Szkoła trywialna

Szkoła trywialna (łac. trivialis co oznacza tani, pospolity, gminny) – w systemie szkolnictwa obowiązującym w Austrii i Austro-Węgrzech w XIX wieku szkoła o elementarnym poziomie nauczania. Szkoły trywialne zakładano we wsiach, miały zazwyczaj jednego lub dwóch nauczycieli^[1].

Szkoły trywialne na ziemiach polskich

Po I rozbiorze Polski (1772) cesarzowa Maria Teresa wprowadziła w Galicji w 1774 prawo^[a], zgodnie z którym w każdej wsi i małym mieście winna powstać dwustopniowa szkoła trywialna o trzyletnim cyklu nauczania (stopień I – dwa lata, stopień drugi – jeden rok). W większych miastach i w siedzibach władz obwodowych organizowane być miały trzystopniowe czteroletnie „szkoły główne”. Szkoły trywialne były całodzienne, przedmiotem nauki były elementarne umiejętności czytania, pisania i rachowania, a metody nauczania ćwiczyły przede wszystkim pamięć, a dopiero potem „według potrzeby rozsądek i serce”. Obowiązkiem szkolnym od 1781 objęte były wszystkie dzieci w wieku od 6 do 12 lat^[b]. Zgodnie z obowiązującym od 1787 prawem koszty utworzenia i utrzymania tych szkół ponosiła gmina, proboszcz i dziedzic wsi. Biedniejsze wsie organizowały na swym terenie w zastępstwie szkół trywialnych gorzej wyposażone szkoły parafialne, w których rolę nauczyciela pełnił miejscowy proboszcz.

Szkoły trywialne zreformowano na podstawie ustawy z 1805 roku wydanej przez cesarza Franciszka Habsburga, nie zmieniając jednak zasadniczo ani systemu szkolnego, ani zakresu nauczania, ale kładąc większy nacisk na germanizację szkolnictwa elementarnego; w szkołach trywialnych wykładowym językiem miał być niemiecki.

Wobec słabego rozwoju sieci szkół od 1812 roku ustawa ta nie była w praktyce egzekwowana aż do połowy wieku, kiedy liczba szkół w Galicji wzrosła.

Trzyletnia szkoła trywialna zazwyczaj nie wystarczała do tego, by po jej ukończeniu starać się o naukę w gimnazjum lub szkołach rzemieślniczych, toteż zdolniejsze bądź zamożniejsze dzieci kierowano po ukończeniu nauki w szkole trywialnej na co najmniej jeszcze jeden rok, do którejś z czteroletnich szkół głównych.

Szkoły parafialne w Eparchii przemyskiej

W czasach zaborów w szkolnictwie ludowym dominowały szkoły parafialne. Jednak system austriacki nie uwzględniał ich w spisach (uznawano je za instytucje religijne i cerkiewne); dlatego nie ingerowano w ich działalność, za którą odpowiadali parochowie i władze diecezjalne. W 1780 roku na zjeździe duchowieństwa w Walawie postanowiono, że w każdej parafii wiejskiej powinien być Bakałarz do posługi cerkiewnej, którego obowiązkiem byłoby też uczenie dzieci w szkole zgodnie z przyjętymi zasadami. W szkolnictwie państwowym kwalifikacje kandydatów do stanu nauczycielskiego, określała ustawa z 1805 roku, ale również władze diecezjalne dostosowały swoje wymagania w szkołach parafialnych. Zdobycie kwalifikacji wymagało odbycie pod nadzorem parocha i urzędu dziekańskiego, przynajmniej rocznego stażu jako pomocnik nauczyciela. Po pomyślnej opinii kandydat na nauczyciela zdawał egzaminy przed komisją dziekańską i konsystorzem diecezjalnym. Tak pozyskani nauczyciele byli absolwentami szkół parafialnych lub trywialnych, ich zakres umiejętności minimalnie przewyższał wiedzę absolwentów dwu-klasowych szkół trywialnych^[2].

Prawdopodobnie pod wpływem zmian w szkolnictwie państwowym w Galicji w 1816 roku, również Unicki konsystorz wydał w 1817 roku instrukcję wymagań dla kandydatów na nauczycieli. Nauczyciel był zobowiązany czytać i pisać w języku polskim i ruskim, znać obrządek cerkwi, arytmetykę, początkową znajomość dydaktyki i manipulacji szkolnej. Z powodu braku Ukraińców zatrudniano czasem Polaków, którzy nie znali języka ukraińskiego; ustawą z 28 listopada 1818 roku, pozwolono na czasowe zatrudnianie Polaków, aż do czasu wykształcenia własnych kadr ukraińskich. Nauczaniem zajmowali się diacy (kantorzy cerkiewni), przeważnie synowie lub krewni parocha lub służby cerkiewnej. W 1816 roku austriacy nadzór nad szkolnictwem ludowym powierzyły cerkwi, a parochowie ustępowali miejsca diako-nauczycielom^[2].

W 1817 roku założono w Przemyślu Diakowszczytelski Instytut (Instituos Cantorum et Magistrorum Scholae), a 24 lipca 1816 roku rozesłano apel do parochów o datki na założenie Instytutu. Instytut Diakowszczytelski zainaugurował działalność (kierownik ks. Jan Mogilnicki), a 24 sierpnia 1818 roku został zatwierdzony przez władze austriackie, było to pierwsze w Galicji tzw. ukraińskie Seminarium Pedagogiczne, o jego utworzenie postarał się Eparcha Przemyski w latach 1818–1847 Jan Snigurski. W 1820 roku jego dyrektorem został były rektor greckokatolickiego Generalnego Seminarium Duchownego we Lwowie dr. Jan Ławrowski, który opracowywał i tłumaczył podręczniki metodyki nauczania dla nauczycieli szkół parafialnych, a rok później wydał elementarz. W 1818 roku było 10 uczniów, a w 1865 roku było 30 uczniów. Nie posiadali oni pełnych kwalifikacji pedagogicznych, dlatego nazywano ich jako Adjutores (pomocnik nauczyciela)^[2].

W 1815 roku było 20 szkół trywialnych koedukacyjnych. Po 1816 roku rozpoczął się proces tworzenia ruskich szkół trywialnych. W latach 1830–1867 było 167 szkół trywialnych koedukacyjnych i dwie szkoły trywialne żeńskie. Po raz pierwszy w 1805 roku wydano ustawę państwową o przysposobieniu kandydatów na nauczycieli do szkół ludowych. Przy każdej szkole głównej cyrkułu zorganizowano 3 miesięczne kursy, po odbyciu kursu był egzamin teoretyczny i praktyczny przed nadzorcą okręgu szkolnego. Pierwszym etapem było stanowisko nauczyciela pomocniczego, a następnym etapem była roczna praktyka w charakterze nauczyciela młodszego. Mając 20 lat otrzymywali patent nauczycielski, po zdaniu egzaminu ustnego i pisemnego przed konsystorzem biskupim otrzymywali posadę nauczycielską. W 1819 roku utworzono roczne kursy Preparandy, które w 1855 roku zostały zmienione na preparandy 2-letnie. Na kursach dla kandydatów na nauczycieli dla szkół trywialnych i parafialnych, wykładano przedmioty przygotowujące do funkcji organisty lub diaka, przedmioty szkoły ludowej, pedagogikę i metodykę. Po ukończeniu kursu był egzamin końcowy, upoważniający do otrzymania posady nauczycielskiej w Szkołach Głównych i 3-klasowych Szkołach trywialnych. Kobiety początkowo nie miały kursów, tylko pobierały naukę zawodową u bardziej uzdolnionego nauczyciela, a następnie zdawały egzaminy. W 1856 roku utworzono preparandy żeńskie. W 1862 roku utworzono drugą preparandę męską przy Rzymsko-Katolickiej Szkole Głównej w Jarosławiu, na początku było 22 uczniów^[2].

W 1867 roku powstała Rada Szkolna Krajowa, która w 1868 roku objęła w posiadanie 10 preparand. Było 7 preparand męskich: we Lwowie (rzymskokatolicka i greckokatolicka), Krakowie, Tarnowie, Jarosławiu, Przemyślu, Buczaczu. A także 3 preparandy żeńskie: w klasztorze PP. Prezentek w Krakowie, u sióstr Benedyktynek w Staniątkach, w Przemyślu. W 1868 roku utworzono czwartą preparandę żeńską w klasztorze PP. Benedyktynek, obrządku Ormiańskiego we Lwowie. W 1871 roku zlikwidowano preparandy i utworzono Seminaria Nauczycielskie: męskie – we Lwowie, Krakowie, Nowym Sączu, Rzeszowie, Stanisławowie, Tarnopolu i żeńskie – we Lwowie, Krakowie, Przemyślu^[3].

Tabela szkół na terenie Greckokatolickiej Eparchii Przemyskiej

Uwagi

Przypisy