Szczawnica

Szczawnica

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Zabytkowa zabudowa na Placu Dietla
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	nowotarski
Gmina	Szczawnica
Prawa miejskie	1962[1]
Burmistrz	Grzegorz Niezgoda (od 2007)
Powierzchnia	32,9 km²
Wysokość	430–510 m n.p.m.
Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość	5711[2] 173,6 os./km²
Strefa numeracyjna	18
Kod pocztowy	34-460
Tablice rejestracyjne	KNT
Położenie na mapie gminy Szczawnica Szczawnica
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Szczawnica
Położenie na mapie województwa małopolskiego Szczawnica
Położenie na mapie powiatu nowotarskiego Szczawnica
49°25′22″N 20°28′58″E/49,422778 20,482778
TERC (TERYT)	1211024
SIMC	0963454
Urząd miejski ul. Szalaya 103 34-460 Szczawnica
Strona internetowa

Dunajec w Szczawnicy

Szczawnica – miasto uzdrowiskowe w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim, siedziba władz gminy miejsko-wiejskiej Szczawnica. Położone na pograniczu Beskidów Zachodnich i Pienin, nad potokiem Grajcarkiem.

Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. miasto miało 5711 mieszkańców^[2].

Położenie

Szczawnica leży w dolinie potoku Grajcarka, który jest prawym dopływem Dunajca. Większa część zabudowy i terenów miasta znajduje się w obrębie Beskidu Sądeckiego, natomiast za doliną potoku Grajcarka wznoszą się już Pieniny. Zabudowa miasta zlokalizowana jest między Pieninami (głównie Małymi Pieninami) a pasmem Radziejowej (Beskid Sądecki).

Miasto tradycyjnie dzieli się na dwie „dzielnice”: Szczawnicę Dolną, której główna zabudowa koncentruje się na wysokości 435-480 m n.p.m. oraz Szczawnicę Wyżnią, z główną zabudową na wysokości od 460 do 520 m n.p.m. Pomiędzy nimi znajduje się Centrum, zaś w kierunku północnym, w dolinkę Szczawnego Potoku, do ok. 510 m n.p.m. wspinają się zabudowania dzielnicy zdrojowej. Dwa większe ciągi dawnego osadnictwa rozwinęły się także w dolinkach potoków: Skotnickiego i Sopotnicy, a rozproszone przysiółki sięgnęły wysoko na stoki, a nawet na sam grzbiet (przysiółek Przysłop, 830 m n.p.m.) pasma Radziejowej^[3].

• 

  Potok Grajcarek w Szczawnicy
• 

  Widok ogólny na Szczawnicę z Danielki
• 

  Zabudowa uzdrowiskowa w Szczawnicy, widok od północnego zachodu, spod sanatorium „Budowlani”, w tle – Małe Pieniny i góra Jarmuta

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 32,90 km²^[4].

W latach 1940-1944 miasto było siedzibą gminy wiejskiej Szczawnica. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego.

Historia

Szczawnica w 1939

Pierwsze wzmianki o Szczawnicy pochodzą z 1413 roku, choć osadnictwo ludzkie na tym terenie istniało już wcześniej. W połowie XIV wieku Szczawnica była parafią, by w 1529 roku stać się filią parafii krościeńskiej (była nią do 1889 roku). Już w XV wieku istniała w Szczawnicy instytucja sołtysa: w dokumentach z tego okresu wymieniony jest sołtys szczawnicki, Mikołaj. W latach 1487–1492 Kazimierz Jagiellończyk odnowił Janowi, kolejnemu szczawnickiemu sołtysowi, prawo użytkowania 3 łanów (zwykle sołtysi dysponowali wówczas dwoma łanami), potwierdzony ponownie przez króla Jana Olbrachta w roku 1494. Oprócz tego w 1581 r. Szczawnica obejmowała 2 ½ łana kmiecego i 4 łany zajmowane przez zagrodników bez roli. W tym czasie wieś należała do starostwa czorsztyńskiego.

Na terenie Szczawnicy funkcjonował przywilej wybraniectwa – chłopa zwolnionego z pańszczyzny w zamian za służbę wojskową na rzecz króla. W 1595 r. szerokim echem odbiła się tragedia wybrańca ze Szczawnicy, Piotra Fleszara, który odmówił dzierżawcy dóbr czorsztyńskich, Janowi Łękawskiemu, zapłaty bezprawnie nałożonego nań czynszu. Ujętego i zakutego w kajdany wybrańca Łękawski zostawił na mrozie na dziedzińcu zamku czorsztyńskiego, gdzie ten po dwóch tygodniach zamarzł^[5].

Już w 1770 r., pod pozorem budowy pogranicznego kordonu sanitarnego, Austria zagarnęła część południowych ziem Rzeczypospolitej, tj. starostwa nowotarskie, czorsztyńskie i sądeckie – w tym również Szczawnicę. Dwa lata później, przy I rozbiorze Polski, tereny te włączono do węgierskiej części domeny Habsburgów. W 1811 r. dobra szczawnickie zostały przejęte przez austriackie władze skarbowe, a następnie wystawione na sprzedaż. W 1828 r. nabył je emerytowany poczmistrz, Jan Podhajecki, by rok później (formalnie: w roku 1834) przekazać je Józefinie i Stefanowi (Szczepanowi) Szalayom, którzy w rzeczywistości sfinansowali zakup^[3].

Po śmierci Stefana Szalaya Szczawnicę przejął w 1839 r. jego syn Józef Szalay. To właśnie on jest uważany za twórcę uzdrowiska. Wzniósł on pierwsze budynki zdrojowe oraz kaplicę zdrojową, które sam zaprojektował; rozszerzył i urządził Park Górny; zakrył koryto Szczawnego Potoku pod dzisiejszym placem Dietla oraz dbał o reklamę uzdrowiska. Od 1840 r. latem stale przebywał w Szczawnicy lekarz - był nim dr Onufry Trembecki, w l. 1848-1883 główny lekarz zdrojowy. Oprócz niego w latach 60. XIX w. w uzdrowisku ordynowali jeszcze inni lekarze: Józef Doskowski, Aleksander Kryda, Władysław Ściborowski i Alojzy Szalay. Działała już również apteka Edwarda Bośniackiego^[6].

• 

  (c) *fiedler*, CC BY-SA 3.0

  Dworek Gościnny
• 

  Dwór Szalayów
• 

  Klinika Solar Spa

W 1876 r. Józef Szalay zapisał uzdrowisko krakowskiej Akademii Umiejętności. W 1909 r. od Akademii uzdrowisko kupił hr. Adam Stadnicki, w drugiej połowie lat 30. XX wieku wzrosło zainteresowanie Szczawnicą. W 1935 wybudowano nowoczesne inhalatorium z pierwszymi w Polsce komorami pneumatycznymi, równocześnie powstała elektrownia, a w 1937 kanalizacja^[7].

Po II wojnie światowej nastąpiło upaństwowienie zdrojowiska. Zmienił się społeczny przekrój kuracjuszy. Uzdrowisko nastawiło się głównie na leczenie chorób zawodowych górników i hutników.

Gwałtowny rozwój miasta nastąpił już w latach 60. XX w. W 1960 roku uruchomiono sanatorium „Hutnik”, w 1963 roku oddano do użytku Prewentorium Górnicze im. Pstrowskiego (m.in. z salą kinową). 1969 rok to data rozpoczęcia działalności położonego w samym centrum domu towarowego „Halka” połączonego z restauracją i kawiarnią. W 1971 r. w dawnej luksusowej willi Szalaya „Pałac” („Zdrojowa”) otwarto ekspozycję historyczno-etnograficzną Muzeum Pienińskiego (działała w tym miejscu do 2013). W 1973 roku rozpoczął działalność kompleks przyrodoleczniczy (obecnie w ruinie) przy ul. Zdrojowej. Jego wyposażenie balneologiczne i rehabilitacyjne było wtedy najnowocześniejsze w Polsce^[8]. W latach 1973–1982 Szczawnica została połączona administracyjnie z Krościenkiem, nosiła wtedy nazwę Szczawnica-Krościenko. W 1982 r. nastąpił ponowny podział miejscowości.

1 stycznia 2008 r. zmieniono rodzaj gminy Szczawnica z miejskiego na miejsko-wiejski, co w praktyce oznaczało zmniejszenie obszaru miasta i wyłączenie z niego dawnych wsi Jaworki i Szlachtowa (uzyskały ponownie status wsi) oraz Biała Woda i Czarna Woda (otrzymały status części wsi Jaworki). Granice miasta objęły 4 obręby ewidencyjne^[9].

Dnia 4 września 2012 roku Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Bronisław Komorowski złożył w Szczawnicy oficjalną wizytę, podczas której między innymi uroczyście odsłonił obelisk upamiętniający pięćdziesięciolecie nadania miastu praw miejskich, który znajduje się na Promenadzie Spacerowej nad potokiem Grajcarek^[10][11].

• 

  Kaplica zdrojowa w Parku Górnym
• 

  Drewniana zabudowa i pomnik Sienkiewicza
• 

  Staw i altana widokowa w Parku Dolnym

Uzdrowisko

Usytuowanie Uzdrowiska w dolinie Grajcarka, prawobrzeżnego dopływu Dunajca pomiędzy łańcuchem Pienin i Beskidem Sądeckim tworzy znakomity mikroklimat, sprzyjający poprawie zdrowia i kondycji górnych dróg oddechowych.

Na terenie Uzdrowiska znajdują się źródła dwunastu kwaśnych wód – szczaw, o walorach, na temat których pierwsze wzmianki pochodzą aż z XVI wieku. Po dziś dzień z ich leczniczych właściwości korzystają zarówno mieszkańcy, jak i kuracjusze z niemalże całego świata.

Nieodłącznym elementem Uzdrowiska jest wspaniała Pijalnia Wód Mineralnych, gdzie do dyspozycji gości są szczawy wodorowęglanowe, sodowe, jodkowe i bromkowe, bogate w sole mineralne oraz liczne mikroelementy.

Na przybywających do pienińskiego kurortu czekają sanatoria uzdrowiskowe i zakład przyrodoleczniczy. Wykonywane są w nich 42 rodzaje zabiegów z zakresu hydroterapii, inhalacji, fizykoterapii, kinezyterapii oraz kuracji pitnej.

Uzdrowisko specjalizuje się w leczeniu chorób dróg oddechowych, w tym przewlekłych stanów zapalnych nosa i gardła, schorzeń aparatu głosowego; schorzeń alergicznych dróg oddechowych, astmy oskrzelowej; schorzeń układu ruchu tj. chorób zwyrodnieniowych stawów i kręgosłupa, a także chorób reumatycznych i reumatoidalnego zapalenia stawów.

Do leczenia gości kurortu wykorzystuje się własne surowce balneologiczne w postaci należących do Uzdrowiska wód mineralnych, jak również walory środowiskowe, jakim jest leczniczy mikroklimat.

• 

  Sanatorium Inhalatorium
• 

  Pijalnia Wód Leczniczych
• 

  Zdrój Magdalena

Wody mineralne

Szczawnica posiada obecnie 8 czynnych źródeł mineralnych. Są to szczawy alkaliczno–słone zawierające znaczne ilości chlorków, sodków, bromków, boru i jodu.

• Jan – źródło odkryte w 1869 r.
• Józef
• Józefina – pierwsze źródło szczawnickie znane już przed 1810 r., nazwane od imienia ówczesnej właścicielki zdrojów Józefiny Szalayowej
• Pitoniakówka
• Wanda – źródło znane od 1867 r., powstało na miejscu dwóch starych zdrojów: Anieli i Heleny
• Magdalena – źródło odkryte w 1839 r. przez gości szczawnickich, nazwane od imienia kuracjuszki Magdaleny Kownackiej
• Stefan – źródło znane od 1822 r., nazwa pochodzi od imienia Stefana Szalaya
• Szymon – źródło odkryte w 1840 r.

Zabytki

Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego^[12]:

• Sanatorium Inhalatorium wybudowane z funduszy właściciela uzdrowiska Adama Stadnickiego w latach 1934–1936.
• Pijalnia wód leczniczych zbudowana przez Józefa Szalaya w 1863 r., z kawiarnią i galerią.
• Sanatorium Świerki z 1860 r. zbudowane przez Józefa Szalaya, obecnie nieczynne.
• Zdrój Waleryi, ujęcie źródła wody mineralnej nazwane w 1853 r. imieniem żony lekarza uzdrowiska Onufrego Trembeckiego przez Józefa Szalaya.
• Kaplica zdrojowa w Parku Górnym, z 1847 r., ufundowana i zaprojektowana przez Józefa Szalaya.
• Kaplica Matki Bożej Częstochowskiej w Parku Dolnym, z 1867 r., dawna pijalnia wód leczniczych.
• Stary cmentarz z kaplicą grobową Szalayów z 1870 r.
• Altana muzyczna w Parku Dolnym.
• Altana widokowa w Parku Dolnym.
• Wille: Alma, Danusia, Holenderka, Limba, Marta, Palma, Pałac, Pod Batorym, Pod Bogarodzicą, Pod Modrzewiami, Stara Kancelaria, Szalay I, 2, Szwajcarka Górna, Wanda.

• 

  Willa Pod Bogarodzicą
• 

  Willa Pod Modrzewiami
• 

  Willa Szalay 2

Inne obiekty historyczne

• Dworek Gościnny z 1884, obecnie centrum kulturalno-hotelowe.
• Dwór Szalayów z 1839, najstarszy budynek uzdrowiska.
• Kościół św. Wojciecha z lat 1882–1892.

Ludzie związani ze Szczawnicą

Sport i rekreacja

Historia polskiego kajakarstwa górskiego rozpoczęła się w Szczawnicy powołaniem w 1934 roku Pienińskej Sekcji Kajakowej w klubie sportowym Wisła Szczawnica, założonym w 1933 roku przez dr Artura Karola Wernera i Czesława Winiarskiego. Klub, obecnie pod nazwą KS Pieniny w Szczawnicy, wykształcił wielu wybitnych zawodników, którzy zdobywali medale na mistrzostwach świata, Europy i Polski oraz na olimpiadach.

• Stefan Kapłaniak – kajakarz, medalista Letnich Igrzysk Olimpijskich w Rzymie i mistrz świata w 1958 roku^[13]
• Mateusz Polaczyk – kajakarz górski, uczestnik Letnich Igrzysk XXX Olimpiady w Londynie w Wielkiej Brytanii w 2012 roku^[14][15].
• Grzegorz Polaczyk – kajakarz górski, uczestnik Letnich Igrzysk XXVIII Olimpiady w Atenach w Grecji w 2004 roku^[16].

W Szczawnicy znajduje się Stacja Narciarska Palenica z ok. 4 kilometrami tras narciarskich. Najdłuższa z nich – z Szafranówki (1800 m, tzw. Trasa Rodzinna) oraz najbardziej znana Palenica 1 z Palenicy (o długości 1000 m – jedna z ciekawszych tras zjazdowych w Polsce), są obsługiwane przez 4-osobowy wyciąg krzesełkowy o przepustowości 2200 osób na godzinę, zarządzany przez Polskie Koleje Linowe.

• 

  Promenada spacerowa nad Grajcarkiem
• 

  Wyciąg krzesełkowy na Palenicę
• 

  Na szczycie Bryjarki

Szlaki turystyczne

• Szczawnica Dolna – Droga Pienińska – Czerwony Klasztor – szlak pieszo-rowerowy biegnący wzdłuż Dunajca
• Trzy Korony – Sokola Perć – Sokolica – Szczawnica Dolna – Szafranówka – Durbaszka – Wysokie Skałki
• Dzwonkówka – Bereśnik – Bacówka pod Bereśnikiem – Bryjarka – Szczawnica – Palenica – Szafranówka
• Szczawnica dworzec PKS – dolina Sopotnickiego Potoku – Czeremcha – Schronisko PTTK na Przehybie
• Szczawnica dworzec PKS – Łysiny – Schronisko PTTK na Przehybie – Jazowsko

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie^[17]:

• Biała Spiska
• Lesnica
• Oliveto Citra
• Perleberg
• Harkány
• Chmielnik

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców Szczawnicy w 2014 roku^[18]

Zobacz też

• Cmentarz parafialny w Szczawnicy
• Skocznie narciarskie w Szczawnicy
• Ruś Szlachtowska
• RTON Przehyba
• TSR Góra Jarmuta
• Statek MS Szczawnica
• Dawne przejście graniczne Szczawnica-Lesnica
• Piaski

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Szczawnica, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 822 .
• Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona