Szczytniki nad Kaczawą

Szczytniki nad Kaczawą

wieś
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Powiat	legnicki
Gmina	Kunice
Liczba ludności (III 2011)	305[1]
Strefa numeracyjna	76
Kod pocztowy	59-216[2]
Tablice rejestracyjne	DLE
SIMC	0364972
Położenie na mapie gminy Kunice Szczytniki nad Kaczawą
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Szczytniki nad Kaczawą
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Szczytniki nad Kaczawą
Położenie na mapie powiatu legnickiego Szczytniki nad Kaczawą
51°16′31″N 16°17′11″E/51,275278 16,286389

Szczytniki nad Kaczawą (niem. Pohlschildern, wcześniej Polnisch Schildern) – wieś sołecka^[3], dawna osada służebna, położona w Polsce, w województwie dolnośląskim, w powiecie legnickim, w gminie Kunice.

Geografia

Wieś położona jest na krawędzi Wysoczyzny Lubińskiej na Nizinie Śląsko-Łużyckiej^[4].

Gospodarka

W 2009 roku spośród 321 mieszkańców, 62,6% mieszkańców miejscowości stanowiła ludność w wieku produkcyjnym, a 13,4% – w wieku poprodukcyjnym^[5].

Według danych GUS z 2017 roku, w miejscowości istniało 29 przedsiębiorstw wpisanych do rejestru REGON, w tym:

• 3 podmioty zajmujące się: rolnictwem, leśnictwem, łowiectwem, rybactwem,
• 6 podmiotów zajmujących się przemysłem i budownictwem,
• 20 podmiotów prowadzących pozostałą działalność^[5].

Wszystkie podmioty należą do sektora prywatnego^[5].

W Szczytnikach nad Kaczawą funkcjonują (wg stanu na rok 2019) między innymi:

• żwirownia,
• leśnictwo,
• sklep^[6].

Historia

Po raz pierwszy miejscowość była wzmiankowana w 1285 r. w dokumencie dotyczącym opłacania czynszu dla biskupa wrocławskiego^[7].

Około 1305 roku wieś była wzmiankowana jako Syldar^[4]. Nazwę wsi odnotowano w dokumencie z 1359 r. jako uff den vier dorffern Schildern^[8]. Następnie wieś nazywano: Grossen Schildern (1413), Polnischen Schildern (1500), Pollnischschüldern (1588), Pohl-Schildern (1789)^[8][4]. W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie Śląska wydanym w 1830 roku we Wrocławiu przez Johanna Knie wieś występuje pod niemiecką nazwą Polnisch Schildern we fragmencie „Schildern, Polnisch, darste die richtige u. ursprunglische Benennung Pohlschildern. Kr. Liegnitz.”^[9].

Zniszczony w 1945 r. pałac w Szczytnikach, litografia Alexandra Dunckera

Nazwa miejscowości pochodzi od staropolskiego słowa oznaczającego tarczę – szczyt^[10]. Od tego słowa „von szczyt – der Schild (Wehr), szczytnik – Schildermacher” wywodził ją śląski pisarz Konstanty Damrot w książce o nazewnictwie miejscowym na Śląsku wydanej w 1896 roku w Bytomiu^[11]. Nazwa wskazuje, że w średniowieczu Szczytniki były osadą służebną, której mieszkańcy zajmowali się szczytnictwem – wytwarzaniem tarcz o charakterystycznych „szczytach” dla drużyny książęcej^[10].

W czasach nowożytnych miejscowość stanowiła własność śląskich arystokratów. W 1660 r. właścicielem wsi został radca księstwa legnickiego Hans Sigismund von Hochberg (1632-1674), założyciel linii szczytnickiej rodu (Pohlschildern Linie)^[8]. Przejął on miejscowość od Jacoba Ludwiga von Niebelschütz^[8].

Następnie, Szczytniki zostały zakupione przez baronów von Czettritz-Neuhaus^[8][4].

W 1713 roku w północnej części wsi hrabia von Hochberg wzniósł pałac^[8]. Do 1801 r. pałac otoczony był zabudowaniami przydworskimi, które usunięto, tworząc w ich miejscu rozległy park romantyczny^[4][7].

We wsi była szkoła, tartak, fabryka, browar, gorzelnia, 4 karczmy i zajazd „Pod Białym Koniem”^[4]. Podobnie jak w pobliskich miejscowościach, w Szczytnikach nad Kaczawą hodowano z powodzeniem owce merynosowe^[4].

1 stycznia 1820 r. Szczytniki nad Kaczawą wyłączono z powiatu lubińskiego i przyłączono do terenu powiatu legnickiego^[8]. Przed 1945 r. wieś należała do gminy Lisowice^[8].

Od 1830 r. majątek ziemski i pałac znajdował się w posiadaniu Elisabeth von Hardenberg^[4][8]. W 1864 r. pałac przejął hr. Wilhelm Adalbert Hermann vom Hagen, który odziedziczył go po swych kolejnych żonach: Eveline, następnie Aline von Hardenberg (rodzonych siostrach)^[8].

Kolejnymi właścicielami wsi była rodzina von Oheimb: Aline Hedwig Lucie vom Oheimb z domu von Hagen, wraz z mężem Waldemarem von Oheimbem (zm. 1914), który spoczął w grobowcu w przypałacowym parku, następnie Bolko von Oheimb (w okresie międzywojennym), a ostatecznie jego córka, Ruth von Arnim z domu von Oheimb^[8]. W parku zachował się krzyż z grobowca von Oheimba oraz kamienna kładka^[8].

W 1896 roku na wzgórzu na granicy Szczytnik nad Kaczawą i Lisowic wzniesiono pomnik Ottona von Bismarcka w formie kamiennej piramidy^[12]. Po I wojnie światowej wzniesiono we wsi pomnik mieszkańców, którzy zginęli na wojnie^[13]. Po II wojnie światowej pomnik został zlikwidowany, a piramida Bismarcka uległa dewastacji^[12][13].

Przez miejscowość przeprowadzono w latach 1897–1898 prywatną pruską linię kolejową relacji Kobylin – Legnica Północna^[14]. W południowej części wsi funkcjonowała stacja kolejowa.

Zabudowania dawnej fabryki w Szczytnikach nad Kaczawą (fotografia z 2007 r.)

W 1923 roku w Szczytnikach powstała filia fabryki fortepianów Arthura Franke z Legnicy^[7]. Fabryka rozwiązała problem bezrobocia we wsi, koleją dojeżdżali do niej również pracownicy z Prochowic i Legnicy^[7]. W 1934 roku obiekty przejął Hans Pfitzner i przeniósł do nich produkcję mebli ze spalonej fabryki w Chojnowie^[7].

Przed 1945 rokiem Szczytniki nad Kaczawą były popularnym miejscem wypoczynku świątecznego legniczan, celem wycieczek rowerowych i spacerowych (które umożliwiało połączenie kolejowe)^[7].

Po roku 1945

W nocy z 8 na 9 lutego 1945 roku w pobliżu miejscowości przeszedł front wschodni II wojny światowej (operacja dolnośląska)^[15].

Bezpośrednio po II wojnie światowej miejscowości nadano nazwę Polany, którą zmieniono na Szczytniki nad Kaczawą^[8][4]. Potocznie, funkcjonuje również nazwa Szczytniki Duże^[4].

Szczytniki nad Kaczawą po roku 1945 zasiedlili ekspatrianci z Kresów Wschodnich, z Gańczar koło Lwowa^[16]. Według wspomnień pierwszych mieszkańców wieś była zniszczona, pozbawiona inwentarza i wyposażenia^[16]. Ostatni Niemcy wyjechali ze Szczytnik 5 stycznia 1947 roku^[7].

W 1945 roku spłonął pałac, wspominany jako „największa ozdoba Szczytnik”, a w 1948 roku pobliski, nieczynny młyn^[16].

Powojenni mieszkańcy Szczytnik nad Kaczawą zajmowali się rolnictwem i hodowlą^[16].

Po II wojnie światowej i objęciu tzw. Ziem Odzyskanych przez państwo polskie, Szczytniki nad Kaczawą stanowiły jedną z gromad (wówczas: jednostek pomocniczych gmin) gminy Kunice. W latach 1954–1960 miejscowość należała do gromady Bieniowice^[17]. Następnie, po zniesieniu gromady Bieniowice, w latach 1960–1975 miejscowość włączono do gromady Prochowice^[18]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa legnickiego, gminy Kunice. Od 1998 roku wieś leży w powiecie legnickim, gminie Kunice.

W czasach transformacji systemowej w Polsce zdekapitalizowana linia kolejowa została zamknięta^[14]. Ostatni pociąg pasażerski relacji Rawicz-Legnica przejechał 4 listopada 1991 roku^[14]. Linia kolejowa w 2017 roku została rozebrana^[14].

W 2017 roku spłonął jeden z najstarszych domów w Szczytnikach. Na parterze znajdowała się kaplica rzymskokatolicka, wykorzystywana przez parafię w Bieniowicach. W pożarze zginęła jedna osoba.

Infrastruktura

Według Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku na 69 budynków w miejscowości, 68 posiadało dostęp do sieci wodociągowej oraz kanalizacji, a 21 – do gazu sieciowego^[5].

Według danych z 2002 roku, 22 mieszkania w miejscowości mieściły się w budynkach sprzed roku 1918, a 50 mieszkań – w budynkach z lat 1918–1945^[5]. W obiektach wzniesionych w latach 1945–1989 znajdowało się 9 mieszkań^[5].

W latach 2011–2017 wzniesiono w miejscowości 11 nowych mieszkań^[5].

Kultura

W Szczytnikach nad Kaczawą funkcjonuje Wiejski Ośrodek Kultury, podległy Gminnemu Ośrodkowi Kultury i Sportu w Kunicach^[19][20]. Od 1994 roku w miejscowości działa Koło Gospodyń Wiejskich „Szczytniczanki”, które w 2019 roku sformalizowało swoją działalność^[21].

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisany jest park, z pierwszej ćwierci XIX w.^[22]

Przyroda

Park

Park w Szczytnikach nad Kaczawą był oprawą barokowego pałacu, wzniesionego przez Hohbergów w 1713 roku^[4]. Został założony w pierwszej ćwierci XIX wieku przez Bernharda von Hardenberga w stylu parku romantycznego^[4]. Zniszczony w 1945 r., następnie rozebrany pałac, poprzedzony był podjazdem okalającym gazon^[4]. Od wschodu i południa biegły drogi dojazdowe, prowadzące do rezydencji oraz na folwark, otaczały one z dwóch stron duży staw^[4]. Centralną część parku stanowiła, ukształtowana po północnej stronie pałacu wydłużona polana^[4]. Była ona opleciona siecią meandrujących rowów wodnych, powiązanych z dwoma strumykami, zbiegającymi się w jeden większy strumień^[4]. Mniejsza polana położona była w tyle i okolona z trzech stron wijącym się strumieniem, nad którym zachowały się pomnikowe dziś drzewa^[4]. Rozbudowany system ścieżek spacerowych, łączył się poprzez drogi biegnące wzdłuż koryta strumienia z duktami leśnymi^[4]. Drogi te prowadziły do miejsc atrakcyjnych widokowo^[4]. We wschodniej części posiadłości, w pobliżu rozwidlenia lokalnych traktów i drogi dojazdowej, znajduje się zachowana stara lodownia^[4]. Pokryta ziemią, tworzy niewielki pagórek^[4].

W starodrzewiu parkowym dominują dęby szypułkowe, lipy drobnolistne i olsze czarne z przełomu XIX i XX wieku^[4]. Znajdujące się w parku dęby szypułkowe w liczbie 5 sztuk, zakwalifikowano jako pomniki przyrody, ich wiek może dochodzić do 200–250 lat^[4]. Na znacznej powierzchni dawnej polany parkowej około roku 2000 wprowadzono zalesienie dębowo-topolowe^[4]. W podszycie liczne są krzewy bzu czarnego, trzmieliny pospolitej, jaśminowca wonnego, derenia jadalnego i śnieguliczki białej^[4].

Rzeki

Miejscowość leży nad Kaczawą. Rzeka wyznacza stanowi południową granicę miejscowości^[6]. Przez Szczytniki przepływają dwa lewobrzeżne dopływy Kaczawy: potok Mokita (zachodnia część miejscowości) i Kaczorek (wschodnia część miejscowości)^[6].

Użytek ekologiczny „Torfowisko Szczytniki”

W północnej części miejscowości, około 1300 m na północny wschód od krańcowych zabudowań wsi, na skraju kompleksu leśnego Puszcza Legnicka, rozporządzeniem Wojewody Legnickiego z dnia 31 maja 1996 r. wyznaczono użytek ekologiczny pod nazwą „Torfowisko Szczytniki”^[23][4]. Jego obszar obejmuje 6,73 ha i stanowi torfowisko zarośnięte trzciną, bogate w zbiorowiska roślinności bagiennej z rzadkimi w kraju gatunkami roślin, m.in. turzyc^[23]. Jest on także ważnym miejscem rozrodu niektórych gatunków gadów i płazów, a także środowiskiem bytowania bogatej awifauny – lęgowiskiem perkozów dwuczubych i miejscem żerowania bociana czarnego^[23][4].

Zbiornik wodny

W południowej części miejscowości znajduje się zbiornik Szczytniki Duże o powierzchni 5,94 ha, powstały w wyniku eksploatacji kopalni żwiru^[24]. Głębokość zbiornika wynosi od 6 do 20 metrów^[24]. Żwirownia jest wykorzystywana jako łowisko przez Polski Związek Wędkarski (okoń, sandacz)^[24].

W sezonie urlopowym brzegi żwirowni są wykorzystywane jako nieoficjalne kąpielisko^[24].

Transport

Szczytniki nad Kaczawą są położone wzdłuż drogi powiatowej nr 2180D^[25].

Od 1 lutego 2019 r. do miejscowości docierają autobusy Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego w Legnicy – przedłużone kursy linii 1 w relacji (w większości) Legnica (Chojnowska-Szewczenki) – Szczytniki nad Kaczawą (Nr 36 – Pętla)^[25].

W miejscowości znajdują się cztery przystanki autobusowe:

• Szczytniki nad Kaczawą – Nr 2B,
• Szczytniki nad Kaczawą – Nr 4,
• Szczytniki nad Kaczawą – Świetlica,
• Szczytniki nad Kaczawą – Nr 36 (pętla)^[25].

Turystyka

Przez miejscowość wytyczono żółty szlak pieszy PTTK – „Szlak Dookoła Legnicy”:

• Szlak Dookoła Legnicy – odcinek I Jaśkowice Legnickie – Jezioro Kunickie (3,5 km) – Spalona (7 km) – Bieniowice (9,5 km) – Szczytniki nad Kaczawą (11 km) – Buczynka (15 km) – Raszówka (22,5 km)^[26].

Zobacz też

• Szczytniki Małe

Przypisy

Bibliografia

• Johann GeorgJ.G. Knie Johann GeorgJ.G., Alphabethisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien ..., Breslau: Graß, Barth und Comp., 1830, OCLC 751379865  (niem.).

Linki zewnętrzne

• Pohlschildern-Archiv – strona Clarissy Höschel nt. Szczytnik nad Kaczawą przed 1945 r.