Sztoła

Sztoła

Wyschnięte koryto rzeki; Zakole Sztoły w Bukownie
Kontynent	Europa
Państwo	Polska
Rzeka
Długość	14,5 km
Powierzchnia zlewni	31,4 km²
Ident. PRNG	RW20005212849
Źródło
Miejsce	Bukowno
Współrzędne	50°14′11″N 19°30′54″E/50,236389 19,515000
Ujście
Recypient	Biała Przemsza
Miejsce	Sławków
Współrzędne	50°16′01″N 19°21′13″E/50,266944 19,353611
Położenie na mapie powiatu olkuskiego źródło ujście
Położenie na mapie Polski źródło ujście
Położenie na mapie województwa małopolskiego źródło ujście

Sztoła (dawniej: Czartoria^[1]) – zanikła rzeka, do stycznia 2022 roku płynąca w województwach małopolskim i śląskim, o długości 14,5 km^[2] i powierzchni dorzecza 153,8 km^{2 [3]}, przepływała w większości przez gminę Bukowno, stanowiła lewobrzeżny dopływ Białej Przemszy i była jednym z jej najważniejszych dopływów^[3] (2,2 m³/s Sztoły^[3] względem 4,14 m³/s Białej Przemszy).

Źródła

Naturalne źródła Sztoły znajdowały się pierwotnie w lasach między miejscowością Żuradą a Podlesiem (dzielnica miasta Bukowno, leśnictwa Żurada i Podlesie)^[4][5]. Górny, naturalny odcinek cieku zaginął w leju depresyjnym kopalni „Pomorzany”^[4][6][3], a wodę współcześnie pobiera ponownie z rzeki „Baba” dopiero od skraju miasta Bukowno^[4][3]. Wyraźnie widoczny jest wpływ kopalni oraz kopalni piasku „Szczakowa” w Jaworznie na warunki hydrogeologiczne oraz chemizm wód.^[3][6] W związku z likwidacją kopalni „Olkusz-Pomorzany”, która zasila poprzez rzekę „Baba” wody Sztoły, doszło do całkowitego zaniknięcia rzeki^[7][8][9].

Charakterystyka

Znana dawniej z wyjątkowo czystych wód, miejsce połowu pstrąga. Sztoła rozpoczynała swój bieg wypływając z wzniesienia pokrytego buczyną i płynęła w stronę miasta Bukowno, mijając po drodze teren po byłej jednostce wojskowej oraz opuszczone osady Polis i Podpolis. Sztoła teoretycznie dochodziła do cofki i zbiornika „Leśny dwór” w Bukownie, w praktyce wysychała jednak około 1 km od zbiornika. Dalszy ciek wodny był zasilany z rzeki Baba, która de facto była w 100% zasilana wodami kopalnianymi z kopalni Pomorzany w Olkuszu, stąd unikatowa czystość wód^[4][10].

Sztoła uchodziła do Białej Przemszy w osadzie Ryszka w Sławkowie^[11], gdzie była zlokalizowana rozebrana już stacja poboru wody ze Sztoły^[11], która zaopatrywała w wodę Sosnowiec i okolice. Poboru wód zaprzestano w 2005 roku z powodu podwyższonego poziomu ołowiu w rzece, związanego z działalnością pobliskiej kopalni cynku i ołowiu.

Turystyka

Szlaki turystyczne w okolicach Sztoły

Rzeka przez wieki tworzyła swoją malowniczą dolinę rzeźbiąc wąwozy i zakola, które można podziwiać przez cały bieg tej rzeki. Sztoła na całej długości płynęła w otoczeniu lasów (u źródeł - buczyn, dalej - borów sosnowych).

W lasach okalających rzekę spotyka się wiele zwierząt (m.in. łosie, sarny, dziki) oraz 170 gatunków roślin, więcej niż w Pienińskim Parku Narodowym.

Pierwsze 3 km Sztoły były wolne od przeszkód, dzięki czemu w latach 2014-2021 odbywały się na tym odcinku regularne spływy komercyjne. Jest to bardzo prosty odcinek, który nadawał się do spływu z dziećmi lub bikeraftingu i był popularną atrakcją turystyczną regionu^[12][13]. Na trasie spływu, przy zakolu rzeki, znajdowała się plaża. W dalszym odcinku rzeka przyjmowała górski charakter pozostając jednak spławną^[14].

Ze względu na bogactwo przyrodnicze i unikalny krajobraz w dolinie rzeki występują też popularne piesze szlaki turystyczne^[4][15].

Wędkarstwo

W Bukownie działa koło PZW nr 107 okręg Katowice przy ul. Niepodległości 1a, ponadto jest tam kilka sklepów wędkarskich. Rzeka raczej nie nadaje się do brodzenia (silny nurt i dość wąskie koryto, w niektórych miejscach głębokie). Ryby występowały na całej długości rzeki.

Ochrona przyrody

(c) ARKADIUSZ MARKIEWICZ, CC BY-SA 3.0

Zbiornik Leśny

Jest to miejsce występowania rzadkich gatunków roślin i zwierząt. W dolinie rzeki odnotowano występowanie następujących chronionych gatunków:

• Widłak jałowcowaty,
• Wawrzynek wilczełyko,
• Kukułka plamista,
• Kukułka szerokolistna,
• Kruszczyk rdzawoczerwony,
• Kosaciec syberyjski – ochrona ścisła – kategoria zagrożenia w Polsce wg Czerwonej listy roślin i grzybów Polski – V (narażony na wyginięcie),
• Grzybień biały,
• Pomocnik baldaszkowy^[1].

W dniu 18 września 1996 r. uchwałą nr XIX/161/96 rady miejskiej w Bukownie wprowadzono ochronę indywidualną „Doliny rzeki Sztoły wraz ze strefą ochronną”^[16].

W dniu 28 listopada 2011 objęty został ochroną górny odcinek rzeki w ramach Parku Krajobrazowego Dolinki Krakowskie uchwałą Sejmiku Województwa Małopolskiego nr XV/247/11^[17][2]

Jedno z naturalnych źródeł Sztoły, położone w Żuradzie ma status pomnika przyrody^[18].

Katastrofa ekologiczna

W styczniu 2022 roku wskutek wyłączenia pomp odwadniających w kopalni Pomorzany (od roku 2020 w likwidacji) rzeka, która dotąd zasilana była wodą odpompowywaną z tej kopalni, wyschła^[19].

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Sztoła w Encyklopedii Zagłębia Dąbrowskiego
• U źródeł Sztoły – fotogaleria. bukowno.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-28)].
• Dolina rzeki Sztoły – fotogaleria. bukowno.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-28)].