
szachownica kostkowata
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

liliowce

Rodzina

liliowate

Podrodzina

Lilioideae

Rodzaj

szachownica

Nazwa systematyczna
Fritillaria Tourn. ex L.
Sp. Pl. 303 (1753)
Typ nomenklatoryczny

Fritillaria meleagris L.[3]

Kwiaty szachownic
szachownica ostropłatkowa
szachownica pokrewna
szachownica polna
szachownica purpurowa
Fritillaria biflora
szachownica bucharska
szachownica karpacka
szachownica grubolistna
Fritillaria dagana
Fritillaria eastwoodiae
(c) John Game, CC BY 2.0
Fritillaria falcata
Fritillaria gentneri
szachownica cesarska
szachownica ukryta
szachownica japońska
Fritillaria kotschyana
Fritillaria liliacea
Fritillaria lusitanica
szachowica kostkowata
szachownica Michajłowskiego
szachownica górska
szachownica wschodnia
szachownica bladokwiatowa
szachownica perska
szachownica szyszkowata
szachownica wielokwiatowa
szachownica skromna
Fritillaria purdyi
szachownica Raddiego
szachownica odgięta
Fritillaria reuteri
Fritillaria rhodia
szachownica ruska
szachownica Sewerzowa
Fritillaria thunbergii
szachownica trąbkowata
szachownica lisia
Fritillaria whittallii

Szachownica, korona (Fritillaria L.) – rodzaj roślin należący do rodziny liliowatych (Liliaceae). Rodzaj liczy 141 gatunków występujących w strefie klimatu umiarkowanego Eurazji, w północno-zachodniej Afryce oraz w zachodniej Ameryce Północnej, od Alaski do północno-zachodniego Meksyku[4]. W Polsce na naturalnych stanowiskach rośnie tylko jeden gatunek – szachownica kostkowata (Fritillaria meleagris L.)[5].

Morfologia

Pęd podziemny
Cebula, zwykle pokryta tuniką, rzadziej naga (F. imperialis i F. persica), składająca się z dwóch lub więcej liści spichrzowych, rzadziej z jednego (F. persica)[6].
Łodyga
Pojedyncza, wzniesiona, nierozgałęziona[7], ulistniona[8].
Liście
Ulistnienie skrętoległe lub naprzeciwległe, u niektórych gatunków proksymalnie okółkowe[7]. Liście odziomkowe ogonkowe, łodygowe siedzące[8]. Blaszki liściowe równowąskie do jajowatych. Rośliny niekwitnące tworzą liść pojedynczy, eliptyczny, jajowaty lub odwrotniejajowaty[7].
Kwiaty
Kwiaty zwisłe, zwykle promieniste, u roślin zaliczanych do sekcji Theresia grzbieciste, pojedyncze, albo zebrane w baldach lub grono[6], wsparte przysadką[8]. Okwiat dzwonkowaty lub miseczkowaty[7], biały, żółty, zielonkawy, purpurowy lub czerwonawy[6], często pokryty mozaikowym wzorem zbudowanym z jaśniejszych i ciemniejszych barw[8]. Sześć wolnych listków okwiatu położonych jest w dwóch okółkach[7]. U ich nasady obecne są miodniki w postaci zagłębień, rowków (np. F. sewerzowii) lub woreczków (sekcja Theresia)[6]. Pręciki osadzone u nasady listków okwiatu[8]. Główki pręcików zwykle równowąskie do elipsoidalnych, rzadko kuliste (sekcja Theresia), osadzone u nasady, rzadziej grzbietowo (F. fusca, sekcja Liliorhiza)[6]. Nitki pręcików nitkowate lub lekko spłaszczone, niekiedy brodawkowate, rzadko pokryte włoskami (F. karelinii)[6]. Zalążnia górna, mniej więcej siedząca[7], trójwrębna lub niemal całobrzega[8]. Szyjka słupka trójwrębna do trójdzielnej[6]. Znamię słupka równowąskie lub bardzo krótkie[8].
Owoce
Odwrotniejajowate do kulistych, sześciokątne, niekiedy oskrzydlone torebki[6], pękające przegrodowo[7]. Nasiona liczne, żółtawe do brązowawych, spłaszczone[7]. W okresie owocowania szypułki prostują się, wznosząc owoce ponad roślinę[6].

Biologia i ekologia

Rozwój
Wieloletnie geofity cebulowe[4].
Szachownice kwitną od połowy wiosny do wczesnego lata[9]. Szachownica żółta kwitnie 12 dni, licząc od pojawienia się pąka kwiatowego. Pylniki produkują pyłek przez okres od 2 do 4 dni. Słupek dojrzewa wcześniej, stając się receptywnym po 2–3 dniach po otwarciu kwiatu[10].
Gatunki szachownic o wymiarach miodników przekraczających 4–12×1–4 mm, produkujących więcej fruktozy niż glukozy, są zapylane głównie przez osy. Owadami zapylającymi rośliny o mniejszych miodnikach są przeważnie trzmiele[6].
Pod koniec XX wieku w Europie zaobserwowano, że na nektarze szachownicy cesarskiej żerują sikory modre[11] i sikory bogatki[12], stając się zapylaczami tych roślin.
Oskrzydlone nasiona są przystosowane do rozsiewania przez wiatr[6].
Interakcje z innymi gatunkami
Cebule szachownicy cesarskiej zawierają substancję chemiczną o silnym, nieprzyjemnym aromacie, który przenika do gleby i powietrza. Zapach ten jest odstręczający dla gryzoni i zającowatych[9].
Cechy fitochemiczne
W cebulach wielu gatunków szachownic obecne są alkaloidy steroidowe, takie jak peimissyna, werticyna, wericynon, imperialina, izowertycyna i ebeiedyna. Skład i zawartość tych alkaloidów są specyficzną cechą gatunkową[13].
Imperialina, obecna w cebulach szachownicy cesarskiej, jest silnie trująca[14]. Objawami zatrucia są wymioty, skurcze i obniżenie ciśnienia krwi. Po spożyciu może dojść również do zatrzymania krążenia[15].
Cebule szachownicy żółtej zawierają alkaloidy peiminę, peimitynę, peimizynę, peimitydinę, baimonidynę, wertycynę, werticyninę, fritillarizynę i zebeininę, glikozyd peminozyd oraz steryd propeiminę[16].
W cebulach niektórych gatunków szachownic (np. sz. żółtej, bladokwiatowej i Fritillaria thunbergii) obecna jest fritimina, obniżająca ciśnienie krwi, zmniejszająca pobudliwość układu oddechowego i przeciwdziałająca efektom opium. Alkaloid obecny w cebulach szachownicy Sewerzowa działa znieczulająco[17][18][19].
Genetyka
Liczba chromosomów 2n wynosi 24 lub 26[7].

Systematyka

szachownica bladokwiatowa
podrodzaj Fritillaria
sekcja Fritillaria
szachownica kaukaska
podrodzaj Fritillaria
sekcja Olostylea
szachownica Sewerzowa
podrodzaj Korolkowia
szachownica odgięta
podrodzaj Liliorhiza
szachownica Raddiego
podrodzaj Petilium
Fritillaria karelinii
podrodzaj Rhinopetalum
szachownica perska
podrodzaj Theresia
Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
Klad okrytonasienne, klad jednoliścienne (monocots), rząd liliowce (Liliales), rodzina liliowate (Liliaceae), podrodzina Lilioideae[2].
Pozycja systematyczna według systemu Takhtajana
Rodzaj włączony do plemienia Lilieae w rodzinie liliowatych z rzędu liliowców zarówno w wersji systemu z 1997[20], jak i w zrewidowanej wersji z 2008[21].
Podział rodzaju według Rønsted i in. (2005)[22]
  • podrodzaj Davidii Rix – F. davidii
  • podrodzaj Fritillaria
    • sekcja Fritillaria – F. acmopetala, F. aurea, F. crassifolia, F. hermonis, F. lusitanica, F. meleagris, F. michailowskyi, F. olivieri, F. pallidiflora, F. reuteri, F. tenella, F. tubiformis
    • sekcja Olostylea Boiss. – F. alburyana, F. caucasica, F. minuta
  • podrodzaj Japonica Rix – F. japonica
  • podrodzaj Korolkowia Rix – F. serwerzowi
  • podrodzaj Liliorhiza (Kellogg) Benth. & Hook. f. – F. affinis, F. agrestis, F. camtschatcensis, F. eastwoodae, F. falcata, F. gentneri, F. glauca, F. maximowiczii, F. micrantha, F. phaeanthera, F. pudica, F. recurva, F. striata
  • podrodzaj Petilium (L.) Endl. – F. chitralensis, F. imperialis, F. raddeana
  • podrodzaj Rhinopetalum Fisch. – F. gibbosa, F. karelini
  • podrodzaj Theresia Koch – F. persica
Gatunki[4]
  • Fritillaria acmopetala Boiss. – szachownica ostropłatkowa
  • Fritillaria affinis (Schult. & Schult.f.) Sealy – szachownica pokrewna
  • Fritillaria agrestis Greene – szachownica polna
  • Fritillaria alburyana Rix – szachownica Albury'ego
  • Fritillaria alfredae Post – szachownica Alfreda
  • Fritillaria amabilis Koidz.
  • Fritillaria amana (Rix) R.Wallis & R.B.Wallis
  • Fritillaria anhuiensis S.C.Chen & S.F.Yin
  • Fritillaria ariana (Losinsk. & Vved.) Rix
  • Fritillaria armena Boiss. – szachownica armeńska
  • Fritillaria assyriaca Baker – szachownica asyryjska
  • Fritillaria atrolineata Bakhshi Khan.
  • Fritillaria atropurpurea Nutt. – szachownica purpurowa
  • Fritillaria aurea Schott – szachownica złocista
  • Fritillaria ayakoana Maruy. & Naruh.
  • Fritillaria baskilensis Behcet
  • Fritillaria biflora Lindl.
  • Fritillaria bithynica Baker
  • Fritillaria brandegeei Eastw.
  • Fritillaria bucharica Regel – szachownica bucharska
  • Fritillaria byfieldii Özhatay & Rix in P.H.Davis (ed.)
  • Fritillaria camschatcensis (L.) Ker Gawl. – szachownica kamczacka
  • Fritillaria carica Rix – szachownica karyjska
  • Fritillaria caucasica Adam – szachownica kaukaska
  • Fritillaria chlorantha Hausskn. & Bornm.
  • Fritillaria chlororhabdota Bakhshi Khan.
  • Fritillaria cirrhosa D.Don – szachownica żółta
  • Fritillaria collina Adam
  • Fritillaria conica Boiss.
  • Fritillaria crassicaulis S.C.Chen
  • Fritillaria crassifolia Boiss. & A.Huet – szachownica grubolistna
  • Fritillaria dagana Turcz.
  • Fritillaria dajinensis S.C.Chen
  • Fritillaria davidii Franch.
  • Fritillaria davisii Turrill – szachownica Davisa
  • Fritillaria delavayi Franch.
  • Fritillaria drenovskii Degen & Stoj. – szachownica Drenowskiego
  • Fritillaria dzhabavae A.P.Khokhr.
  • Fritillaria eastwoodiae R.M.Macfarl.
  • Fritillaria eduardi Regel – szachownica Edwarda
  • Fritillaria ehrhartii Boiss. & Orph. in P.E.Boissier
  • Fritillaria elwesii Boiss. – szachownica Elwesa
  • Fritillaria epirotica Turrill ex Rix
  • Fritillaria euboeica Rix
  • Fritillaria falcata (Jeps.) D.E.Beetle
  • Fritillaria fleischeriana Steud. & Hochst. ex Schult. & Schult.f. in J.J.Roemer & J.A.Schultes
  • Fritillaria forbesii Baker
  • Fritillaria frankiorum R.Wallis & R.B.Wallis
  • Fritillaria fusca Turrill
  • Fritillaria gentneri Gilkey
  • Fritillaria gibbosa Boiss.
  • Fritillaria glauca Greene – szachownica sina
  • Fritillaria graeca Boiss. & Spruner – szachownica grecka
  • Fritillaria grandiflora Grossh.
  • Fritillaria gussichiae (Degen & Dörfl.) Rix – szachownica Gussichy
  • Fritillaria hermonis Fenzl ex Klatt
  • Fritillaria imperialis L. – szachownica cesarska, korona cesarska
  • Fritillaria involucrata All. – szachownica okryta
  • Fritillaria japonica Miq.
  • Fritillaria kaiensis Naruh.
  • Fritillaria karelinii (Fisch. ex D.Don) Baker
  • Fritillaria kittaniae Sorger
  • Fritillaria koidzumiana Ohwi
  • Fritillaria kotschyana Herb.
  • Fritillaria kurdica Boiss. & Noë – szachownica kurdyjska
  • Fritillaria lagodechiana Kharkev.
  • Fritillaria latakiensis Rix
  • Fritillaria latifolia Willd. – szachownica szerokolistna
  • Fritillaria legionensis Llamas & J.Andrés
  • Fritillaria liliacea Lindl.
  • Fritillaria lusitanica Wikstr.
  • Fritillaria macedonica Bornm.
  • Fritillaria macrocarpa Coss. ex Batt.
  • Fritillaria maximowiczii Freyn
  • Fritillaria meleagris L. – szachownica kostkowata
  • Fritillaria meleagroides Patrin ex Schult. & Schult.f.
  • Fritillaria messanensis Raf.
  • Fritillaria michailovskyi Fomin – szachownica Michajłowskiego
  • Fritillaria micrantha A.Heller
  • Fritillaria milasensis Teksen & Aytaç
  • Fritillaria minima Rix
  • Fritillaria minuta Boiss. & Noë – szachownica drobna
  • Fritillaria monantha Migo
  • Fritillaria montana Hoppe ex W.D.J.Koch – szachownica górska
  • Fritillaria mughlae Teksen & Aytaç
  • Fritillaria muraiana Ohwi
  • Fritillaria mutabilis Kamari in P.A.K.Strid & Kit Tan (eds.)
  • Fritillaria obliqua Ker Gawl.
  • Fritillaria ojaiensis Davidson
  • Fritillaria olgae Vved. in B.A.Fedchenko & al.
  • Fritillaria olivieri Baker – szachownica Oliviera
  • Fritillaria oranensis Pomel
  • Fritillaria orientalis Adam – szachownica wschodnia
  • Fritillaria pallidiflora Schrenk – szachownica bladokwiatowa
  • Fritillaria pelinaea Kamari
  • Fritillaria persica L. – szachownica perska
  • Fritillaria pinardii Boiss. – szachownica Pinarda
  • Fritillaria pinetorum Davidson – szachownica szyszkowata
  • Fritillaria pluriflora Torr. ex Benth. – szachownica wielokwiatowa
  • Fritillaria pontica Wahlenb. – szachownica pontyjska
  • Fritillaria przewalskii Maxim. ex Batalin.
  • Fritillaria pudica (Pursh) Spreng. – szachownica skromna
  • Fritillaria purdyi Eastw.
  • Fritillaria pyrenaica L. – szachownica pirenejska
  • Fritillaria raddeana Regel – szachownica Raddiego
  • Fritillaria recurva Benth. – szachownica odgięta
  • Fritillaria regelii Losinsk.
  • Fritillaria reuteri Boiss.
  • Fritillaria rhodia A.Hansen
  • Fritillaria rhodocanakis Orph. ex Baker
  • Fritillaria rixii Zaharof
  • Fritillaria ruthenica Wikst. – szachownica ruska
  • Fritillaria sewerzowii Regel – szachownica Sewerzowa
  • Fritillaria shikokiana Naruh.
  • Fritillaria sibthorpiana (Sm.) Baker
  • Fritillaria sichuanica S.C.Chen
  • Fritillaria sinica S.C.Chen
  • Fritillaria skorpili Velen.
  • Fritillaria sororum Jim.Persson & K.Persson
  • Fritillaria spetsiotica Kamari
  • Fritillaria sporadum Kamari
  • Fritillaria stenanthera (Regel) Regel – szachownica wąskokwiatowa
  • Fritillaria straussii Bornm.
  • Fritillaria striata Eastw.
  • Fritillaria stribrnyi Velen.
  • Fritillaria taipaiensis P.Y.Li
  • Fritillaria theophrasti Kamari & Phitos
  • Fritillaria thunbergii Miq.
  • Fritillaria tortifolia X.Z.Duan & X.J.Zheng
  • Fritillaria tubiformis Gren. & Godr. – szachownica trąbkowata
  • Fritillaria unibracteata P.K.Hsiao & K.C.Hsia
  • Fritillaria usuriensis Maxim.
  • Fritillaria uva-vulpis Rix – szachownica lisia
  • Fritillaria verticillata Willd. – szachownica okółkowa
  • Fritillaria viridea Kellogg
  • Fritillaria viridiflora Post
  • Fritillaria walujewii Regel – szachownica Walujewa
  • Fritillaria whittallii Baker
  • Fritillaria yuminensis X.Z.Duan
  • Fritillaria yuzhongensis G.D.Yu & Y.S.Zhou
  • Fritillaria zagrica Stapf

Galeria

  • Fritillaria acmopetala
    Fritillaria acmopetala
  • Fritillaria affinis
    Fritillaria affinis
  • Fritillaria agrestis
    Fritillaria agrestis
  • Fritillaria atropurpurea
    Fritillaria atropurpurea
  • Fritillaria biflora
  • Fritillaria bucharica
    Fritillaria bucharica
  • Fritillaria camschatcensis
    Fritillaria camschatcensis
  • Fritillaria crassifolia
    Fritillaria crassifolia
  • Fritillaria eastwoodiae
    Fritillaria eastwoodiae
  • Fritillaria falcata
    (c) John Game, CC BY 2.0
    Fritillaria falcata
  • Fritillaria gentneri
    Fritillaria gentneri
  • Fritillaria involucrata
    Fritillaria involucrata
  • Fritillaria imperialis
    Fritillaria imperialis
  • Fritillaria japonica
    Fritillaria japonica
  • Fritillaria liliacea
    Fritillaria liliacea
  • Fritillaria lusitanica
    Fritillaria lusitanica
  • Fritillaria meleagris
    Fritillaria meleagris
  • Fritillaria messanensis
    Fritillaria messanensis
  • Fritillaria michailovskyi
    Fritillaria michailovskyi
  • Fritillaria montana
    Fritillaria montana
  • Fritillaria pallidiflora
    Fritillaria pallidiflora
  • Fritillaria persica
    Fritillaria persica
  • Fritillaria pinetorum
    Fritillaria pinetorum
  • Fritillaria pluriflora
    Fritillaria pluriflora
  • Fritillaria pudica
    Fritillaria pudica
  • Fritillaria purdyi
    Fritillaria purdyi
  • Fritillaria pyrenaica
    Fritillaria pyrenaica
  • Fritillaria recurva
    Fritillaria recurva
  • Fritillaria rhodia
    Fritillaria rhodia
  • Fritillaria ruthenica
    Fritillaria ruthenica
  • Fritillaria sewerzowii
    Fritillaria sewerzowii
  • Fritillaria tubiformis
    Fritillaria tubiformis
  • Fritillaria uva-vulpis
    Fritillaria uva-vulpis
  • Fritillaria verticillata
    Fritillaria verticillata

Nazewnictwo

Toponimia nazwy naukowej
Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od łacińskiego słowa fritillus, oznaczającego pudełko do gry w kości, odnosząc się do kształtu kwiatów tych roślin[23].
Nazwy zwyczajowe w języku polskim
W roku 1852 Ignacy Rafał Czerwiakowski w pracy Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych użył dla określenia rodzaju Petilium nazwy "korona". Czerwiakowski podał też polską nazwę gatunku Petilium imperiale (= Fritillaria imperialis) używając nazwy "korona cesarska"[24]. W roku 1894 Erazm Majewski w Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich... podał kilka polskich nazw rodzaju Fritillaria: fritilarja, iskroń, korona cesarska, szachownica. Jako polskie nazwy gatunku Fritillaria imperialis Majewski podał: korona cesarska, korona kostkowata, korona szachowa, korona żółta i kroniec pospolity, a gatunku Fritillaria meleagris: korona szachownica i szachownica[25]. W krytycznym dla publikacji Majewskiego Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin Józefa Rostafińskiego z roku 1900 wymienione zostały następujące polskie nazwy rodzaju: korona, szachownica, korona szachowa, fritilarya, korona cesarska i iskroń[26]. W Słowniku roślin użytkowych Zbigniewa Podbielkowskiego z 1989 roku rodzaj opisany jest pod nazwą szachownica[27]. W wydanym w 2008 Słowniku roślin zielnych łacińsko-polskim Wiesław Gawryś podał polskie nazwy ponad 50 gatunków szachownicy[28].

Zagrożenie

Czerwona księga gatunków zagrożonych IUCN 2011.1[29]
Trzy gatunki szachownicy zostały uwzględnione w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych IUCN w wersji 2011.1: Fritillaria conica i F. epirotica ze statusem EN (zagrożony) oraz F. drenovskii ze statusem VU (narażony).
Fritillaria conica jest endemitem Półwyspu Peloponeskiego. Znana jest z czterech miejsc, a szacunkowa liczba wszystkich osobników wynosi poniżej 1200. Największa subpopulacja tego gatunku zasiedla miejsce wypasu dzikich kóz z podgatunku Capra aegagrus cretica i owiec (muflonów), podlegając wytępieniu. Jedna niewielka subpopulacja występuje na obszarze chronionym Natura 2000.
Frittilaria epirotica jest endemitem Grecji. Całkowita liczba dorosłych osobników tego gatunku nie przekracza 1000. Nieliczne subpopulacje są rozproszone na obszarze 1000 km². Głównym zagrożeniem dla tego gatunku jest nadmierny wypas zwierząt.
Fritillaria drenovskii jest endemiczna dla Bułgarii, gdzie nielicznie występuje na dwóch stanowiskach w pobliżu granicy greckiej, i dla Grecji, gdzie występuje w północno-wschodniej części kraju na pojedynczych stanowiskach. Wzrost intensywności i częstotliwości wypasu prowadzi do spadku liczebności tego gatunku.
Inne czerwone listy gatunków zagrożonych
Szachownica kostkowata i szachownica wschodnia, objęte Konwencją berneńską o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej, ujęte zostały w Karpackiej Czerwonej Liście Gatunków. Szachownica kostkowata w czeskich Karpatach uznana została za wymarłą, w słowackich za krytycznie zagrożoną, w węgierskich za zagrożoną wyginięciem, a w części rumuńskiej i ukraińskiej za narażoną na wyginięcie[30]. Jedynie w polskiej części Karpat gatunek ten nie został uznany za zagrożony[30]. Mimo to szachownica kostkowata podlega w Polsce ścisłej ochronie gatunkowej[31]. Szachownica wschodnia w Rumunii uznana została za gatunek narażony na wyginięcie[30].
Szachownica ostropłatkowa i szachownica perska uwzględnione zostały w Czerwonej Księdze Flory Cypru, a Fritillaria muraiana na Czerwonej Liście Zagrożonych Roślin Naczyniowych Japonii[30].
Występująca w Stanach Zjednoczonych Fritillaria gentneri podlega federalnej ochronie gatunkowej na podstawie U.S. Endangered Species Act. Z uwagi na szybki spadek liczności populacji, przede wszystkich powodowany pożarami i niszczeniem roślin przez ludzi, uznana została za gatunek zagrożony wyginięciem. Obecnie znanych jest 28 stanowisk tej rośliny w Oregonie i dwa w Kalifornii[32].

Zastosowania

Cebule szachownicy cesarskiej
Rośliny spożywcze
Cebule szachownic są bogate w skrobię. Są spożywane na surowo, upieczone lub suszone. Cebule szachownicy pokrewnej są delikatne i smakują jak ryż[33], a szachownicy kamczackiej jak kasztany; te drugie razem z owocami bażyny czarnej służą do przygotowania puddingu[34]. Suszone bulwy są mielone na mąkę, służącą do pieczenia chleba i przygotowywania zup. Słodko-ostre w smaku bulwy szachownicy żółtej są spożywane po ugotowaniu lub upieczeniu jako jarzyna[17]. Podobnie spożywane są cebule szachownicy purpurowej[35], cesarskiej[36], skromnej[37], okółkowej[38] i Fritillaria thunbergii[19]..
Niedojrzałe owoce szachownicy pokrewnej[33], kamczackiej[34] i skromnej[37] mogą być jadane na surowo lub po ugotowaniu. Są ostre w smaku. Młode rośliny szachownicy okółkowej[38] i Fritillaria thunbergii[19] były jadane w całości po ugotowaniu. Z szypułek i pąków kwiatowych szachownicy okółkowej przygotowuje się zupy[38].
Szachownica cesarska
Rośliny lecznicze
Pył ususzonych szachownic purpurowych używany był do produkcji maści leczącej skrofuły[35]. Cebule szachownicy żółtej, bladokwiatowej i Fritillaria thunbergii wykazują działanie przeciwkaszlowe, ściągające, łagodzące, wykrztuśne i przeciwgorączkowe. Z suszonych cebul tych roślin przygotowywano lekarstwa na kaszel, zapalenie oskrzeli, zapalenie płuc, astmę, gorączkę i ropnie. W Chinach wykorzystywane są one w walce z rakiem piersi i płuc. Surowiec ten w nadmiernych dawkach może powodować trudności z oddychaniem oraz niewydolność serca[17][18][19].
Cebule szachownicy cesarskiej są moczopędne i zmiękczające. Są stosowane jako środek wykrztuśny[36].
Rośliny ozdobne
Szachownice są cenionymi roślinami ogrodowymi. Szachownica cesarska i szachownica perska zostały sprowadzone do ogrodów Europy z Persji w drugiej połowie XVI wieku[39].
Większość gatunków szachownic to rośliny relatywnie łatwe w uprawie, jednak niektóre mogą stanowić wyzwanie. Niekorzystne warunki mogą doprowadzić do zaniku kwitnienia lub nawet śmierci roślin. Szachownice są szczególnie wrażliwe na wilgoć, prowadzącą do gnicia cebul. Wymagają bardzo dobrze przepuszczalnego podłoża oraz regularnego podlewania i dokarmiania na początku nawozami azotowymi, a następnie potasowymi. W okresie spoczynku, po obumarciu części naziemnych, rośliny wymagają zachowania suchych warunków, podlewanie nie powinno być częstsze niż raz na miesiąc. Cebule można też wykopać i przechować do jesieni w lekko wilgotnym torfie[40]. Rośliny rozmnaża się z nasion lub z cebulek przybyszowych, przy czym czas niezbędny do osiągnięcia dojrzałości roślin i ich zakwitnięcia jest podobny w obu przypadkach i wynosi nie mniej niż 3 lata[41]. Rośliny są atakowane przez mszyce i szarą pleśń[40].
Mrozoodpornymi gatunkami spotykanymi w uprawie są[42]:
  • szachownica kamczacka, o wysokości do 45 cm, kwitnąca latem, o kwiatach dzwonkowatych, wielobarwnych, od kasztanowobrązowego do czarnego,
  • szachownica cesarska, osiągająca wysokość 150 cm, o kwiatach żółtych, pomarańczowych lub czerwonych, o nieprzyjemnym zapachu, z "pióropuszem" lancetowatych liści,
  • szachownica kostkowata, niewielka (do 30 cm) roślina o kasztanowych, zielonych lub białych kwiatach pokrytych wzorem podobnym do szachownicy,
  • szachownica bladokwiatowa, o wysokości do 38 cm i kwiatach blado- lub jaskrawożółtych,
  • szachownica perska, dorastająca do 100 cm, tworząca kwiatostan złożony z 25 kwiatów o barwie niemal czarnopurpurowej,
  • szachownica pirenejska, osiągająca 45 cm wysokości, z kwiatami pokrytymi rozmytym rysunkiem szachownicy barwy żółtej, przy czym wewnątrz kwiatu zabarwienie stanowi negatyw zewnętrznego rysunku,
  • szachownica okółkowa, dorastająca do 60 cm, z kwiatostanami pokrytymi luźno 15 szeroko dzwonkowatymi, białymi kwiatami pokrytymi rozmytym rysunkiem szachownicy lub zielonym żyłkowaniem.

Obecność w kulturze

Zgodnie z tradycją chrześcijańską szachownice nie schyliły głów w czasie ukrzyżowania Chrystusa i odtąd, ze wstydu, zwiesiły je na zawsze[42].

    Przypisy

    1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
    2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-10-21] (ang.).
    3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2011-09-24].
    4. ↑ a b c Rafaël Govaerts: World Checklist of Selected Plant Families. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2011-09-25]. (ang.).
    5. ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 85, ISBN 978-83-62975-45-7.
    6. ↑ a b c d e f g h i j k M.N. Tamura: Liliaceae. W: Klaus Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons. Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 352. ISBN 3-540-64060-6. (ang.).
    7. ↑ a b c d e f g h i Bryan Ness: Flora of North America. Vol. 26: Liliaceae. [dostęp 2011-09-24]. (ang.).
    8. ↑ a b c d e f g Chen Xinqi i Helen V. Mordak: Flora of China. Vol. 24: Liliaceae. [dostęp 2011-09-24]. (ang.).
    9. ↑ a b Diana Beresford-Kroeger: A Garden for Life: The Natural Approach to Designing, Planting, and Maintaining a North Temperate Garden. University of Michigan Press, 2004, s. 171. ISBN 978-0-472-03012-5. (ang.).
    10. ↑ Zhang S, Wei J, Chen S, Dai Y, Li X.. Floral dynamic and pollination habit of Fritillaria cirrhosa. „Zhongguo Zhong Yao Za Zhi”. 35 (1), s. 27-9, 2010. (czam.). 
    11. ↑ David Duthle. Bluetits pollinate the plants other creatures cannot reach. „New Scientist”, 1989-09-09. (ang.). 
    12. ↑ Winfried S. Peters, Michael Pirl, Gerhard Gottsberger i Dieter S. Peters. Pollination of the Crown Imperial (Fritillaria imperialis) by Great Tits (Parus major). „Journal of Ornithology”. 136 (2). s. 207-212. DOI: 10.1007/BF01651242. (ang.). 
    13. ↑ Song-Lin Lia, Ge Lina, Shun-Wan Chana i Ping Li. Determination of the major isosteroidal alkaloids in bulbs of Fritillaria by high-performance liquid chromatography coupled with evaporative light scattering detection. „Journal of Chromatography”. 909 (2), s. 207–214, 2001. PMID: 11269520. (ang.). 
    14. ↑ R. Büttner, P. Hanelt i R. Mansfeld (ed.): Mansfeld's Encyclopedia of Agricultural and Horticultural Crops. Springer, 2001, s. 2287. ISBN 978-3-540-41017-1. (ang.).
    15. ↑ Burkhard Bohne i Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Bellona, 2008, s. 62. (pol.).
    16. ↑ Takeatsu Kimura, Paul P. H. But, Ji-Xian Guo i Chung Ki Sung: International Collation of Traditional and Folk Medicine: Northeast Asia. T. 1. World Scientific, 1996, s. 186. ISSN 9789810225896. (ang.).
    17. ↑ a b c Plants For A Future: Fritillaria cirrhosa. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).
    18. ↑ a b Plants For A Future: Fritillaria pallidiflora. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).
    19. ↑ a b c d Plants For A Future: Fritillaria thunbergii. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).
    20. ↑ The Taxonomicon. Universal Taxonomic Services. [dostęp 2011-09-25].
    21. ↑ Armen Takhtajan: Flowering plants. Wyd. 2. Springer, 2009, s. 634. ISBN 978-1-4020-9608-2. (ang.).
    22. ↑ Nina Rønsted, Steve Law, Hannah Thornton, Michael F. Fay, Mark W. Chase. Molecular phylogenetic evidence for the monophyly of Fritillaria and Lilium (Liliaceae; Liliales) and the infrageneric classification of Fritillaria. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 35 (3), s. 509–527, 2005. DOI: 10.1016/j.ympev.2004.12.023. PMID: 15878122. (ang.). 
    23. ↑ David Gledhill: The names of plants. Wyd. 4. Cambridge University Press, 2008, s. 171. ISBN 978-0-511-47376-0.
    24. ↑ Ignacy Rafał Czerwiakowski: Botanika szczególna. T. 2: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1852, s. 519-520. (pol.).
    25. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich.... T. 2: T. 2. : Słownik Łacińsko – Polski.... Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894, s. 342. (pol.).
    26. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900. (pol.).
    27. ↑ Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: Państwowe Wydawn. Robotnicze i Leśne, 1980, s. 344-345. ISBN 83-09-00256-4. (pol.).
    28. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych łacińsko-polski. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 85-86. (pol.).
    29. ↑ IUCN Red List of Threatened Species. Version 2011.1. [dostęp 2011-09-24]. (ang.).
    30. ↑ a b c d National Red Lists. [dostęp 2011-09-24]. (ang.).
    31. ↑ Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764
    32. ↑ Environmental Conservation Online System. US Fish and Wildlife Service. [dostęp 2011-09-24]. (ang.).
    33. ↑ a b Plants For A Future: Fritillaria affinis. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).
    34. ↑ a b Plants For A Future: Fritillaria camschatcensis. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).
    35. ↑ a b Plants For A Future: Fritillaria atropurpurea. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).
    36. ↑ a b Plants For A Future: Fritillaria imperialis. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).
    37. ↑ a b Plants For A Future: Fritillaria pudica. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).
    38. ↑ a b c Plants For A Future: Fritillaria verticillata. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).
    39. ↑ Mehtap TEKŞEN i Zeki AYTAÇ. The revision of the genus Fritillaria L. (Liliaceae) in the Mediterranean region (Turkey). „Turkish Journal of Botany”. 35, s. 447-478, 2011. (ang.). 
    40. ↑ a b Cyril Lafong: Growing and Selection Fritillaries. The Alpine Society. [dostęp 2011-09-25]. (ang.).
    41. ↑ Joy Bishop: Vegetative propagation of Fritillaria. The Alpine Society. [dostęp 2011-09-25]. (ang.).
    42. ↑ a b Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, s. 383-384, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.

    Linki zewnętrzne

    Media użyte na tej stronie

    Fritillaria whittallii hh.jpg
    Autor: HelenaH, Licencja: CC BY-SA 3.0
    Fritillaria whittallii
    Fritillaria persica 3.JPG
    Autor: Gideon Pisanty (Gidip) גדעון פיזנטי, Licencja: CC BY 3.0
    Fritillaria persica L. (גביעונית הלבנון), Nachal Oren, Mount Carmel, Israel, February 6, 2006. Other names: Fritillaria arabica Gandoger; Fritillaria libanotica (Boiss.) Baker.
    Fritillaria verticillata var. thunbergii2.jpg
    Autor: titanium22, Licencja: CC BY-SA 2.0
    Fritillaria verticillata var. thunbergii
    Fritillaria pluriflora.jpg
    Autor: Eric in SF, Licencja: CC BY-SA 3.0
    Species from California

    Common name: Adobe Lily

    Photographed in Lake County, California
    Fritillariaatropurpurea.jpg
    Fritillaria atropurpurea from the NPS Yellowstone Slide File.
    Fritillaria orientalis1.jpg
    Autor: Franco christophe, Licencja: CC BY-SA 3.0
    Fritillaria orientalis
    Fritillaria michailovskyi.JPG
    Fritillaria michailovskyi
    Fritillaria meleagris 002.JPG
    Autor: H. Zell, Licencja: CC BY-SA 3.0
    Fritillaria meleagris, Liliaceae, Snake's Head Fritillary, Checkered Daffodil, Chess Flower, Frog-cup, Guinea-hen Flower, Leper Lily, Snake's Head, flowers; Botanical Garden KIT, Karlsruhe, Germany.
    IMG 5525-Fritillaria reuteri.jpg
    Autor: C T Johansson, Licencja: CC BY 3.0
    Fritillaria reuteri
    Fritillariapinetorum.jpg
    Fritillaria pinetorum. US Forest Service photo, no copyright.
    Рябчик 4539.jpg
    Fritillria dagana. Plant with flower. Krasnoyarsk region, West Sayan, "Ergaki" park, subalpine meadow, near Nishnya Buyba river.
    Fritillaria persica - subg Theresia - 37 1813 Syd Edw.png
    Fritillaria persica (subgenus Theresia)
    Fritillaria involucrata 28032004 2.JPG
    Autor: H. Brisse (upload by Abalg), Licencja: CC-BY-SA-3.0
    • (en) Fritillaria involucrata, a photography originating of the internet site http://sophy.u-3mrs.fr/. The accord of the autor, H. Brisse, is here.
    • (fr) Fritillaria involucrata, une photographie issue du site internet http://sophy.u-3mrs.fr/. L'accord de l'auteur, H. Brisse, se situe ici.
    Fritillariarecurva.jpg
    Fritillaria recurva — Scarlet fritillary. BLM photo, no copyright.
    Fritillaria agrestis.jpg
    Autor: Eric in SF, Licencja: CC BY-SA 3.0
    Species from California

    Common name: Stinkbells

    Photographed along Tesla Road, Alameda County, California

    CNPS Inventory of Rare and Endangered Plants - list 4.2
    Fritillaria liliacea2.jpg
    Autor: Calibas, Licencja: CC BY 3.0
    Fragrant Fritillary (Fritillaria liliacea) taken at Jepson Prairie in California.
    Fritillaria michailovskyi 5036.jpg
    Autor: Rolf Engstrand, Licencja: CC BY-SA 3.0
    Plant species Fritillaria michailovskyi in Bergianska trädgården, Stockholm, Sweden
    Fritillaria japonica in Mount Fujiwara 1999-04-04.jpg
    Autor: Alpsdake, Licencja: CC0
    Fritillaria japonica in Mount Fujiwara
    Fritillaria pyrenaica1JUSA.jpg
    Autor: Juan José Sánchez from Spain, Licencja: CC BY-SA 2.0
    Fritillaria pyrenaica - Valle de Mena, Burgos
    Fritillaria raddeana 128 1902 MS JNFitch.png
    Fritillaria raddeaea, sugeuns Petilium
    F.pallidiflora1.JPG
    Autor: aha, Licencja: CC-BY-SA-3.0
    Fritillaria pallidiflora Schrenk
    Fritillaria biflora.jpg
    (c) "Mike" Michael L. Baird, CC BY 2.0

    Fritillaria biflora (Chocolate Lily) endemic to California

    • As seen on the Crespi Trail off Turri road, between Los Osos and Morro Bay, CA, USA
    • Canon 5D w/ Canon EF 180mm f3.5L Macro USM AutoFocus Telephoto Lens for Canon SLR Cameras on Gitzo GT1540 6X Carbon Fiber Series 1 G-Lock Mountaineer Tripod.
    384 Fritillaria meleagris.jpg

    Fritillaria meleagris L.

    Original Description
    Kungsängslilja, Fritillaria meleagris L.
    Fritillaria persica 2.JPG
    Autor: Gidip, Licencja: CC BY 3.0
    Fritillaria persica L. (גביעונית הלבנון), Nachal Oren, Mount Carmel, Israel, February 6, 2006. Other names: Fritillaria arabica Gandoger; Fritillaria libanotica (Boiss.) Baker.
    Fritillaria liliacea 2.jpg
    Autor: Eric in SF, Licencja: CC BY-SA 3.0
    Fritillaria liliacea - a Species from California Photographed at Tilden Regional Parks Botanic Garden
    Fritillaria pallidiflora CBM.png
    Fritillaria pallidiflora (subgenus Fritillaria, section Fritillaria)
    Fritillaria caucasica CBM.png
    Fritillaria caucasica (subgenus Fritillaria, section Olostylea)
    Fritillaria montana 01HD.jpg
    Fritillaria montana; Botanic Garden, Vienna, Austria.
    Fritillaria crassifolia.JPG
    Autor: MyName (שומבלע), Licencja: CC BY-SA 2.5
    גביעונית עבת עלים, Fritillaria crassifolia
    Fritillaria purdyi.jpg
    Autor: Eric in SF, Licencja: CC BY-SA 3.0
    Fritillaria purdyi - a species from California.
    • Photographed at Tilden Regional Parks Botanic Garden, East Bay, San Francisco Bay Region
    Fritillaria pallidiflora 2069.jpg
    Fritillaria pallidiflora - Рябчик бледноцветковый в культуре (Красноярский край, пос. Танзыбей). Автор: Николай Степанов. 15.05.2008
    Fritillaria acmopetala.JPG
    Autor: Elie plus, Licencja: CC BY 3.0
    Lebanese Fritillary growing in its natural habitat in the North Lebanon range, in Qammoua forest.
    Fritillaria ruthenica Russia.jpg
    Autor: Le.Loup.Gris, Licencja: CC BY-SA 3.0
    Рябчик русский (Fritillaria ruthenica Wikstr.), цветки. Местообитание: редкий дубовый лес. Окрестности г. Саратова.
    Fritillaria ruthenica 2.jpg
    Autor: James Steakley, Licencja: CC BY-SA 3.0
    Fritillaria ruthenica
    Fritillaria lusitanica.jpg
    Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
    Fritillariafalcata.jpg
    (c) John Game, CC BY 2.0
    Fritillaria falcata. This rare serpentine-loving species is seen here on Cedar Mountain ("Rancho Repose") in California's Alameda County, on April 10th 1993. Note that one of the six anthers seems to be missing and another has dehisced. This species, at least in its northern form, has broader leaver than the form of the otherwise rather similar Frilillaria pinetorum that occurs on Mount Pinos much further south. Scanned Kodachrome slide.
    Fritillaria uva-vulpis 01.jpg
    Autor: Agnieszka Kwiecień (Nova), Licencja: CC BY 2.5
    Szachownica lisia (Fritillaria uva-vulpis), kwiaty, okaz w uprawie, Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, Polska.
    Fritillaria kotschyana - 2.jpg
    Autor: James Steakley, Licencja: CC BY-SA 3.0
    Fritillaria kotschyana
    Fritillaria rhodia Rhodos 01.jpg
    Autor: Orchi, Licencja: CC-BY-SA-3.0
    Fritillaria rhodia A. Hansen (1969)
    Description: Fritillaria rhodia - flowers
    Sources: Rhodes
    Author:
    License: GFDL
    Fritillaria-imperialis bulbe.jpg
    Autor: The County Clerk, Licencja: CC BY-SA 2.0
    Fritillaria imperialis bulbes
    Fritillaria meleagris0.jpg
    Autor: Kurt Stüber [1], Licencja: CC-BY-SA-3.0

    Species: Fritillaria meleagris
    Family: Liliaceae

    Image No. 1
    Fritillaria atropurpurea 8.jpg
    (c) Stan Shebs, CC BY-SA 3.0
    Fritillaria atropurpurea in forest at the Cathedral Rock/Little Falls trailhead, Kyle Canyon, Spring Mountains, southern Nevada (elev. about 2300 m)
    Fritillaria lusitanica ES 1.jpg
    Flor de Fritillaria lusitanica (Liliaceae, Liliales). Rivas Vaciamadrid, Madrid, España.
    Fritillaria-radema-flowers.jpg
    (c) Sten, CC BY-SA 3.0
    Fritillaria raddeana: Flowers (Århus Botanical Garden)
    Žlutý hřebčík.jpg
    Autor: Dezidor, Licencja: CC BY 3.0
    Yellow Crown Imperials (Fritillaria imperialis)
    Fritillaria recurva CBM.png
    Fritillaria recurva (subgenus Liliorhiza)
    Fritillaria karelinii CBM.png
    Fritillaria karelinii (subgenus Rhinopetalum)
    Fritillaria sewerzowi CBM.png
    Fritillaria sewerzowi (subgenus Korolkowia)
    Fritillariaeastwoodiae.jpg
    Fritillaria eastwoodiae. US Forest Service photo, no copyright.
    Fritillaria tubiformis 20052002 4.JPG
    Autor: H. Brisse (upload by Abalg), Licencja: CC-BY-SA-3.0
    • (en) Fritillaria tubiformis, a photography originating of the internet site http://sophy.u-3mrs.fr/. The accord of the autor, H. Brisse, is here.
    • (fr) Fritillaria tubiformis, une photographie issue du site internet http://sophy.u-3mrs.fr/. L'accord de l'auteur, H. Brisse, se situe ici.
    Fritillaria bucharica 2.jpg
    Autor: James Steakley, Licencja: CC BY-SA 3.0
    Fritillaria bucharica