Szczawno-Zdrój

Szczawno-Zdrój

miasto i gmina
Centrum Szczawna-Zdroju
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Powiat	wałbrzyski
Aglomeracja	wałbrzyska
Prawa miejskie	1945
Burmistrz	Marek Fedoruk
Powierzchnia	14,74 km²
Wysokość	400–430 m n.p.m.
Populacja (30.06.2020) • liczba ludności • gęstość	5559[1] 377,8 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 74
Kod pocztowy	58-310
Tablice rejestracyjne	DBA
Położenie na mapie powiatu wałbrzyskiego Szczawno-Zdrój
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Szczawno-Zdrój
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Szczawno-Zdrój
50°47′58″N 16°15′18″E/50,799444 16,255000
TERC (TERYT)	0221031
SIMC	0984574
Urząd miejski ul. Kościuszki 17 58-310 Szczawno-Zdrój
Strona internetowa
BIP

Szczawno-Zdrój (niem. Bad Salzbrunn) – miasto uzdrowiskowe – gmina miejska w województwie dolnośląskim, w powiecie wałbrzyskim, położone jest w południowo-zachodniej Polsce na Dolnym Śląsku w Sudetach środkowych

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa wałbrzyskiego. Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. miasto miało 5569 mieszkańców^[1].

Położenie

Według danych z 1 stycznia 2010 r. powierzchnia miasta wynosiła 14,74 km²^[2]. Miasto stanowi 2,89% powierzchni powiatu.

Miasto jest położone w Sudetach środkowych, na pograniczu Gór Wałbrzyskich i Pogórza Wałbrzyskiego w bezpośrednim kontakcie z Wałbrzychem.^[3] Leży na wysokości ok. 410 m.n.p.m. u podnóża góry Chełmiec (850 m n.p.m.) najwyższego szczytu masywu Chełmca, drugiego szczytu Gór Wałbrzyskich, wznoszącego się na południe od miasta, oraz u podnóża Góry Parkowej, zwanej zwyczajowo Wzgórzem Gedymina, będącej częścią Wzniesień Ptasiej Kopy–Stróżka, rozprzestrzeniających się na wchód od miasta.

Według danych z 2002 Szczawno-Zdrój ma obszar 14,87 km², w tym: użytki rolne (grunty orne i trwałe użytki zielone) 36%, nieużytki i obszary leśne 64%^[4].

Szczawno-Zdrój graniczy z dwoma miastami: Wałbrzych i Boguszów-Gorce oraz z gminą Stare Bogaczowice.

Toponimia

(c) Paweł Marynowski / Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0

Urząd miejski w Szczawnie-Zdroju, ul. Kościuszki 17

Do stycznia 1935 obowiązywała nazwa Ober Salzbrunn^[5]. Na fali przydawania uzdrowiskom ze względów promocyjnych predykatu Bad, 9 stycznia 1935 r. zmieniono tę nazwę na Bad Salzbrunn^[6]. W 1946 roku wprowadzono urzędowo nazwę Szczawno Zdrój, zastępując nazwę niemiecką^[7], choć przez krótki czas po wojnie funkcjonowały także nazwy Słońsk^[8] i Solice Zdrój^[9].

Nazwa miejscowości Szczawno-Zdrój pisana z łącznikiem (dywizem) jest formą zatwierdzoną urzędowo. Forma nazwy pisana bez łącznika, tzn. Szczawno Zdrój, jest formą potoczną. Do niedawna forma Szczawno Zdrój była jednak podawana jako poprawna przez słowniki języka polskiego (np. przez Nowy słownik ortograficzny PWN). Powstawał przez to rozdźwięk pomiędzy formą urzędową nazwy tego miasta a formą słownikową. Jednak te różnice przestały istnieć w 2004, kiedy Rada Języka Polskiego uchwaliła taki sposób zapisu wieloczłonowych nazw miejscowych^[10][11][12].

Ponadto w nazwach dwuczłonowych odmieniają się oba człony, dlatego należy odmieniać zarówno nazwę, jak i określenie Zdrój^[13][14]. Brak odmiany predykatu Zdrój jest często spotykanym błędem nawet wśród samorządowców i dziennikarzy^[6].

Historia

Pierwsza wzmianka o wtedy jeszcze wsi książęcej została zawarta w 1221^[15], w „Księdze Henrykowskiej” (dokument Henryka I Brodatego). Od końca XIV wieku włączono ją do dóbr zamku Książ^[15]. Losy wsi zmieniały się wraz z dziejami zamku. W 1392, po śmierci ks. Agnieszki, żony Bolka II, Szczawno przeszło w ręce króla czeskiego Wacława. W 1410 wykupił je Janko z Chociemic z rąk braci Conrada i Albrechta Salzbornów. Od 1464 Szczawno wraz z Książem ponownie przechodzi w ręce króla czeskiego.

Widok na Szczawno-Zdój w XIX wieku. (rys. Ferdynand Kosk)

Uzdrowiskowy charakter Szczawna-Zdroju był znany od średniowiecza^[15]. Bogate jest w wody lecznicze, szczawy wodorowęglanowo-sodowo-wapniowo^[15]. Po raz pierwszy właściwości lecznicze wód zbadał i potwierdził nadworny lekarz Hochbergów – Caspar Schwenckfeldt w 1597^[16]. Skład chemiczny wód, medyczne ich zastosowanie oraz wyniki przeprowadzonych analiz, zostały opisane w wydanej we Wrocławiu w 1777 r. broszurze pt. Publiczne Uwiadomienie Zdroiów Zdrowych lub wód mineralnych leczących na Śląsku w Kodowie, Reynercu, Altwasser, Szarlotenbrun, Salcbrun i Flinsbergu się znaydujących. Był to dokonany przez Dawida Vogla przekład opublikowanej w 1774 r. książeczki Johanna Gotfrieda Morgenbessera, wrocławskiego lekarza i chemika^[17]. Szczawno zyskało popularność w I poł. XIX wieku, kiedy to dzięki Augustowi Zemplinowi rozbudowano uzdrowisko i w miejscowości powstał teatr i park zdrojowy^[18]. Kolejny okres rozwoju uzdrowiska przypadł na początek XX w. M. in. w latach 1908-1911 z inicjatywy Jana Henryka XV Hochberga, księcia von Pless zbudowano wytworny „Grand Hotel”. W 1924 r. książę von Pless wraz ze swą małżonką otwarli tu 24-dołkowe pole golfowe, które wkrótce zaczęło gościć znanych golfistów z całej Europy^[19]. Hochbergowie byli właścicielami Szczawna do 1934^[15]. W 1946 miejscowość została włączona do nowo powstałego województwa wrocławskiego na terenie powojennej Polski. W okresie od 1945 do 1950 funkcjonowała nazwa Solice Zdrój, ostatecznie przyjęto jednak obecną formę.

Zabytki

Ul. Kościuszki 14. Z lewej wieża Anny (zegarowa), wzniesiona w 1818 r.

Ul. Ratuszowa 1–2 – dawny pensjonat „Posthof”

Zakład Przyrodoleczniczy

Brama parku zdrojowego

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[20]:

• historyczne założenie urbanistyczne, z XIII–XIX w./XX w.
• zespół zabudowań zdrojowych, z l. 1822-1894:
  • pawilon handlowy
  • teatr zdrojowy
  • klub kuracjusza
  • „Biała Sala”
  • pijalnia wód
  • hala spacerowa
  • muszla koncertowa
  • altana nad źródłem
• park „Szwedzki”, ul. Spacerowa-Nizinna, z pierwszej ćw. XX w.
• wieża widokowa na Wzgórzu Gedymina, z 1822 r.
• willa, ul. Kolejowa 8, z 1901 r.
• hotel zdrojowy „Grand Hotel”, obecnie Sanatorium Uzdrowiskowe nr 1 – „Dom Zdrojowy im. dr J. Górskiego”, z l. 1908–1911: ogród, ogrodzenie metalowe, wybudowany przez Jana Henryka XV Hochberga, księcia von Pless jako „Grand Hotel”, duży wkład do aranżacji wystroju wnętrz obiektu wniosła była jego żona, Maria Teresa Oliwia Hochberg von Pless, zwana księżną Daisy; w kilka lat później został przemianowany na Dwór Śląski – Kurhotel Schlesische Hof (1935–1945); był inspiracją dla architektów sopockiego Grand Hotelu, m.in. gościł Winstona Churchilla, ul. Kolejowa 14
• pawilon usługowo-handlowy, drewniany, ul. Kościuszki 50, z 1935 r.
• dawny pensjonat „Preussischer Zepter” z drugiej poł. XIX w., obecnie dom mieszkalno-handlowy, ul. Kościuszki 14,
• dawny pensjonat „Dom Nauczycielek” z XIX w./XX w., obecnie szkoła sanatoryjna, ul. Ogrodowa 5,
• dawny pensjonat „Posthof”, z poł. XIX w., obecnie biura, ul. Ratuszowa 1-2.
• zakład kąpielowy „Łazienki Luizy”, ul. Sienkiewicza 1, z l. 1901–1902, 1938 r.
• dawny pensjonat „Kynast”, obecnie sanatorium „Zuch”, ul. Sienkiewicza 10, z drugiej poł. XIX w.
• dom, ul. Sienkiewicza 44, z XVIII w.
• willa, obecnie sanatorium „Dąbrówka”, ul. Wojska Polskiego 5, z 1904 r.
• dawny pensjonat „Sans Souci”, ul. Wojska Polskiego 6, z 1891 r.
• stajnia straży pożarnej, murowano-szachulcowa, ul. Nizinna, z 1913 r.

inne obiekty:

• park zdrojowy im. H. Wieniawskiego
  • wieża zegarowa Anny, wzniesiona w stylu neogotyckim w 1818 r. na skarpie na terenie Parku Zdrojowego dla uczczenia księżnej Anny von Hochberg (1770–1830) z rodziny Anhalt-Köthen-Pless. Wieżę wybudowano w pobliżu miejsca, gdzie odkopano prehistoryczne ujęcie studzienne sprzed około dwóch tysięcy lat. Poniżej wieży, na skale umieszczona jest tablica upamiętniająca ten fakt
• cmentarz żydowski
• kościół parafialny Wniebowzięcia NMP z l. 1936–1937
• kaplica parafialna M.B Częstochowskiej przy ul. Baczyńskiego 14, obszar parafii obejmuje Szczawno Zdrój z docelowym zadaniem budowy nowego kościoła na styku Wałbrzycha i Szczawna Zdroju przy cmentarzu komunalnym w Szczawnie Zdroju
• krzyż jubileuszowy usytuowany u zbiegu ulic Wojska Polskiego i Kolejowej.

Zespół zabudowań zdrojowych z lat 1822–1894

Hala spacerowa

Zespół zabudowań zdrojowych (1822–1894)

Dom zdrojowy, dawny Grand Hotel

Pijalnia wód, (1894)

Teatr Zdrojowy, (1860)

Amfiteatr w Szczawnie-Zdroju

Edukacja i kultura

(c) pawulon / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0

Zespół Szkół im. M. Skłodowskiej-Curie w Szczawnie-Zdroju

• Zdrojowe Centrum Kultury „Młyn”
• Teatr Zdrojowy z 1860 z salą w stylu neorokoko, miejsce wielu koncertów, spektakli operowych i teatralnych.
• Przedszkole Miejskie
• Miejska Szkoła Podstawowa
• Gimnazjum Publiczne
• Zespół Szkół im. Marii Curie-Skłodowskiej
• Miejska Biblioteka Publiczna
• Towarzystwo Miłośników Szczawna-Zdroju

Zieleń miejska

Park Szwedzki

Zalesione zbocza otaczających wzniesień i dość głęboko wcięte dolinki stanowią o atrakcyjności terenów widokowych i wypoczynkowych. Około 60% powierzchni zajmują tereny zielone: lasy, pastwiska i łąki oraz sady. W uzdrowisku znajdują się dwa parki utrzymane w stylu angielskim (Zdrojowy i Szwedzki – 26,5 ha) z bogatą roślinnością rodzimą i aklimatyzowaną (ok. 180 gatunków) wśród której wiele drzew i krzewów to pomniki przyrody (127). Na uwagę zasługują różaneczniki i azalie – z kwiatami w okresie wiosennym. Parki powstały na przełomie XVIII i XIX. Od 1996 prowadzona jest rewaloryzacja parku Zdrojowego. Celem rewaloryzacji jest odtworzenie charakteru parku z końca XIX, kiedy to miał największą popularność.

Transport

Łączna długość dróg na terenie miasta wynosi 23,22 km. Z tego 6 km to drogi wojewódzkie, podlegające Dolnośląskiemu Zarządowi Dróg Wojewódzkich we Wrocławiu. Są to ulice: Solicka, Kolejowa, Ułanów Nadwiślańskich, Mickiewicza, Sienkiewicza, Chopina i Łączyńskiego. Pozostałe drogi mają charakter dróg lokalnych a utrzymaniem ich zajmuje się Urząd Miejski.

Po Szczawnie kursują autobusy komunikacji miejskiej z Wałbrzycha^[21][22].

Demografia

Wieża widokowa na Chełmcu

Dane z 30 czerwca 2004^[23]:

Piramida wieku mieszkańców Szczawna-Zdroju w 2014 roku^[24].

Sport

Zawody Four Cross na torze Słoneczna Polana

Na terenie Szczawnie-Zdroju zarejestrowanych jest kilkanaście kluby sportowe i stowarzyszeń sportowych między innymi:

• Miejski Klub Sportowy Szczawno Zdrój -piłka nożna^[25]
• MKS Basket Szczawno Zdrój -koszykówka^[26]
• SKF KT Szczawno Zdrój -tenis ziemny^[27]
• MTB Wieża Anna - Kolarstwo Górskie^[28]

Na terenie miasta znajduje się hala sportowa wraz z krytą pływalnią, wielofunkcyjne boisko jak i boisko lekkoatletyczne, zarządzane przez Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji^[29] , oraz Tor Four Crossowy (4x) na Słonecznej Polanie.

Szlaki turystyczne

Przez teren Szczawna Zdroju przebiegają następujące szlaki turystyczne^[30]:

1. – Europejski długodystansowy szlak pieszy E3
2. – Marciszów Górny – Krąglak – Gostków – Trójgarb – Bacówka Pod Trójgarbem – Lubomin – Chełmiec -Boguszów PKP – Dzikowiec Wielki – Unisław Śląski – Sokołowsko-Schronisko Andrzejówka – Rybnica Leśna – Wałbrzych Główny PKP (Chełmiec znajduje się na terenie gminy Szczawno-Zdrój)
3. – Bolków – Półwsie – Nagórnik – Łysica – Nowe Bogaczowice – Trójgarb – Bacówka Pod Trójgarbem – Lubomin – Szczawno Zdrój
4. – Strzegom PKS – Stawiska – Dobromierz – Pietrzyków – Chwaliszów – Zamek Cisy – Struga – Czerwone Wzgórze – Szczawno Zdrój – Wałbrzych Podzamcze – Siodełko Pod Starym Książem – Zamek Książ – Witosz – Jezioro Zielone (Jeziorko Daisy) – Witoszów Górny – Świdnica Miasto PKP

Religia

Kaplica cmentarna w Szczawnie Zdroju

Na obszarze administracyjnym Szczawna-Zdroju funkcjonują cztery rzymskokatolickie parafie, z czego aż trzy mają swoją siedzibę w Wałbrzychu, niektóre zaś ulice ze Szczawna-Zdroju należą do tychże parafii. I tak w granicach administracyjnych Szczawna Zdroju leżą parafie: św. Rodziny w Wałbrzychu wraz z ulicą Okrężną w Szczawnie-Zdroju; parafia św. Wojciecha w Wałbrzychu wraz z ulicą Chopina i Gałczyńskiego w Szczawnie-Zdroju; oraz parafia Matki Bożej Częstochowskiej w Wałbrzychu wraz z ulicami: Baczyńskiego, Okólną i Popiełuszki w Szczawnie-Zdroju (na terenie Szczawna-Zdroju na ukończeniu budowy jest kościół). Rdzenną zaś parafią miejską w Szczawnie-Zdroju jest:

• Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Szczawnie-Zdroju

Działalność kaznodziejską prowadzi także:

• zbór Świadków Jehowy^[31]

Zobacz też

• Nazwy miejscowości z członem Zdrój

Przypisy

Bibliografia

• Janusz Czerwiński: Sudety. Przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1996, s. 156–158. ISBN 83-7079-677-X.
• Góry Wałbrzyskie, Podgórze Wałbrzyskie, Pogórze Bolkowskie, Słownik geografii turystycznej Sudetów . Marek Staffa (red.). T. 10. Wrocław: 2005, s. 446–467.Sprawdź autora:1.

Linki zewnętrzne

• Salzbrunn Neu, Nieder i Ober, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 219 .
• Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona