Szara strefa

Szara strefa (ang. informal economy, informal sector) – finansowy obszar gospodarki państwa, którego dochody osiągane z działalności niezakazanej przez prawo, są ukrywane w całości lub w części przed organami administracji państwowej, podatkowej, celnej itp. Jest nielegalnym obrotem legalnymi towarami i usługami. Nie należy jej mylić z czarnym rynkiem, który obejmuje nielegalne towary i usługi[1][2].

Jako zjawisko społeczne łączy się z pracą „na czarno”, co wiąże się m.in. z łamaniem przepisów dotyczących ubezpieczeń społecznych. W Polsce często jest to sposób pracodawcy na obniżenie kosztów zatrudnienia, a dla pracownika – lepiej płatna lub jedyna możliwa do znalezienia praca[3][4]:

Najważniejszymi czynnikami, które kształtują rozmiary szarej strefy są kwestie dotyczące podatków, kosztów zatrudniania i ogólnie przepisów prawa pracy oraz podaży siły roboczej. Wysokie koszty zatrudniania i skomplikowanie przepisów są łatwiejsze do udźwignięcia przez większe przedsiębiorstwa, małe uciekają przed kłopotami w szarą strefę (...) Największy wpływ na redukcję skali pracy nierejestrowanej miałoby ograniczenie kosztów pracy, w tym przede wszystkim składek na ubezpieczenia społeczne (...) Względna wysokość podatków od dochodów osobistych w Polsce w porównaniu do innych państwa regionu jest niewielka, rekompensują to jednak bardzo wysokie obciążenia społeczne, przekraczające 38% wynagrodzenia brutto (...) Uproszczenie prawa pracy i redukcja formalności związanych z zatrudnieniem nowego pracownika, to kolejna zdaniem respondentów metoda redukcji szarej strefy.

MPiPS, 2008[5]

Istotnym czynnikiem sprzyjającym powstawaniu szarej strefy jest niska jakość usług publicznych oraz niska kultura prawna administracji publicznej[6]. Czynniki te z jednej strony zmniejszają ryzyko ukarania za prowadzenie działalności nieewidencjonowanej, a drugiej ograniczają korzyści z prowadzenia jej pod ochroną prawa. Szara strefa przekłada się także na zmniejszenie wpływów podatkowych i wzrost inflacji[7][2].

Kolejnym czynnikiem jest błędnie prowadzona pomoc społeczna prowadząca do uzależnienia i dalszego zmniejszenia szans na zatrudnienie w oficjalnym stosunku pracy[8].

Udział „szarej strefy” jest szacowany przez Pawła Wójcika na 25% wartości PKB[9], średnia europejska to 15%[10]. W 2012 roku w badaniach PKPP Lewiatan 33,2% firm zatrudniało pracowników w szarej strefie (w porównaniu do 28,9% w 2011 roku)[11]. Według GUS w 2010 roku udział pracujących w „szarej strefie” wynosił 4,9% ogółu pracujących[12], a jako udział w PKB – 13,1% w 2009 roku[13]. Straty dla skarbu państwa szacowane są na ok. 6 mld zł rocznie[14]. Z badań CBOS przeprowadzonych w 2013 roku wynikało, że 47% badanych zna osoby zatrudnione na czarno, 25% zna osoby, które bezpodstawnie pobierają zasiłki z pomocy społecznej, 17% zna osobę wyłudzającą rentę[15].

W 2015 roku firma EY szacowała wielkość szarej strefy na 12,4% polskiego PKB ogółem, przy czym w niektórych branżach – np. tytoniowej czy paliwowej – sięga ona 23%[16].

Szara strefa stymuluje gospodarkę w czasie kryzysu, zwiększając płynność przedsiębiorstw dzięki niższym kosztom obrotu gospodarczego[17], co miało związek ze spowolnieniem gospodarczym, podniesieniem składki rentowej i podwyżką minimalnej pensji. W niektórych sektorach odsetek ten jest znacznie wyższy – w budownictwie wynosi ponad 60%[18].

Upraszczanie systemu podatkowego i racjonalizacja stawek skutkuje wychodzeniem objętych nimi form działalności z szarej strefy i zwiększeniem wpływów podatkowych[19][2].

Szara strefa, a PKB

Szara strefa, podobnie jak niezarejestrowana część czarnego rynku i praca nieodpłatna (w tym wolontariat) nie jest wliczana do PKB państw, gdyż jej oszacowanie nie jest możliwe z taką dokładnością jak praca opodatkowana, ograniczając szacunek jej wartości do spektrum prawdopodobieństwa danej transakcji[20].

W krajach Europy Zachodniej i niektórych krajach Azji, produkcja z szarej strefy została w dużej mierze opodatkowana i co za tym idzie - wliczona do PKB, tracąc status szarej strefy. W innych krajach jest ona znacznie wyższa - wynosi nawet 60% w Ameryce Południowej i Afryce[21], oraz nawet połowę w Europie Wschodniej[22]. W Indiach 98% pracowników pracuje w produkcji nie wliczanej do PKB[23], zaś średnia dla Azji to 45-85%[24]. W tych krajach PKB jest stosunkowo niskie, za to bardzo wysokie są całkowicie niewidzialne dla oficjalnego systemu urzędowego obroty nieopodatkowane, podobnie jak praca nieodpłatna stanowiąca wraz z szarą strefą, niemal całość produkcji krajów południa[25]. Czyni to system liczenia PKB (oraz systemy używający go jako jeden z substratów licznika) jako mocy gospodarki i zamożności, praktycznie bezużytecznym, z powodu dominacji szarej strefy nad rynkiem opodatkowanym w większości państw świata, szczególnie na południu, gdzie niskie PKB jest przyczyną braku jego rejestracji, nie zaś braku fizycznej produkcji, dając mylną iluzję przewagi państw Europy Zachodniej w kwestii wytworzonych dóbr[26].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Pomocnik Olimpijczyka: Elementy wiedzy obywatelskiej i ekonomicznej (wydanie II), Rafał Belka, Kamil Grabowski, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2010, s. 28.
  2. ↑ a b c Krzysztof Nędzyński, Klucz do naprawy finansów publicznych jest ukryty w szarej strefie, Obserwator Finansowy, 2013.
  3. ↑ Szara strefa szybko się rozrasta, Rzeczpospolita, 2009 [dostęp 2010-12-12] [zarchiwizowane z adresu 2013-12-12].
  4. ↑ Wyciągnąć biznes z szarej strefy, Rzeczpospolita, 2010 [dostęp 2010-12-12] [zarchiwizowane z adresu 2013-12-12].
  5. ↑ Raport: Przyczyny pracy nierejestrowanej, jej skala, charakter i skutki społeczne, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 2008.
  6. ↑ „Zdaniem karnistki prof. Moniki Płatek cała historia jest absurdalna, a wyrok na Matałowską to strzelanie sobie przez władzę w stopę, gdyż to sygnał dla innych, by zamiast legalizować, przechodzili do szarej strefy” Sąd nad legalną gosposią, Gazeta Wyborcza, 2012.
  7. ↑ Boragan Aruoba, Informal Sector, Government Policy and Institutions, 2010.
  8. ↑ Polski system pomocy społecznej prowadzi do uzależnienia od zasiłków, Forsal, 2010.
  9. ↑ Co czwarty przedsiębiorca działał w szarej strefie, gazeta.pl, 2011.
  10. ↑ Oszustwo – nasz sport narodowy. Fiskus nabiera się na banalne sztuczki, Gazeta Wyborcza, 8 stycznia 2010.
  11. ↑ Co trzecia firma w szarej strefie, Rzeczpospolita, 2012.
  12. ↑ Praca nierejestrowana w Polsce w 2010 roku, GUS, 2010.
  13. ↑ Szara strefa stale rośnie. Najbardziej w transporcie, Trojmiasto.pl, 2011.
  14. ↑ Prawie 6 mld zł rocznie traci Polska przez szarą strefę, RMF24, 2012.
  15. ↑ Nieuczciwy jak Polak, Wprost.pl, 2013.
  16. ↑ Szara strefa drenuje budżet.
  17. ↑ Szara strefa chroni przed kryzysem, Wirtualna Polska, 2011.
  18. ↑ Szara strefa – błogosławieństwo kapitalizmu, Gazeta Prawna, 2012.
  19. ↑ Najem opuszcza szarą strefę usług prywatnych, Gazeta Prawna, 2012.
  20. ↑ Szara strefa w PKB, czyli liczenie niepoliczalnego, Obserwator Finansowy, 2013.
  21. ↑ Szara strefa w państwach Ameryki Łacińskiej może sięgać 60 proc.
  22. ↑ Na Ukrainie kwitnie szara strefa.
  23. ↑ Indie. Kraj szarej strefy i koszmaru robotników.
  24. ↑ Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Metodologa badań szarej strefy na rynku usług turystycznych.
  25. ↑ Gospodarki wiszą na nieodpłatnej pracy kobiet.
  26. ↑ R. Hall, J. Taylor, Makroekonomia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002.

Bibliografia